Сүрэххэ сөҥмүт сулустар

Маайа таҥаһын-сабын көннөрүммүтэ уонна уоттарын умулларан тахсан барбыттара.

Арай, халлааҥҥа, «биһиги тугу да көрбөтүбүт» диэбиттии, Катялаах сулустара туман быыһынан кыламныыллара.

* * *

Сэмэнэп быйыл олох табыллыбата. Сатахха, ардахтаах баҕайы сайын буолан, от хаачыстыбата быстар мөлтөх. Сүөһүлэр истэрэ ыалдьан быһа түстүлэр. Икки субана өрүттүбэккэ өллүлэр. Аны түүҥҥү харабыл куһаҕаныттан үс ньирэй таах өлөн хаалла. Ол аайы дирекция төбөтүттэн имэрийбэт. Дьиҥинэн, атын да отделениеларга сүөһү туруга мөлтөх даҕаны, быа синньигэһинэн быстарыныы, мөҕүллүү-этиллии кини эрэ үрдүнэн барарын курдук саныыр.

Сүбэлэспит курдук көссүүлэрэ эмиэ киэр хайыстылар. Куораттааҕы дьахтара кэргэн тахсыбыт аатырда. «Дьэ, көрүөхпүт төһө өр олорорун. Хор, саатар, дьиэтигэр киллэрбэтэ ээ. Боруогар атын баҕайытык өттүк баттанан туран: «Аны эйиэхэ манна суол суох. Бырастыы гын, барыта үчүгэй этэ, ол эрээри мин тус олохпун оҥостуохпун эмиэ наада. Билигин да төрүүр кыахтаах дьахтарбын», – диэбитэ. Үөн баара. Итиннигин билбитим буоллар, түгэҕэ суох иһиккэ аһы, харчыны кутан бэрт! Хотуҥҥа кыһыллар балыгыттан, кыыл этигэр тиийэ киллэрэрэ. Иһэ хапсыйдаҕына, Сэмэнэп начаас наада буолуо. Сынньанар буолуохтаах. Кыыс оҕо кыыкынайдааҕар элбэх, һм.

Бу кыһын арылхай харахтаах Катя кыыһы кыһыылаахтык мүччү тутта. Үчүгэй баҕайытык бэйэтигэр сыһыаран испитэ ээ… Арыгылаан кэбиһэн бэйэтин кыайан туттуммакка иэдэйдэ. Сатахха, Маайа эмээхсин, арбалла сытыйан, түбэһэ кэлэн сиэтэ. Дьиэтигэр барбыт курдук этэ ээ, арааһа, кыыһы хаадьылыа диэн төннөн кэллэҕэ, һм. Маайа баттаҕа арбаллан, өрө илгистэн, олох кыыран эрэр удаҕан курдук көстүбүтэ. Хата, куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, бэркэ өй киирэн уолун санаттаҕым. Баччаҕа кэлэр быабар, иэйэхситим имнэннэҕэ, һм.

Аны сааһырдым, хаһан дьахтар иннин ылаары, тохтуохха да баар этэ. Ол эрээри арыгы истим эрэ, үөнүм-күрдьэҕэм хамсаан кэлэр буоллаҕа. Ханныгын да иһин кыһыылаах, һм».

Үүт былаана графиктан олох хаалла. Сайылыкка таҕыстахха ситиһиэм диир даҕаны, ол кыайтарбат суол. Ону баҕас, дьэ, чуолкай билэр. Ити, дьиҥинэн, салалтаҕа алы гынан туттар тыла. Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар.

Оҕолор кыахтара баарынан үлэлии сатыыллар. Төһө да аһыннар, хайыай, мөхтөҕүнэ эрэ табыллар курдук. Сатахха, кыһайбыт курдук, мотуор умайан тэптэ, һм.

«Чаас ыраатта быһыылаах, утуйбут киһи. Мааҕын Дуня биир ынаҕым бу түүн төрүүрэ буолуо диэбитэ. Кини сыыһааччыта суох. Били харабылым бүгүн арыгылаабата ини… Күнүс өйдөөххө дылы этэ. Арааһынай үлэһиттэр…»

– Туох ааттаах кулуннуу өрө мөхсөн хааллыҥ.

Эмиэ хайаларын санаан уйулҕаҥ көттө, – хараҥаттан кэргэнин хатыылаах саҥата иһилиннэ.

Кэргэнэ Натааһа бииргэ сытыарбат, сиргэнэр. Бэйэтэ да илэ-сала көтө сатаабат. Уопсайынан Натааһа тымныы хоойдоох. Син таптаһан холбоспуттара даҕаны… Кэнники кэмҥэ этистилэр да, «арахсабын» диир тылланна. «Оҕолор да улааттылар, аны, кырдьык, арахсан отуойкаҕа олордоро буолуо, һм. Дьахтар диэн олох таабырына эбит. Биирдэ эмит бырааһынньыктарга, ыҥырыкка бардахтарына сонун уһултаран, ыйатан наар хонноҕун анныттан тута сылдьааччы. Онон дьоҥҥо кинилэр саҕа эйэлээх ыал суох курдук көстөллөр. Онтон хайдах дьиэтигэр кэлээт, бэйэтин тимир тириитин кэтэн, илиэһэй кыыһыгар кубулуйар.

Ол эрээри Натааһам асчыта, иистэнньэҥэ, туттара-хаптара ырааһа, түргэнэ, ылбычча дьахтар тэҥнэспэт киһитэ. Хата, Натааһабар баран кэлэрим дуу. Чэ, ол эрээри. Түүн ыраатта, утуйбут киһи, сарсын нэрээт сабардаахпын».

Түүҥҥү ытыс таһынар хараҥаҕа арай истиэнэ чаһытын тыаһа иһиллэр.

* * *

Атырдьах ыйа саҕаланан, сайын үтүөтэ бүттэ, түүнүн халлаан хараҥарар буолла. Арай хааллан олорооччуларга кыһына-сайына биир. Син биир түөрт истиэнэни өрө мыҥаан сыталлар.

Киэһээҥҥи хараҥаҕа бачымах элбэх сулустар дьиримнии оонньуур буолуохтарыттан Бүөккэ түннүктэн арахсыбат буолла. Тапталлаах сулустарын ааҕа көрүтэлиир. Ол ааспыт сайыннааҕы кэрэ кэмнэрин хас ымпыгар-чымпыгар тиийэ ырыта саныыр. «Катя эмиэ мин курдук бу кэмҥэ, бу түгэҥҥэ сулустары көрөрө буолуо дуо?» дии санаатаҕына, сүрэҕэ айманар.

Иллэҥ киһи наһаа элбэҕи саныыр, толкуйдуур буолар эбит. Бэйэтин кэмигэр Катялыын сыһыана боростуой, судургу баҕайы курдук этэ ээ. Онтон билигин наһаа сытыытык саныыр, киниэхэ курдаттыы тартарар.

Олохтоох сирин буллаҕына, хайаан да суруйар санаалаах сылдьар. Арай эппиэттээбэтин? Дьиҥинэн, кинилэр икки ардыларыгар оннук истиҥ сыһыан суоҕа. Катя кини курдук санаабата биллэр, хата умунна ини, хас хаайыылааҕы баран.

Биирдэ киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн ааннара лиһигирээн арылла түстэ. Испииһэктээх надзиратель киирэн: «Клыша Георгий Иванович, Шаманов Петр Семёнович с вещами на выход!» – диэтэ.

Хаайыылаах төһө элбэх хомунардаах буолаахтыай? Утуйар таҥастарын суулуу тутан хомуммутунан бардылар. Хаалааччылар: «Значит на этап. Куда начальник?» – ыйыталаһан көрдүлэр. Эйиэхэ этэн да бэрт.

Ханна илдьэллэрэ буолуой? Эмиэ Клыктыын түбэстэ дии. Дьиҥинэн, Бүөккэ Клыгы кытта эҥээрдэһэ сылдьыан баҕарбат. Ханна да сүгүн батан сылдьыбат, ол аайы кини холуоһатыгар олорсон иһиэххэ наада.

Каптёркаҕа тиийэн утуйар таҥастарын, иһиттэрин-хомуостарын туттардылар. Көрүдүөргэ уонча киһи баралларын кэтэһэн тураллара. Эбии сэттэ киһини ыллылар. Уон алта киһини привраткаҕа таһаардылар. Бу сырыыга сахалар үһүө эбиттэр.

Привратка, хаһан баҕарар буоларыныы, киһитэ үп-үллэҥнэс. Дьэ, саҥардыы оннуларын тойдорун булан, кэпсэтэн-ипсэтэн эрдэхтэринэ, Алдан куораттан уонча киһини өссө эбии быраҕан кэбистилэр. Дьон хардаҕас курдук симиллэн хаалла. Элбэх киһи суоһуттан, онно эбии табахтаан, туалеттаан, салгын тиийбэт үлүгэрэ буолла. Ыксаан, ааны дэлби лигийэн ас биэрэр чуолҕаны астардылар. Улаханнык туһалаабата. Ньылбы сыгынньахтаныы буолла. Ким өҥнөөҕө, ким сүөһүтэ быһаарыллыбат үлүгэрэ. Үөхсүү кытаанаҕа. Биир кырдьаҕас нуучча оҕонньоро өйүн сүтэрбитин, көрүдүөргэ соһон кэбистилэр. Иэдээн. Маннык буоллаҕына, сарсыардааҥҥа диэри хас киһи соһуллара биллибэт. Утуйар диэн суох, ыксаан табахтыыры кытта боптулар.

Түүн үөһүн саҕана Бүөккэлээх этаптарын, уон алта киһини, «с вещами» диэн көрүдүөргэ таһаардылар. Сөрүүн салгыны түөстэрин муҥунан эҕирийэн, дьэ, «һуу» гыннылар.

Түүҥҥү этап Саха сирин тас өттүгэр барара чуолкай. Ону билэн Бүөккэ сүрэҕэ кыланна. Өйүгэр түргэн үлүгэрдик оҕо сааһын умнуллубат түгэннэрэ, Катя кэрэ мөссүөнэ, ийэтин санаарҕаабыт дьүһүнэ көстөн аастылар. «Дьоммуттан-сэргэбиттэн, төрөөбүт дойдубуттан букатыннаахтык арахсан, кый ыраах хараҥаны сирэйдэнэн ханна тиийэрбин билбэккэ баран эрдэҕим».

Ыттаах, аптамааттаах саллааттар кэлбиттэр. Биир прапорщиктаахтар, ол киһи хаайыылаахтар дьыалаларын ылан араспаанньаларын, ааттарын-суолларын, хаһан-ханна сууттаммыттарын, болдьохторун өссө тоһоҕолоон бэрэбиэркэлээтэ. Онтон күргүй-көбүө ортотунан ааҥҥа ыга астарыллыбыт боронуокка биир-биир симэн кэбистилэр. Түннүгэ-үөлэһэ суох, хаайыылаахтары таһар анал тимир килиэ массыынаҕа испиискэ атаҕыныы симиллэн, ким хайдах туттубутай да оннук хамсаабакка, биллибэт хайысханан бара турдулар. Ынчык-бөтүөх үксээтэ, маатыра-куутура хойунна. Сынньалаҥ олохтоох киһи туораттан көрөрүгэр күлүүлээх курдук буолуо да, манна күн сырдыга баҕалаах.

Бу сырыыга сөрүүн буолан баран, массыына гааһын сыта тыыннарбат үлүгэрэ буолла. Бүөккэ, маннык эрэйдэнэн айаннаан иһэн, аҥаардас эрэй эрэ эҥээрдээх, сор эрэ суоллаах буолар хаайыыга киһи көҥүлэ эрэ буолбакка, киһи бырааба кытта быһылларын ордук сытыытык өйдөөтө. Сотору массыына тохтоото. Билэр өттүлэрэ «аэропорка кэллибит» дэстилэр.

Ханна эрэ муусука тыаһыыр, репродуктор рейстэри биллэрэр. Көҥүл-босхо сылдьар киһиэхэ төһө эрэ үчүгэй. Чаас аҥаарын курдугунан массыына хоҥунна. Сотору тохтоон кэннинэн астарара билиннэ. Дьэ, хайа муҥун, ааны аһан сиргэ түһэртээтилэр. Һуу, сибиэһэй салгын барахсан. Утаппыттыы күүскэ тыыннылар.

Бу өйдөөн көрбүттэрэ, ТУ-154 сөмөлүөт тыраабын анныгар кэлбиттэр эбит. Барыларын тобуктаттылар уонна иккилии киһиэхэ биирдии наручнигы кэтэрдэн кэбистилэр. Бүөккэ эмиэ Клыгыныын түбэстэ. Наһаа абааһы көрдө. Киһитэ үөрбүтэ сүр, «баҕар, дойдубар тиийиэм» диэн.

Бүөккэ түүҥҥү хараҥанан туһанан сулустарын көрдүү сатаата. Үс муннук сулуһун, дьэ, таба көрдө.

– Пошёл! – суостаах хамаанда иһилиннэ.

«Онтон сорох сулустарым» дии санаан истэҕинэ, кини саастыыта эдэркээн саллаат Бүөккэни сирэйинэн умса баран түһүөр диэри аптамаат уоһунан көхсүн хараҕар дьөлө аста. Ыарыытыттан кэдэс гынна, тыына хаайтарда.

– Ну, чо разлёгся, азиат! Вставай, а ну пошёл, б…! – саппыкынан көбдөххө тэптэ. Ньирэй саҕа боруода ыт сыыһа хабан кэбистэ.

«Сытымыахха, тура сатыахха». Бүөккэ олох ыксаата. Клык наручниктаах илиитинэн турарыгар көмөлөстө. Бүөккэ, ыарыытын кыатана сатыы-сатыы, Клыгынан көмөлөһүннэрэн тыраабынан тахса турда.

Сөмөлүөт, хараҥаны тыыран, көтөн күпсүйэр. Бүөккэ, түрмэҕэ сытан, былыт буолан көҥүлгэ дохсуннук устуон баҕарара. Оттон билигин кый үөһэнэн көтөн иһэр да, үөрүү кыыма кыламнаабат. Аптамааттаах саллааттарынан арыалланан, наручник кэтэн дириҥ санааҕа ылларан олорор.

Стюардесса бодунуоска лимонад, кэмпиэт аҕалбытын хаайыылаахтар сотон ыллылар. Өссө иккиһин кэлбитин эмиэ мэлиттилэр. Өссө аҕалыа эбит да, прапорщик бобон кэбистэ.

Хаайыылаахтар көрдөһөн туалекка сырыттылар. Клык обургу туалеттан соттору, мыыланы сойботто. Ону Бүөккэ хайдах эрэ сүөлүргүү көрдө.

Хаайыллан олорор киһиэхэ кыргыттар барахсаттар наһаа да тупсан, кэрэтийэн көстөллөр. «Кыыс – олох сибэккитэ» диэн сөпкө да эппиттэр. Бу тырымнаһа, күлэ-үөрэ олороллоро үчүгэйин. Салон иһигэр, бэл, сыттара кэлэргэ дылы.

«Катя билигин утуйа сыттаҕа. Саатар, түүлүгэр көстөн ааһарым буолуо дуо? Түбэспиппин истибит буолуохтаах. Төһө эрэ кэлэйдэ. Күүтүө дуо? Мин кинини ахтарым курдук ахтара, саныыра буолуо дуо? Арай күүттүн. «Үйэ-саас тухары сүрэхпитин холбоон ыал буолуох» диэх этэ. Ол эрээри олоххо барыта төттөрү буолар эбит…»

Кырдьаҕас хаайыылаахтар: «Дьэ, быраат манна аан өрүү аһаҕас, тахсар ыарахан», – дииллэр. Өссө эбэн: «Биирдэ түбэстиҥ – манна «пропискаланным» дии санаан кэбис», – дииллэр. Ама, хайаан оннук буолуой? Киһиэхэ биирдэ бэриллэр олоҕу хаайыыга атаарыах кэриэтэ, олорботох ордук.

Сөмөлүөт, көлөһөлөрө сиргэ охсуллан, өрө дьигиһийбэхтээн ылла. Ханна кэллилэр?

Дьэ, бу буоллаҕа номоххо киирбит Иркутскай куорат «Александровскай централ» түрмэтэ. Бүөккэлээҕи быстах түһэн ааһар «транзит хатаҕа» уктулар.

– Здорово, братва! – Клык дорооболоспутунан хаамыра аанын боруогун атыллаата. Кини наар инники сылдьааччы.

– Уу, – Бүөккэ көрө сөхтө. Үс дьаарыстаах наара оронноох, кип-киэҥ хаамыра тобус-толору киһи.

Олохтоохтор бары хайыһа түстүлэр. Саҥа кэлбиттэр аан таһыгар бөлүөхсэн турдулар. Арай Клык баран балаһыанньаны кытта билистэ. Ыйыталаһан, кэпсэтэн Амеля диэн өҥнөөхтөрүгэр Саха сирин этабын аатыттан уопсайга туттарга харчы биэрдэ. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн ханна миэстэ баарынан оннуларын буллулар. Үс саха уола эрэйдээхтэр аҕыс уонча атын омук дьонун быыһыгар симэлийэн хааллылар. Үһүөн бииргэ тутуспутунан сылдьаллар, бэйэлэрин тылларынан ботугураһан кэпсэтэллэр.

Манна, быстах тохтоон ааһар сир буолан, утуйар таҥас-сап көрүллүбэт. Бэйэҥ кэтэ сылдьар соҥҥун эргитэ сылдьан тэллэх, суорҕан, сыттык, олоппос оҥостоҕун. Хаайыы режимигэр хааччах суох, аан бастаан түбэспититтэн олохторун хаайыыга моҥообуттарыгар тиийэ бииргэ булкуһан олороллор.

Бүөккэлээх бастаан «омукпут атынынан туораталлара буолуо» диэн куттаммыттара. Ону баара манна «мааһынан» арахсан олороллор эбит. Ол аата зонаҕа повязка баанан сүөһүлээбиттэр, биригэдьиирдэр, нэрээччиттэр, тыһылар, бөхтөр, о.д.а. хаайыы сокуонугар сөп түбэспэккэ олорбуттар маннык уопсай хатаҕа киирбэттэр. Алҕас киирэн биэрбит – баһа байҕалга.

Бу дойдуга уруһуйдьут ытыс үрдүгэр сылдьар.

Онон Бүөккэ күннээтэ. Остуолга олорон күнү-күннүктээн уруһуйдуур. Уопсай балаһыанньалаахтардыын булкуһан хаалла. Чэйдээччилэри кытта чэйдээн, табахтааччылары кытта табахтаан хаамыратыгар биллэр-көстөр киһи буолла. Уруһуйдаппыт дьоннор чэйинэн, табаҕынан төлүүллэр, сорохтор чэй оргутан аҕалаллар.

Саха сириттэн кэлбит этап бары биир сүбэнэн сылдьаллар. Бүөккэ булбут табаҕын хаһаанан иһэллэр, ханна тиийэллэрэ-түгэнэллэрэ биллибэт. Клык, төһө да дойдутугар кэллэр, кинилэри земляктартан атыннык ыҥырбат.

Бүөккэ, остуолга олорон, маҥан таҥаска кыыһы уруһуйдуур. Төһө да нуучча кыргыттарын уруһуйдаатар, өйө-санаата Катяҕа. Ол аайы билбэт кыыһын мөссүөнэ өссө кэрэтик тахсар. Кини утары үөһэ өттө сыгынньах, түөһүгэр үс куполлаах таҥара дьиэтэ ойуулаах, ол аата бу киһи үһүс түбэһиитэ, остуолу таһыйа-таһыйа, бэрт эҥсилгэннээхтик ыллыыр:

Голуби летят над нашей зоной,Голубям нигде преграды нет,Как же мне хотелось с голубямиНа родную землю улететь.Но забор высокий не пускает,И колючек несколько рядов,Часовые с вышек наблюдаютИ собаки рвутся с поводков.Даже в дальних камерах девчатаПроклинали молодость свою,Где-то и когда-то говорили,Говорили ласково «люблю»…

Манна ким кэлэрэ-барара сонун буолбатах. Хааһы курдук. Биир күн Красноярскайтан этап кэллэ. Бүөккэ идэтинэн уруһуйдуу олорбута. Бу дьон ортотугар биир сахалыы хаптаҕай дьүһүннээх, бэрт сытыы-хотуу сирэйдээх-харахтаах, чолбоодуччу көрбүт саас ортолоох киһи кэлистэ. Киирээт, уруурҕуу көрдөҕө буолуо, хараҕа Бүөккэҕэ хатанна. Чугаһаан хайа омук буоларын ыйыталаста. Тувинец эбит, дойдутуттан уонча сыллааҕыта хаайыы эҥээрдэнэн барбыт. Болдьоҕун бүтэрэн иһэн, биир сүөһүнү быһахтаан, эбии биэс сылы ылан, кытаанах режимнээх зонаҕа баран иһэрин блатнойдар идэлэринэн төттөрү-таары хаама сылдьан кэпсээн дьон болҕомтотун тарта. Ол эрээри… Ол эрээри кинилэри кытта кэлсибит, тартаран саҥарар киһи тувинец сабыс-саҥа механическай бириитибэлээҕин каптёркаҕа туттарбытын Амеляҕа сибис гыммытын Бүөккэ уруһуйдуу олорон иһиттэ. Уопсай балаһыанньаҕа олорооччулар төбөлөрүн холбоон бэрт өр сүбэлэстилэр. Онтон тувинеһы ыҥыран, бэрт ыраахтан саҕалаан кэпсэтиини бириитибэҕэ эргитэн аҕаллылар. Бириитибэ манна наадатын, онон ыларга модьуйдулар. Тувинец «биэрбэппин» диэн турда. «Бэйэбэр наада, хаайыы суруллубатах сокуонунан эһиги ыччаттан күүскүтүнэн күһэйэн ылар быраапкыт суох», – диэн бэйэлэригэр понятие толкайдаата.

Дьон ымсыы санаата көптөҕүнэ, сүрдээх суол буолар эбит. Арахсар аат диэн суох. Бары түүрэйдээн түһэриэх да курдук буоллулар. Тувинец ыксаата, соҕотоҕо да бэрт. Көмө эрэйэрдии, Бүөккэ диэки көрүтэлээтэ. Бүөккэ, хайыыр да кыаҕа суох буолан, хараҕын кистээтэ. Тувинец муҥур уһукка тиийэн сөбүлэстэ. Санаата түспүт.

Обургулар сайабылыанньа суруйтара охсон ылан надзирательга биэрдилэр. Дьыала үчүгэйдик түмүктэммитин чифиринэн бэлиэтээтилэр.

Эбиэккэ диэри туох да биллибэтэ. Амеляҕа илин-кэлин түһээччилэр ааны тоҥсуйан лигийдилэр. Надзиратель кэлэн ас биэрэр чуолҕаны арыйда.

– Бритву давай, начальник!

– Не положено! – чуолҕаны сабан кэбистэ.

Дьэ, доҕоор, маны эрэ күүппүт курдук, буолан аҕай турдулар ээ. Аан алдьанарыгар тиийдэ. Эппиэттээх дьуһуурунай кэллэ. Киһи өйдүүр гына быһааран биэрбитин, истэр кэлиэ дуо… Түрмэ тойонун модьуйдулар.

– Тойон суох, – эппиэт судургу.

Бүөккэ, дьэ, уоскуйаллар ини дии санаабыта… Ыҥырыа уйата тоҕо тардылынна. «Голодовка» биллэрэбит диэн турдулар.

– Пожалуйста, ваше право, – баҕар, эн өл даҕаны, онно эрэ кыһамматтыы, надзиратель бэрт холкутук эппиэттиир. Хата, кумааҕы биэрэн, аччыктааһыны биллэрбиттэрин туһунан сайабылыанньа ылан барда.

Үөхсүү кытаанаҕа. Хаамыра бириитибэнэн итэҕэстийэн олорбутун курдук буолла.

Эбиэти, киэһээҥҥи аһылыгы ылбатылар. Куртах сыыйа курулуйан барда, бары сууланан эрдэ сытынан кэбистилэр.

Тувинец санаата көнньүөрбүт. Хаан тардыһан сахаларга кэлэн тумустары дэлби үөҕэр. Сотору-сотору «дойдубар эбитим буоллар» диэмэхтиир.

Биир хонук ааста. Прогулкаҕа тахсыбатылар. Этап кэлэрэ-барара бобулунна. Эбиэккэ кэлэн, суолтатыгар «аһыыгыт дуо?» диэн ыйытан көрдүлэр. Түрмэ тойоно биллибэтэ. Туран хаамсыы аччаата. Бары лип сыталлар. Куртах курулуйар, өй-санаа наар аска оҕунна. Ол да буоллар бары тулуйаллар, ким мөлтөҕүн көрдөрүөй.

Бүөккэ биир дойдулаахтарыныын – аҥаар харахтаах Кэбээйи Адамыныын, Амматтан сылдьар Киргиэлэйдиин төһө да аччыктааталлар, сэһэн-сэппэн бөҕө. Адам – булчут. Күһүн тайах тутуһар кэмигэр көҥүлэ суох үс бууру биир сиргэ охторбут, онтукайа биллэн хаалан, үс сылга түбэспит. Хас тайаҕын ахсын биирдии сыл. Адам биир сылын олорбут, онон зона олоҕун амсайбыт. Адамтан «эн тоҕо оччо элбэх тайаҕы өлөрө сатаатыҥ» диэтэххэ, киһиҥ эппиэтэ бэлэм – «инньэ диэн баай барыылаах Байанайы хомотуом дуо?» диэн тыллаах. Киргиэлэй Адамтан ыйытар:

– Өскө биири өлөрбүтүҥ буоллар, түбэһиэҥ этэ дуо?

– Эс, түбэстэхпиний. Сааһым тухары бултаабыт кыылларым буоллаҕа. Ааспыт сыл булт соноругар сэбиэт киис тириитэ үлэспитэ. Урут да үлэһэр буолар этэ. Кыһайбыт курдук ол сыл тииҥ маска олорботоҕо. Киис бу биһиги курдук тоҕо аччык сылдьыай, бардаҕа эбээт. Онон сыллааҕы былааммын толорбокко сылдьан киниэхэ өлүүлүөм дуо? Сатахха, холуочук сылдьан, сэбиэппэр дэлби сүүлэ киирэн үрүҥ күүгэн буолбут эти биэрэн кэбиһэн, тэбилинним.

Адам кэпсээнэ наар булт туһунан. Киһи иҥсэтин көбүтэр. Оттон Киргиэлэй үөрэҕэ суох, сопхуос оробуочайа, биэс уонуттан тахсыбыт. Көрдөөх кэпсээннээх бэһиэлэй кырдьаҕас. Күнүүһүт эбит. Бэйэтэ этэринэн, туран эрэ ииктиир дьоҥҥо барыларыгар күнүүлүүр эбит. Сааһын тухары кэргэнин маныырыттан ордубатах, наһаа эрэйдээхтик олорбуттар. Дьахтар арахсыа эбит да, сэттэ оҕотуттан тардыстан, кырбана-кырбана олороохтообут. Күнүүһүтүн билэн дьоннор хаадьылыыллар эбит. Сылбырҕа, кытыгырас соҕус киһини үлэтигэр баран истэҕинэ утары ыыталлар. Ол киһи Киргиэлэйдиин дорооболоһор уонна: «Мааппаҥ дьиэтигэр баар дуо?» – диэт, ааһа турар. Дьэ доҕоор, Киргиэлэй тымыра эрэ быстыбат, кэннин хаана сирэйигэр ыгыллан тахсар, ыһыы-хаһыы доҕуһуоллаах киһитин эккирэтэр. Күнүүһүт кэмэлдьитин Адам Киргиэлэй биир дойдулааҕыттан истибит. Ол иһин дьахталлар кыыбаҕаларын араастаан оҥорон кэпсээн Киргиэлэй уутун аймыыр.

Онтон бу түбэлтэҕэ аһара туттан, кэргэнин икки ойоҕоһун тоһуппут. Инньэ гынан икки сыл көҥүлүн быстарбыт. Арай биирдэ Киргиэлэй өһүөнү одуулуу сытан ыйытта:

– Былыр Манчаары манна сыттаҕа?

– Александровскай централга дииллэр, ол аата манна буоллаҕа, – Адам истиэнэни имэрийэн көрөр.

– Оһуобай тутуу, ама да Манчаарытын иһин, хайдах мантан күрүөй. Түннүгэр илиим нэһиилэ батар, – Киргиэлэй сөҕөр.

– Омун. Сахаҥ омуннаах. Өссө былыргы хаайыылаахтарын хандалылаах буолаллар.

* * *

Үһүс күннэригэр уонча эписиэр арыаллаах полковник званиелаах, наһаа уойбутуттан нэһиилэ сыыгынаан тыынар түрмэ тойоно бэйэтинэн ыадастан кэллэ. Бүөккэ кинини хапыталыыстар карикатураларыгар майгынната көрдө.

Хаайыылаахтар бары атахтарыгар турдулар.

– Ким бириитибэ көрдөөн сайабылыанньа суруйда! – бэйэтин көрүҥэр сөп түбэспэт ньааҕынас куоластаах эбит.

– Мин, – тувинец инники тахсар.

Тойон киһи сэнээбиттии, сиргэммиттии үөһэттэн аллара көрдө уонна:

– Эн, эбисийээнэ, туоххун хорунаары бириитибэлэнниҥ? Эбисийээнэлэр хорумматтар! Биэс суукка карцер! Өссө кимиэхэ туох нааданый? – диэн хаһыытаата.

Ким да тугу да саҥарбата. Тойон киһи барыларын кэриччи көрдө. Бэйэтин уурааҕыттан бэйэтэ астыммыттыы көхсүн этиттэ уонна түөһүллэн тахсан барда. Атыттар тувинеһы илдьэ кэнниттэн батыстылар. Аан сабылынна.

Аччыктааһын туһата суох түмүктэннэ. Нууччалар маатыралара сүрдэннэ. Арай сахалар тувинец бириитибэтэ бэйэтигэр хаалбытыгар үөрэн эгди буоллулар.

Үс күннээх нуорма килиэптэрин барытын биирдэ олордон кэбистилэр. Бары килиэпкэ саба түстүлэр. Нуучча өр аччыктааһыны тулуйбат эбит. Билигин былдьаан ылыахтара диэбиттии, тырыта-хайыта тыытыы, дьүккүччү көрө-көрө, ыстаабакка да ыйыстыы. Сахалар төһө да аччыктааталлар, кинилэр курдук түһүммэтилэр. Ыксаабакка тууһаан сииллэр. Аны миин, торуой кэллэ. Харса суох ыга симиннилэр. Маҥкырдааһын буолла.

Хаамыра иһэ сыыйа тиллэн кэллэ.

* * *

Катялаах сайылыкка тахсыбыттара нэдиэлэ буолла. Бу Эһэлээх сайылык Сааскылаахтан хоту диэки биэс биэрэстэлээх сиргэ баар эбит. Түҥ былыр манна эһэлэр бааллара эбитэ буолуо, ол да буоллар аҥаардас аатыттан киһи этэ бүтэйдии тардар. Эһэлээх киэҥ нэлэмэн мэччирэҥ алаас, ортотугар хомустаах күөллээх. Балыга суох, ол эрээри тыыраахылар арахсыбакка дайаҥнаһаллар.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

1

Биир киһи олорор хаамырата.