Чуумпу дьол

скачать книгу бесплатно

Розалия Тимофеевна дьиҥнээх сирэйин, дьэ, көрдөрдө:

– Кыыскын мин дойдубуттан хомуй! Иккиэн өрө барар буоллаххытына, бэйэҕиттэн хоргутаайаҕын! Куһаҕан буолуо!

– Атаҕастаабытын-сэнээбитин көр! Тохтууруҥ буолуо! Буруйа суох оҕоҕо өс-саас туппут буола-буола! Үтүөлээх учуутал! Оҕолору туохха үөрэтэҕин! Тугуй, ити дуо, үтүөҥ?

– Эппэтэҕэ диэйэҕин! С-сэрэн! – тииһин быыһынан сыыгынаары, уоһун ырдьах гыммытыгар, адьырҕа араҕас анаҕаһа килбэйэргэ дылы гынна… Мутук үүтүн курдук туран хаалбыт харахтара дьөлө көрдүлэр. Сирэйин тириитэ мырчыһынна, муннун аннын ньуолах түүлэрэ ибигирэстилэр.

Аана лаппа салынна. Суоһар ыалдьыта тахсан бараатын, ойон туран, бордууһунатын бүөтүн тоҕо тарта, таһырдьаттан ахсынньы аам-даам тумана будулуйда, аанын балайда өр арыйан турда. Талах миинньигинэн салгыны сууралаата, онтон дьиэтин хоһун түгэҕиттэн саҕалаан сиппийэн, сылдьыбыт киһи суолун аан айаҕар аҕалла, бөх баһары ылан кус кынатынан харбаан ылан, уулуссаҕа таһааран тэбээтэ. Утуйар хоһугар өр соҕус буолан баран таҕыста, нуучча таҥаратыгар үҥкпүтүттэн астыммата быһыылаах, аны оһоҕун хаппаҕын арыйан, ботугуруу-ботугуруу, эһэкээнигэр арыылаах ас кээстэ. Оһоҕун чоҕун сылааһыгар угуттанан, кыракый олоппоско олорон сыламнаан ылла. Ойон туран, сытырҕыы-сытырҕыы дьиэтин кэрийдэ. Киирэн тахсыбыт мааны дьахтар биллэ-биллибэт ыыспа сыттаах этэ, онуоха эбии хоп-хойуу духуу – хата салгылаабыт. Биллибэт!

Сээн дэтэн, Биэрискэлээх ийэлэригэр сотору-сотору кэлэллэр-бараллар. Уруу малааһынын кэннэ, Махсыым соҕотоҕун да киирдэҕинэ, сылдьан, маанылатан ааһар буолла. Аана, оһох оттуллар кэмэ аастаҕына, сайын Чуурайга бара сылдьыахтаах. Оҕолор сырыттахтарын аайы кини сиэргэ-туомҥа такайар идэлэннэ. «Итинник гыныҥ, маннык туттуҥ» диир буолла.

Кыһыл көмүс сыапачкалаах туох эрэ мөһөөччүгү кыыһыгар биэрбитэ. Биэрискэ дьиэтигэр тиийэн арыйан көрбүтэ, иһигэр баара-суоҕа кыһыл сабынан холбуу баайыллыбыт, туох эрэ көтөр түүлэрэ куобах тириитин лоскуйугар испиниэгинэн хам туттарыллан сылдьара. Хайаан даҕаны, эккиттэн араарбакка моонньугар кэтээр диэбитэ да, кыыс мөһөөччүгүн оройуоҥҥа киирэригэр кэтэрэ маҥнай, онтон олох да умнууга хаалан, сүтэрэн кэбиспитэ.

Аана урууга киирбит мал-сал дьиэ харысхала буолар диирэ.

– Онон, истэҕит дуо, хайаан даҕаны, хаһан даҕаны мээнэ быраҕымаҥ, дьоҥҥо биэримэҥ, уларсымаҥ, дьоҥҥо хос бэлэхтээмэҥ! Уопсайынан, бэлэҕи-туһаҕы билбэт киһигититтэн ылымаҥ, оһуоба оскуолаттан бадаарагы ылбат буол! Дьон мээнэҕэ бэлэҕи туһах диэн эбэн эппэт, билэн диир. Ким эмэ тыл этэн баран бэлэхтээбитин хантан билиэххитий? Бэлэх ылан эрэр киһи үөрэн, сэгэйэн биэрэр, көмүскэлэ ыһыллар.

– Оччоҕуна быраҕан кэбиһэбит дуо, арай наһаа үчүгэй бэлэх буоллун? – Биэрискэ ийэтин саҥатын үрдүнэн-аннынан истэр.

– Бастаан бэлэҕи суутун сүөрбэккэ, хаатын арыйбакка, мээнэ туппахтаабакка эрэ чүмэчини уматан баран, бэлэх үрдүнэн тутан көрөҕүн. Чүмэчиҥ уота тыһыргыыр, хоруонан буруолуур буоллаҕына, куһаҕан бэлэх! Сүүрүктээх ууга илдьэн, быраҕан кэбис! Ордук түүлээх бэлэх сэрэхтээх, түүлээх оонньуур, ыт-куоска, ол-бу кыыл.

– Оо, дьэ, маамаа! Тугуй, куоска муҥнааҕы эмиэ ууга быраҕабыт дуо? Эчи сүрүн!

– Ийэҥ тылын иһит! Эйиэхэ уонна ким даҕаны итинник сүбэлиэ суоҕа!

Махсыым дьоно аах бэлэхтээбит ынахтарын Биэрискэлээх ылбаппыт диир кыахтара суоҕа… Биир үтүө күн, сайын саҕаланыыта, Татыйыына тарбыйахтаах, кугас эриэн эдэр ынаҕы сиэтэн аҕалан, тиэргэн иһигэр уган кэбиспитэ. Кийиитин төгүрүйбүт харахтарын аахайбатаҕа буолан, мичээрдээтэ:

– Махсыым, бу хотонуҥ иһигэр туох эмэ ититэри холбоон, сылыппыта буолан, уораанын таһаар уонна сүөһүлэргин киллэрэн баайан хоннороор! Сарсыарда кэлэн ыаҕым!

Сарсыарда аҕыс саҕана, саамай минньигэс ууларын утуйа сыттахтарына, Татыйыына, дэриэбинэ биир баһыттан кэлэн, күүлэлэрин аанын тоҥсуйан лыбыгыратта. Махсыым сурдурҕаан тахсан арыйда. Татыйыына оронуттан тура да илик кийиитигэр тиийэн, сирэйин өҥөйдө:

– Чэ, Биэрискэ, улахан баайдаах хотун, утуйбута буола сытыаҥ дуо, тур! Тахсан, ынахпыт барахсаны ыахха! – уонна куукунаҕа тиийэн, ынах ыырга сөптөөх иһити көрдөөн, тыаһаата-ууһаата.

Биэрискэ бэйэтин ийэтэ эбитэ буоллар, «Маамаа, ама хайаан, арах!» диэ эбитэ буолуо. Оттон билигин уһукта илик харахтарын аалынна, төттөрү сытан хаалбыт эригэр атаахтыырдыы үҥсэргээн көрдө, кыһыытыгар тап гыннарда. Хайыай, быстыа-ойдуо дуо, тахсан барда. Махсыым кэнниттэн «һы-һык» диэн күлэ хаалла, оҥосто-оҥосто утуйбута буолла.

Биэрискэ сайыҥҥы сарапаанын таһынан халаат булан кэттэ. Хотоҥҥо тиийбитэ, Татыйыына ынаҕын бөлүүҥҥү сааҕын Сэмиэнэптэртэн хаалбыт, урукку лааҕа хоҥнубут, эргэ улахан тааска чохчолообут. «Улахан баайа» атын киһиэхэ баай буоллум диэн билбэт быһыылаах, саҥа иччитин диэки көрбөтө даҕаны, ыаһы ыстыыр курдук, кэбинэн ньэлбэҥниир.

– Тоойуом, бу маны Махсыымҥар дьаһайтараар. Киһигин сытыарыма, көмөлөһүннэрэн, хамсатан ис! Ол эрээри хотон ис үлэтин барытын сэлээннээмэ, хотоҥҥо киллэрбэккэ буола сатаа. Эр киһи чуукур хотоҥҥо киирэн хааллаҕына, аһааҕырар, ыалдьар. Хотон сытын тулуйбат, эр киһиэхэ сөбө суох. Кыайбат, ыарахан үлэҕин үлэлэтээр. Урут ынах ыы сылдьыбыттааҕыҥ дуо?

Биэрискэ төбөтүн быһа илгиһиннэ. Түүҥҥү түүл дуу диэх курдук санаан, туораттан көрөн турда. Татыйыына «кэл» диэбитигэр соһуйда даҕаны.

– Мин ынахтан хаһыытыы-хаһыытыы куота сылдьааччыбын ээ! Наһаа куттанабын!

– Хайа, куттаммаккаҕын! Киһи эрэ маҥнай куттанар, ол сөп. Начаас үөрэниэҥ, сүөһү барахсаны сыллыы сылдьар буолуоҥ.

– Мин?!

– Эн, тоойуом, эн. Чэ, кэл, олоруох. Хаһан эмэ саҕалыахтаах буоллаҕыҥ… Сүөһүттэн сиргэнимэ да, куттаныма да, тоойуом. Сахаҕа сүөһүтэ диэн улуу баайа! Билигин аанньа ахтыллыбатаҕын иннигэр, оннук диир кэмнэрэ кэлиэҕэ. Ким барыта, бэл кумааҕылаах-хаалтыстаах даҕаны киһи, аһыыр айахтаах. Аны, оҥойор айаҕар минньигэс, дьиҥнээх айылҕа аһын сиэн баҕарар. Өссө да кэлиэ-э кэм… Онон, тыытааҕым окоото, сыста сатаа, сүөһү диэн аанньал, хайдах эмэ сыста сатаа… – Татыйыына саҥара олорон биэдэрэтин ортотугар диэри ыан күөгэҥнэттэ. – Бу… Бу!.. Маннык тутан ыыгын. Маннык эмиэ ыыгын, хайата сатанарынан! Чэ, аны эн!

Биэрискэ Татыйыына таһыгар олорон, баччааҥҥа диэри олорбут үйэтигэр аан бастаан ынах эмиийин тардан көрдө. Соһуйуон иһин, ынах эмиийиттэн эмискэ үүт өрө тыган таҕыста! Мээнэ тардыбыт буолан, үүтэ ханна эрэ туора халыйда.

– Күүскэ, күүскэ тутан тарт!

– Ыалдьыа суоҕа дуо?

– Суох, сыллыый, ыалдьыбат. Солууруҥ диэки туһаай.

Биэрискэ Татыйыына хамсанарын үтүктэн, икки илиитинэн туппахтаан, кырдьык-хордьук ыан барда.