скачать книгу бесплатно
Баҳорда табиатнинг уйғониши бутун Борлиқ яшил либос кийиши ҳисобланади, далалар ва боғлар қушлар қий-чувига тўлиб кетади.
Парвардигор Эгам, Ер юзида кўпроқ дон экилса, кўп мева-чевалар етиштирилса, суғориладиган ерлар кўп бўлса, шунча мамнун бўлади. Чорвачилик ривожланган масканларни жаннатмакон диёр деганлар.
Олимларнинг тахминий фикрларига кўра, Ер сайёрамизда биздан олдин ҳам тўрт марта такроран ҳаёт кечган экан. Бундан келиб чиқадигани – биз Ердаги бешинчи ҳаёт қучоғида ўтиш даврида яшаяпмиз.
Хўш, инсоният Ер сайёрасини муқаррар ҳалокатдан асрай оладими, йўқми?
Агар келажакда инсонлар Табиатга муносабатини тубдан ўзгартирмаса, шак-шубҳасиз, бани башар мисли кўрилмаган ҳалокат ёқасига келиб қолади. Етти миллиард аҳолисига эга бу дунёда ҳар бир одам бир туп кўчат экса, табиатга қанчалик яхшиликлар қилинганлигини кўз ўнгингизга келтиринг-чи.
Германияда одамлар шахсий томорқасида ўстирилган дарахт, бута, кўчатлар аниқ ҳисобга олинади. Бордию ўша томорқа сотилса, сотиб олган киши дарахтни йўқотмаслиги учун шартномага қўл қўяди экан.
Ҳамқишлоқларим билан суҳбатлашаман, авлод-аждодларимиз ҳақида савол-жавоб қиламан, билса, аждодлардан уч-тўрт бўғинини билади, нарёғига ўйланиб қолади.
Мен ҳам изланаман, авлод-аждодларим, етти пуштим ҳақида сўраб-суриштираман, бир-биридан чалкаш-чулкаш жавоблар оламан, афсус, қисқа маълумотга эгаман-да.
Пўлатиликларнинг шажараси, кексаларининг гувоҳлик беришича, Амин оқсоқол деган инсондан бошланган. Ўз қишлоқдошларини кўп яхши кўрган бу оқсоқол Бухоро амири олдига бориб, бир масалада ёрдам кўрсатишини сўраб мурожаат қилади.
Бухоро амири Мозори Шарифдаги бир улуғ инсонни ном тутади, ўша кишининг қўлидан бориб олиб келинг деган таклифига биноан пўлатиликларнинг шажараси олиб келинади, кейин Мулла Карим бобога сақлаш учун берилади, қандайдир сабабларга кўра шажара изсиз йўқолади.
Бу катта йўқотиш – ота-боболаримизнинг тарихини мукаммал билмаслигимиз бизга кўп ишларимизда панд бериб келади.
Одам насли дунёга инсон бўлиб келиб, ўзини яшаш жараёнларида бир-бири билан муомала қила бошлайди, бу ёруғ дунёда яшашдек улуғ дарсни ўқийди ва бу жараён ҳеч тугамай давом этади.
Жаҳон майдонида пайғамбарлар, авлиёлар, муҳаддислар ва донишмандлар умрларини илму фанга бағишлаб, дунё кезиб, илм ва маърифатни ўқиб, бу кекса оламнинг поёнига етмай тарк этганлар.
Инсон масжид, мадраса, кошоналар барпо этди, қанча-қанча дарахтлар экиб ўстирди, чўлларга сув олиб келди. Одамзоддаги меҳрибонлик туйғуси, яхшилик хислатлари, киндик қони тўкилган тупроқни, буюк Ватанини севишини қай бир подшо эълон қилган фармон билан эмас, она диёрини чин дилдан севади, холос.
Ватанпарвар бўлиш хислатини Оллоҳ инсон кўнглига солган.
Буюк Ўзбекистон мустақиллиги халқимизга масжидларимиз, муқаддас китобларимиз, унутилган байрамларимизни, удумларимизни, одатларимизни қайтариб берди.
Ўз қадрини билган ҳар бир ўзбек фарзанди йўқотган қадрини қайта топганлигини буюк бахт деб билади.
Тарихимиз, маданиятимиз бутун жаҳонда ўзига муносиб ўринда эканлиги Ўзбекис- тонга бўлган меҳримизни янада оширади.
Қадимги донишмандларимиз қолдириб кетган ақл дурдоналари бизга битмас-туганмас мерос бўлиб келмоқда, бу борада жаҳон маданиятининг равнақи учун Муҳаммад Мусо ал-Хоразмий, Абу Наср Муҳаммад ал-Фаробий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Аҳмад ал-Беруний, Муҳаммад Тарағай Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур сингари кўплаб буюк олим ва мутафаккирлар етиштириб берган халқимиз маданияти, донишмандлиги, умуман, камолотини Ер юзи аҳли азал-азалдан эътироф этиб келмоқда.
Биз дунё илмида бебаҳо мерос қолдирган олимлар, мутафаккир донишмандлар илмидан баҳраманд бўлганимиз, илм учун, улар чеккан азоб-уқубатлар, илмий мерослари бизга дастуриламал бўлиб келмоқда.
Шуни зўр ғурур билан айтамизки, дунёда биринчи академияга – Хоразмшоҳ Маъмун томонидан бизнинг тупроқда – Кўҳна Урганчда асос солинган.
Кейинчалик, Самарқандда Мирзо Улуғбек академияси пайдо бўлиши, Ҳиротда эса Алишер Навоий академияси фаолият кўрсатиши ўта ноёб ҳодиса бўлган.
Илм ва мантиқ маркази бўлган университетлар Европада 1200-йиллардан вужудга кела бошлади. 1400 йилларда Европада 76 та университет мавжуд эди.
«Университет» сўзи талабалар ва ўқитувчиларнинг уюшмаси маъносини англатган.
Мерцион Копелли 425 йилда Римда «Тривиум» ва «Квадривиум»дан динда фойдаланишни ишлаб чиқди.
Тривиумга грамматика, риторика ва логика кирган. Квадривумни геометрия, арифметика, астрономия ва мусиқа ташкил этган.
Бундан ташқари, Тривиум руҳонийлар учун нотиқлик санъатини самарали ўқитиш учун фойдаланар эди.
Квадривум эса черков байрамлари вақтларини аниқлашига ёрдам берарди. Бу машғулотлар Буюк Карлнинг мактабида олиб борилган. Бу машғулотлар 550–1100-йиллардаги монастр мактабларини эслатар эди.
Олий мактабларнинг бошқа марказлари – епископларнинг черков кафедралари мавжуд эди.
Франциядаги дастлабки университет Париждаги Биби Марьям черкови мактаби – кафедраси асосида ташкил қилингани ҳам айни ҳақиқат.
Университетлар вужудга келишининг бошқа сабаблари эса машҳур олимлар фаолиятига бориб тақалади. Масалан, XI асрда Ирнерий Рим ҳуқуқшунослигининг машҳур тадқиқотчиси сифатида танилади ва Болонья шаҳрига унинг маърузаларини тинглаш учун талаба ва қизиқувчилар оқиб кела бошлайдилар. Тез орада бу ерда Болонья университети ташкил топади.
Абелярнинг ўқитувчилик шуҳрати эса Париж университети вужудга келишига сабаб бўлди.
Айрим сабабларга кўра Париж университети муаллимлари ва олимлари 1168 йилда Англиянинг Оксфорд шаҳрига кўчиб кетдилар, машҳур Оксфорд университети кўп жиҳатдан шу туфайли вужудга келган экан.
Кембриж университети эса талабаларнинг ғалаёни ва уларнинг 1209 йилда Оксфорддан Кембрижга кетиши туфайли вужудга келган.
Болонья университети ҳуқуқни тадқиқ қилишда донг таратган бўлса, Салерно университети тиббиёт соҳасидаги тадқиқотлар билан ном қозонди, бинобарин, у Шимолий Европадаги университетлар намунасида ташкил қилинган эди.
Ўрта аср университетларига 14 ёшдан кириш мумкин бўлса-да, асосан 16–18 ёшдагилар талабаликка қабул қилинган ва таҳсил олган.
Объектив идеализмга асос солган, кўзга кўринган мутафаккир Сократ (милоддан аввалги 469–399-йиллар) аввало ҳайкалтарош бўлиб, Афинада ўз фалсафий таълимотини, жумладан, ахлоқий муаммоларни оғзаки тарғибот қилган.
Суқрот – Сократ ўз даврида ҳукм суриб келаётган кўпхудолик диний таълимотлари ва демократик тузумга қарши чиқа олганлиги учун Анит бошлиқ демократ ҳокимлар унинг ишини судга оширгандан кейин, ўз устидан чиқарилган ҳукмга эътироз билдирмай, ўлимни ихтиёрий равишда танлаган – заҳар ичган.
Суқрот қадимги юнон файласуфларининг Табиат тўғрисидаги барча назарияларини бефойда деб билган, унинг фикрича, Табиатни ўрганиш инсон учун ёт, Табиатни фақат Худо билиши мумкин деган қарашни илгари сурган.
Инсон фақат ўзига тегишли нарсаларни билади, яъни ўз-ўзини билиши зарурдир деб ҳисоблайди Сократнинг шогирдларидан бири Платон ва бир қанча асарларида айнан ўз устозининг фикрларини баён қилган.
Сократ – Суқрот ўзидан кейин бирон-бир ёзма манба қолдирмаган.
Диоген Лаэртский эсдаликларидан, Платоннинг Суқрот ҳақидаги диалогларидан Сократ тўғрисида биламиз, холос.
«Ғоя» деган тушунча юнон фалсафасига биринчи бўлиб Платон эмас, балки замондоши Демокрит томонидан киритилган, у моддий заррачаларни, яъни атомларни «идея» деб атаган.
Аслида «идея» юнон тилида «шакл» ёки «фигура» деган маънони англатган.
Шундай экан, Демокрит кўзга кўринмас майда заррачаларни «тур» ёки «ғоя» деб атаган, атомлар бир-биридан шакл жиҳатидан фарқ қилади, бу шакллар – атомларни оддий кўз билан кўриш ва билиш мумкин эмас, фақат ақл орқали биламиз.
Ғоя – шакл орқали билинадиган жисмларнинг асосини майда заррачалар ташкил этади, деб қайд қилган Демокрит.
Бундай эътирофни Платон маъқулламайди, «Ғоя – бу қонун» дейди.
Дарҳақиқат, ҳар бир нарсанинг ғояси нарсаларнинг маъносини англатади.
Платоннинг фикрича, «Ғоялар дунёсида энг олий яхшилик, бахт ғояси Худодир».
Оллоҳ яратган барча жонзотлар, мевалар, гуллар, табиат, мавжудотлар бўй-басти, шакли, туси, ранги ва ҳиди бўлади, жумладан, бир-биримизга қилаётган мурувват ва инсофнинг ҳам чегараси бор, лекин мурувват ва инсоф олам ва одам қалбидан йўқотилганига анча бўлган экан.
Илм-фан ривожланишига ўзининг бебаҳо ҳиссасини қўшган юнон фалсафасида янги даврни бошлаб берган буюк мутафаккирлардан бири Аристотел (милоддан аввалги 384–322 йиллар) Эгей денгизи бўйидаги Фракиянинг Сташра шаҳрида туғилган. Унинг отаси Македония подшоси Аминта II нинг сарой табиби эди. 15 ёшда етим қолган Аристотел ҳар томонлама ўқимишли ҳомий қўл остида таълим-тарбия кўради, ўн етти ёшида устози ва дўсти Платон ташкил этган Академияга ўқишга кириб, йигирма йил давомида, яъни Платон вафотигача шу даргоҳда таълим олади.
Манбаларда келтиришича, Аристотел Платоннинг дўстлари ва шогирдлари орасида ақл-заковати, илмга бўлган қизиқиши билан ажралиб турар экан. Ҳатто устози Платон билан турли масалаларда баҳслашиб қолар, айрим ҳолларда унга эътироз ҳам билдирар экан. Аристотел Македония подшоси Филиппнинг илтимосига биноан ўғли Александрга 3 йил давомида таълим-тарбия беради. Ҳокимиятни бошқариш 16 яшар Александрга қолгач, давлат ишлари унинг таълим олишига имкон бермайди.
Александр отасидан қолган улкан давлатни кенгайтириш ва мустаҳкамлаш мақсадида кўп мамлакатларга, Шарқ ва Ғарбга юришлар уюштиради, дунёнинг кўп қисмини забт этишга муяссар бўлади, ана шундай зафарли юришларида ўзининг энг яқин маслаҳатчиси сифатида Аристотелни ҳам бирга олиб юради, ўн икки йил сафардан кейин Аристотел 334 йилда – эллик ёшида Афинага қайтиб келади.
Аристотел Александр Македонский билан юришлар чоғида жуда катта илмий ишлар учун маълумотлар тўплаш билан шуғулланган, унинг ҳурмат-иззати баланд бўлган.
Александр Македонский Аристотелни табиий-илмий тадқиқот ишларини кенг олиб боришида катта иқтисодий кўмак бериб турган. Аристотел Афинада ўзининг хусусий мактаби – Лицейни очишга эришган. Мактаб Апполон Лицей ибодатхонаси яқинида очилгани учун шундай номланган ва катта кутубхонага ҳам эга бўлган. Шогирди Теофастга қолдирган, аммо Теофаст вафотидан кейин бу илмий хазина унинг қариндошлар қўлида 200 йил давомида ертўлада чанг ва мағор босиб ётади.
Милодий биринчи асрга келиб Афина забт этилгач, бу китоблар Римга келтирилиб қайта кўчирилиб чоп этилади.
Ана шу асарларнинг кўпгина қисми Юлий Цезар ҳукмронлиги даврида ёқиб ташланган.
Александр Македонский ҳаётининг сўнгги йилларида Аристотелнинг Афина зодагонлари билан муносабати анча ёмонлашади, Александрнинг ўлимидан кейин Аристотелнинг Афинада қолиши анча хавфли эди, шунинг учун Аристотел милоддан аввалги 323 йил таъқибларидан қочиб Афинани тарк этади ва Эвбей оролидаги Халкидага кўчиб келиб, орадан бир йил ўтгач, 322 йили вафот этади.
Аристотел улкан файласуфгина эмас, балки кўпгина фан соҳаларида қалам тебратган забардаст мутафаккир, у мантиқ, психология, фалсафа, этика, риторика, табиий фанлар бўйича ўлмас асарлар ёзиб қолдирган.
XIII асрда Ғарбий Европада Аристотел таълимотининг ижобий томонларини улоқтириб, диний жиҳатларини кўкларга кўтариб, тарғиб қила бошладилар. Аристотел ва унинг таълимотини ҳаққоний равишда талқин қилмоқчи бўлган кишиларни ўлим кутар эди, хусусан, 1029 йилда, Людовик XIII ҳукмронлик қилган кезларда Аристотел таълимотини ҳаққоний равишда баён қилишга киришган Рамус деган олим қатл этилган.
Схоластик таълимотларга қарши курашган Френсис Бэкон «Аристотелни ёқиш керак» деган. Кейинчалик кўпгина гениал кишилар ҳақиқий Аристотелни билмай, унинг номини лаънатладилар, уларга ҳақиқатни гапириш ман этилган эди.
Ўша давр дорилфунунларида Аристотел фалсафасини ўқитиш католик руҳонийларининг талаби билан киритилган, лекин ҳақиқий Аристотел ва унинг илғор фалсафий таълимоти мактаблардан ва дорилфунунлардан сиқиб чиқарилган эди.
Немис файласуфи Лейбниц Аристотелга бўлган бундай адолатсиз муносабатдан ҳайратланган ва унга нисбатан ҳурмат билан қарашга даъват этган. Кейинчалик Конт Германияда ва Кузен Францияда Аристотелга бўлган ноҳақликни, хатоликни тўғрилашга, унинг номи ва меросига ҳаққоният билан қараш йўлида курашадилар.
Янги даврда Буюк Альберт унинг асарларига юқори баҳо берган, илмнинг барча соҳаларидаги мутахассислар Аристотелни ўз оталари деб билганлар. Дарҳақиқат, Аристотел қадимги даврнинг «тирик қомуси» бўлган. XVIII аср француз файласуфлари Гольбах, Дидро, Гельвиций Аристотелдан Табиат ҳақидаги таълимотни қабул қилиб, табиатнинг абадий ва объектив эканлигини тан олганлар.
Гегель ўзининг диалектика ҳақидаги таълимотини яратишда Аристотелнинг диалектик таълимотидан фойдаланган ва уни ривожлантирган. 2,5 минг йил муқаддам яшаб ижод этган аллома Аристотелнинг бебаҳо, ўлмас меросига бўлган қизиқиш ҳозирги кунда ҳам ошиб бормоқда.
Айниқса, унинг ахлоқ-одоб тўғрисидаги таълимоти бугунги куннинг муаммоларини ечишда катта роль ўйнайди.
Биз қисқа бўлса-да, ўтган олимлар тўғрисида, уларнинг илмни тарқатиш ва ўқитиш борасида фикрларини ўртага ташладик.
Илм барча даврларда ҳам инсоният гултожи бўлган, гоҳ ҳақ, гоҳ ноҳақ бўлса-да, инсониятни ғафлатдан уйғотиб келган.
Тағин Пўлати ва пўлатилик элга қайтамиз.
Туни билан осмондан тушаётган ёмғир томчилари қанчалик оғриқли бўлса-да, шунчалик қувончлидир, чунки деҳқон бу ёмғирга интиқ, ёмғир экинларга ҳаёт бағишлайди.
Кетмонини қўмсаган деҳқон туну кун ўз экинзорларини ўйлайди, дашту далаларини соғиниб яшайди, меҳнати нечоғли заҳматли, оғир бўлса-да, буюк Ватанимизнинг тандирдек қайноқ бағрига талпинади.
Чопонидаги тупроқ чанглари билан, минг хил ташвиши билан яшайди, ортиқча ғалва билан иши йўқ, у фақат ўз даласини ўйлайди.
Инсон турмуш ва ҳаёт қийинчиликлари қаршисида мағлуб бўлиш учунгина ёруғ дунёга келмайди. У эгилади, синмайди, енгилса-да, мағлуб бўлмаслик учун дунёга келади.
Ўзбекистон деган меҳрли юртини жондан ортиқ севади. Осмондаги қуёш нурида тобланади, кўк чойи ва бир бурда буғдой нонини эсдан чиқармайди, ўз тулпорларию қўй-қўзиларини боқиш билан банд, уларнинг муҳаббати – маҳбубаси тупроқдир, у билан дардлашади, тупроқ кўчмас, улар ҳам кўчмайди.
Бу улар учун катта шараф, ҳамқишлоқларим хасдек беозор, дўстлар қувончига шерик, Абдураҳмон халфадан қолган пуфласа ўчмайдиган шамдек беозор қалдирғочларга ўхшаб яшаб келмоқда.
Пўлатиликлар мана шундай яшайди, умргузаронлик қилади.
Қишлоғимнинг ҳар бир қадамида учрайдиган дов-дарахтларга қараганимда гўёки отам чопон кийиб тургандай кўринади, отам эккан дарахтлар, «одам» қилган кўчатлари ҳаммаси менга меҳнаткаш халқимиз бўлиб кўринади. Отамнинг сафдошларидан Нормат Саноев, Анор Жумаев, Шукур Авазов, Сувон Жумаев, Турсун Чўлиев, Қутфиддин Сувонқулов, Шомурод Мирзаев, Нормамат Рустамов, Қўзибой Раҳимов, Равшан Отамуродов, Мамат Холлиев, Усмон Зоиров, Қўзибой Хўжаев, Холмамат Авазов, Оқназар Кунназаров, Жўра Толиповлар бу дунёдан ўтиб кетди.
Оллоҳим уларни раҳматига олсин.
Кўпчилиги соғ-саломат эл-халқни хизматида юришибди: булар Суяр Чўлиев, Зикир ва Рустам ҳожи Саидаҳмадовлар, Шермурод Абдиев, Холмўмин Авазов, Абил бобо Авазов. Уларнинг умрлари узун бўлсин.
Мен кўпгина шаҳарларни пиёда кезганман. Бу менга ёшлигимда отам берган тарбия.
Пиёда юришни Отам ҳам яхши кўрар эди.
Пўлати қишлоғимда пиёда юриш мен учун қанча қувонч, буни сўз билан ифодалаш қийин.
Уйимиздаги бешик аждод-авлодларимиздан бизга қолган мерос. Унда отам ҳам, мен ҳамда укаларим ва фарзандларим вояга етишган. Қанчалик қадрли бойлик, қишлоқдагилар хонадонидаги бешиклар доим тебрансин, бу бешиклар бизнинг авлодларимизга буюрсин, улар бу бешикларда тинч ухласин, улар эрка бўлиб, она Ватан деб ўсиб улғайсин.
Инсон умри овчидан қочиб кетаётган оҳунинг шарпасидек тез ўтади, шунинг учун ҳам яшаётган ҳаётимизни беш кунлик дунё дейдилар-да.
Инсон умри ботиб бораётган ҳаёт қуёшига ўхшайди, ҳар ким бу дунёда қилганларига яраша Оллоҳдан мукофот олгай, ажр топгай. Бу дунёдан кетганлар ҳақида яхши фазилатларни гапирайлик, улар қилмишларига яраша мукофот ёки жазо оладиган жойга кетганлар, уёғи Оллоҳимнинг измида.
Пўлатиликларнинг қабристони мен учун ҳамма эҳромлардан баланд, унда эскирган ва янги қабрлар ҳам бор, бу жой қанчалик муқаддас ва улуғ, менинг қишлоқдошларим, ота-онам, аждод-авлодларимнинг табаррук хоки ётибди, уларнинг ётган жойлари жаннатдан бўлсин.
Қабристонда ота-онам руҳига Қуръони каримдан тиловат қилаяпман. Бу маконда элимизнинг тожлари ва сардорлари бир умрга абадий ором топган.
Дарҳақиқат, ҳаётда инсон умри дарахтга ўхшаб кетади, баъзилари узоқ умр кўради, баъзилари шафқатсиз кесилади, айримлари эса бевақт қурийди, қолганлари уларни эслаб афсусланади.
Бундан тахминан уч аср аввал яшаб ўтган Абдураҳмон халфа қабристонида қўним топган пўлатиликларнинг авлод-аждодларининг жойи жаннат бўлсин.
Бу дунё қанча азизларни ўзидан ўтказган работ, ҳеч инсонга вафо қилмаган.
Фақат қилинган яхшилик эскирмайди, йўл қўйилган гуноҳлар унутилмайди.
Диёнат қандоқ бўлса, жазо ҳам шундоқ бўлади.
Фақат Парвардигорнинг ўзи мангудир.
Карвон бехатар, одамзод қазою қадрсиз бўлмайди: бу қонуният тақдир қонуниятидир.
Абдураҳмон халфа ўз даврида улуғ фазилатлари билан Пўлати қишлоғимизнинг тарихини безаб кетган. Бизгача етиб келган маълумотларга кўра, Абдураҳмон халфа Пўлати қишлоғидаги Масжид домлаларидан диний билим олади. Кейинчалик Бухорода, сўнгра Саудия Арабистонида ўқиб таҳсил кўради. Бу сиймо ўта зукко, қувваи ҳофизаси беназир, ноёб қобилият эгаси, устозлар дуосини олган инсон бўлган экан.
Тўғри хулоса қилсак, ҳар бир одамнинг дунёга келиши ноёб ҳодисадир.
Шундай улуғ зот пўлатиликларни кўп йиллардан бери унута олмаган пири ҳисобланиб келмоқда.
Пўлати қишлоғидаги Абдураҳмон халфа масжиди учун ўзи айлана чизиб масжид барпо қилади, бу ибодатхона ҳозиргача фаолият кўрсатиб келмоқда. Ўз даврида ўзбошимчалик билан масжид қурилиши дараги Бухоро амирига етказилади, лекин Амир, Абдураҳмон халфа қурдираётган масжидга монелик қилмайди.
Амир, Абдураҳмон халфани ҳурмат қилган, масжид ва мадрасалар қуришга катта эътибор берган экан.
Миноралар, масжидлар, мақбаралар – улар муқаддас хилқатларки, бу ҳақиқат Абдураҳмон халфа қурдирган масжидга ҳам тегишли: қанча-қанча савобли ишлар қилиниб, бўзбола маънавий мерос қолди, ота-боболар яратган бирор нарса изсиз – самарасиз йўқолмаслиги керак.
