Каб жыць…

Зайшлі ў хату. Было неяк не па сабе. Страшна. Печ была цэлая, а ўнізе яшчэ былі дровы, якіх цалкам хопае на падрыхтоўку добрага хлеба.

– Надзюш, ідзі прынясі вады з калодзежа. – цяжка дыхаючы прамовіла бабулька.

Унучка скінула муку на стол і накіравалася да дзвярэй.

Цёмна, мокра, пахне дымам. Надзя прынесла трохі вады і зноў сышла за апошнім вядром. Малодшая ж, стаіць ля печы, чакае цяпла. Агонь усё больш абхапляў сухія дровы, белы дым павольна падымаўся ўверх губляючыся ў прыцемках. Бабуля замясіла цеста, невялікімі кавалкамі яна ўкладвала яго на тонкае жалеза. Запахла смачнай залатой чырванню.

– Баба Ганна, у зарасніках ходзяць нейкія людзі ў белых халатах. – зайшоўшы ў дом, з чарговым вядром вады, сказала спалоханая ў вачах Надзя.

Сэрца забілася часцей. Мароз прабег па ўсім целе жанчыны.

– Гэта немцы, дзеткі! – цяжка дыхаючы, Ганна спахапілася, кінуўшыся да печы.

Увесь хлеб: дзе сыры, паўсыры, і ўжо спечаны, яны забралі ў спешцы, і хутчэй выбеглі з хаты. Іра ўчапілася ў руку сястры.

– Толькі не плач…трымайся! Бягом! – амаль шэптам, хутка вымавіла сваёй сястрэ Надзя.

Трое беглі па друзлым снезе. Ногі грузлі, цяжка было ісці па рыпучым снезе. Малодшая ледзь перабірала свае захутаныя ў анучы ногі. Старалася бегчы, не адставаць ад астатніх. Затаптаная сцяжынка была добра прыкметная на белым палатне.

Салдаты, у белым камуфляжы, стаяць на лыжах. Прывязаныя палкі вісяць на іх цёплых руках.

Наперадзе іх бегла бабуля, за ёй, як гусята, следам беглі дзеці. Два стрэлы, адзін за адным, расьсеялі цішыню хваёвага бору. Накіраваныя ўверх вінтоўкі спынілі стральбу. Ад стрэлаў бабка Ганна з дзецьмі ўпалі і прыціснуліся да снегу. Немцы ў гэты момант, маглі б страляць на паразу, але сярод уцякаючых, не было падлеткаў або дарослых мужчын. Трохі пачакаўшы, старая паднялася, падняла дзяцей. І як цені, яны пабеглі ў глыб лесу, маячыся за шэрымі хвоямі.

Дзякуючы вялікай рызыцы, цяпер было што паесці, чым накарміць дзяцей у снежнае халоднае надвор'е.

***

З першай адлігай, нямецкія салдаты гучна прайшліся па хутары Круглае. Многія, хто яшчэ хаваўся там, былі забітыя. З вялікай цяжкасцю цяпер можна было пазнаваць сваю зямлю. На месцы хат, цяпер былі бачныя абломкі ад печаў, тырчашчыя коміны і чорныя вуглі. Дым знікаў з парывамі ветру. Многія будынкі былі ўзарваныя, пераеханыя танкам. Ноччу, ад нямецкіх снарадаў, гарэў апошні хутарок. Цяпер не было дзе абагрэцца і схавацца ўцякачым. Пасля, самотны хутарок зусім знік з-пад выгляду.

Некалькі сем'яў усё ж таксама пражывалі на балотнай выспе. Там, ды як і ўсюды ў час вайны, было не бяспечна. З асцярожнасцю палілі вогнішчы, не стваралі вялікага дыму. Калі чулі гукі самалётаў, хутка тушылі іх, перашэптваліся.

Будавалі буданы, а бліжэй да ночы выходзілі сцежкамі з балот у пошуках ежы.

Зямлянак больш не засталося. Вандроўныя, азлобленыя людзі хадзілі па лясах. Голад іх біў у жывот. Гэтых людзей лавілі і дапытвалі немцы. Задавалі пытанні аб месцы фарміравання партызанскіх атрадаў. Пасля, іх забівалі, а іншы раз, мужчын адпраўлялі на цяжкую працу цягніком, а жанчын, пасля допыту, пакідалі жыць у вёсцы, для гадоўлі жывёл і вырошчвання раслін на палях.

У вёсцы былі і тыя, хто падтрымліваў бунтароў. Яны, непрыкметна выносілі ім ежу. Ці тым партызанам, якія прабіраліся ў ноч у хату, аддавалі да апошняга, усё тое, што заставалася пасля нямецкіх салдат. У пакаранне, жыхароў выводзілі на вуліцу і расстрэльвалі. Палілі жыўцом, аблівалі гаручымі сумесямі і падпальвалі. Стрэлы і крыкі палохалі ўсіх астатніх, тым самым, наводзілі жах і папярэджвалі застаўшыхся.

***

Сонца з кожным днём станавілася цяплей і сагравала зямлю сваім цяплом. А вайна тым часам не спынялася.

Дарослых мужчын у вёсцы амаль не засталося. У асноўным жанчыны, старыя і падлеткі: апрацоўвалі палі, сеюлі жыта, выконвалі ўсю цяжкую працу.

***

Пасля першага года вайны, вёска стала падобнай на паўразбураную і закінутую. Попельныя вуліцы, на якіх размясціліся астатнія семдзесят хат, выглядаюць змрочна.

У гэты дзень, як і ўвесь мінулы тыдзень, надвор'е выдалася жудаснае. Ідзе дождж, дзьме моцны вецер.

Пасля цяжкага прыгнечанага году ў лесе і тулянняў па балотах, Паліна вырашыла вяртацца з дзецьмі ў Пратасы. Яна не раз чула, што тых, хто працуе на немцаў, кормяць. Яна думала не пра сябе і ўжо тым больш не пра мужа, які часта сыходзіў і пакідаў іх адных. Яна турбувалася пра сваіх дачок і сына, якія вельмі моцна схуднелі. Дзеці нямоглыя, бледныя, асабліва малодшая дзяўчынка Вольга.

Многія працуюць на немцаў. Чуткі, якія даносіліся з вёскі, былі ўсялякімі і верыць ім, часта не мела сэнсу. Васіль таксама не мог глядзець на прыгнятальных ад голаду дзяцей. Балюча прыняўшы цяжкае становішча сям'і, ён разам з імі, пакідае балота.

Шуміць хваёвы бор. Яны ішлі па неўзараным палям, зарошай леташняй травой. Паліна спынілася, моцна прыціснула да сябе сваіх дзяцей.

– А ці правільна гэта? – са страхам, перабірала свае думкі ў галаве Паліна. – У лесе ад голаду могуць памерці мае дзеці, а там могуць ад кулі.

Яна кожнага абняла з мацярынскай ласкай, зірнула кожнаму ў вочы. З рызыкай, яны працягвалі ісці да вёскі. Яны ішлі не азіраючыся назад. Да іх стаў даносіцца гук вуліц – яны ўжо блізка. За гадзіну, цяжкім крокам, яны дайшлі да першай дарогі. Адтуль, ужо віднеліся першыя хаты вёскі. Стомленасць трывожыць. Страшна было, што іх жыццё можа неўзабаве абарвацца.

На шляху ў вёску, яны сустракаюць патрульных салдат. Узялі пад прыцэл Васіля і яго жонку Полю. Салдаты не глядзелі на знясіленых ад голаду дзяцей.

– Усё. – сказала яна. – Вось і ўсё…

Жанчына апусціла рукі, абхапіла імі сваіх малодшых дачок.

Пасля, іх павялі да камендатуры. Пажылыя людзі сядзелі на лаўках, праходзіла па дарожках паліцыя. Васіль адчуваў у сябе гнеў, які цягнуў з сабой незваротнае рашэнне вярнуцца. Гэта непараўнальнае пачуццё. Рашэнне, якое ўзяло пад прыцэл шэсць жызняў. Інстынкт самазахавання знік.

Іх прывялі да афіцэра. Паліну з дзецьмі там доўга не трымалі. Пасля допыту, адпусцілі. Але муж застаўся. Нямецкі афіцэр уважліва паглядзеў на Васіля. Той стаяў, апусціўшы галаву, глядзеў уніз. Немец паказаў салдатам на Васіля. Яго падвесілі за рукі. Пыталіся ў яго пра тых, хто яшчэ застаўся ў лясах і прычыну, чаму яго сям'я тут, чаму яны вырашылі здацца, вярнуцца.

– Ваша жыццё мераецца хвілінамі. – пераклаў з нямецкай адзін з салдат.

– Я ведаю…я не за здзекамі прыйшоў. Я прыйшоў дзеля сям'і… Нам няма чаго есці… – сказаў Васіль.

– Вам страшна?

– Страшна. Пры думцы, што па маёй зямлі ходзяць такія людзі як вы.

– Вы павінны баяцца смерці.

– Нічога не выйдзе. – падумаў Васіль.

Яго білі па ўсім целе. Ён не раз губляў прытомнасць. Час цягнуўся пакутліва доўга.

– Я хачу сказаць. – прамовіў Лешанок.

Афіцэр сядзеў каля дзвярэй, дыміў цыгарэтай. Ён, рэзка павярнуўся, зірнуў на перакладчыка. Дастаў з кішэні нататнік з алоўкам.

– Што ж … Ну-ну!? – перакладчык падышоў бліжэй.

– Я ішоў на смерць. Я вёў сваю сям'ю на смерць. Калі б я ведаў, дзе партызаны, я б не прыйшоў сюды з сям'ёй. – сказаў Лешанок.

Афіцэр ўстаў. Патушыў цыгарэту. Нешта запісаў у нататнік. Пад вокнамі прашумела машына, спынілася за дзвярыма. Афіцэр загадаў адпусціць збітага Васіля, апрануў фуражку і выйшаў. За ім пайшоў перакладчык.

Усіх жыхароў, за гэты год вайны сагналі ў адну хату, якая знаходзілася насупраць камендатуры, праз дарогу. Шмат людзей жыве тут, хата вялікая. Там жа і апынулася Поля з дзецьмі. Зайшоўшы ў першы раз у гэту хату, яна ўбачыла сівавусага старога, які размяшчаў усіх. Таксама, яна заўважыла шмат знаёмых асоб, а многіх ужо не ўбачыць, не было іх у жывых.

Зэдлікі, цьмяныя сцены, сяннікі, нары.

Увечары, дапытванага Васіля цягнулі па падлозе, выцягнулі ў двор. Кінулі яго каля дарогі. Паліцыя дапамагла падняцца яму, узяла пад рукі, адвяла Васіля ў хату. Ён быў увесь у сіняках, саслаблены. Паліна ўбачыла мужа ў дзвярах, кінулася да яго. Іншыя ж у гэты момант, паглядзелі хто ўвайшоў, потым адвярнуліся і працягнулі займацца сабой, нібы не заўважаючы іншых. Васіль уздыхнуў, паглядзеў па баках, убачыў дзяцей. Усе жывыя.

Вечар сыходзіў. Ноч абдымала вёску. Трывогу і неспакойванне прыносіў моцны вецер. У вокны біліся вялікія кроплі, стукалі па даху. Пажылыя, стомленыя людзі, не заўважаючы грукаў, спяць. Паліна моўчкі сядзела побач з мужам. Яго боль сціхала. Вісляючыя гарашчыя газавыя лямпы, каля вокнаў, крыху супакойвалі. Іх дзеці, устрывожаныя і ўсхваляваныя, шэпчуцца каля вакна,

З усіх бакоў чуўся кашаль, храп і дзіцячы плач.

***

У вёсцы Чорныя Брады, у пяці кілямэтраў ад Пратасоў, праходзілі чыгуначныя шляхі. Па якіх, дастаўляліся або адпраўляліся розныя грузы. З першых дзён акупацыі, у вагонах вазілі жанчын, а таксама цэлыя сем'і, у Германію.

Паліну ўсё ж вырашылі пакінуць тут з дзецьмі і мужам…

***

Протасы – гэта вялікая вёска, аддаленая ад цэнтра і адсюль цалкам добра кіраваць дзеяннямі корпуса. Нямецкая камэндатура размясцілася ў жылой хате, у цэнтры паселішча. Адкуль, часта гучалі тосты за перамогу, за паспяховы наступ. Няўхільна атрымліваючы асалоду над усімі магчымасцямі, было выпіта ня мала шнапсу. Непадалёку размясцілася кухня.

***

Гэты красавік для жыхароў вёскі быў яшчэ жудасней.

Пасля вочнага прыходу, налёту партызан у вёску, быў праведзены допыт. Хтосьці павінен быў адказваць за двух забітых салдат і за дапамогу «беглым». Каб правучыць мясцовых і паказаць, хто тут галоўны, быў атрыманы загад, усіх сагнаць да пустуючага вялікага хлява. Які знаходзіўся на паралельнай вуліцы, у дзвухстах мэтрах ад цэнтра камандавання. Збіралі тых, хто быў датычны да невыканання загаду. Мясцовая паліцыя зганяля ўсіх. Спалоханыя людзі, не разумелі куды іх вядуць. Пажылыя, дарослыя, маленькія дзеці.

У паветры вісела імжа. Яшчэ ляжаў мокры шэры снег. Месцамі блішчаў лёд.

Сабралі натоўп каля брамы, дваццаць тры чалавекі. Іншых жа размясцілі ззаду і з боку. Паліна адвярнула дзяцей адразу ж, адчуваючы, напэўна ведаючы, што адбудзецца цяпер нешта жудаснае. Яны не былі сярод тых людзей, якія стаялі ля брамы пабудовы. Усе людзі стаялі нерухома.

Брама расчынілася. Камандуючы паглядзеў на людзей страшнымі вачыма. Нечакана для ўсіх жыхароў прагучалі стрэлы. Кулі прасвістывалі над галовамі. Пачалі зганяць у гумно людзей, пхаюць, штурхаюць у целы вінтоўкі. Многія адвярнуліся ў бок брамы, а іншыя павярнуўшыся бокам, спрабавалі прайсці праз натоўп і ўцячы. Але салдаты схапілі іх шчыльным колам і працягвалі штурхаць.

– Сволачы! – плювалі ў душы салдатам і паліцыі загнаныя.

Гучала жаласлівае выццё, стогн.

Пасля таго, як усе апынуліся пад дахам пабудовы, браму замкнулі вялікім брусам. Прагучаў загад, рука паднялася ўверх. Стрэл з агнямётаў ахопліваў, абдымаў сцены. Агонь хутка распаўсюджваўся па сценах. Грукі, плач, піск і замільванне, даносіліся ў вушы ўсім тым, хто не апынуўся ў гэтым палымяным палоне. Пажылыя падалі на калені і з ровам прамаўлялі малітоўныя словы. Здавалася, што пад нагамі растае снег. Гарыць, дрыжыць усё. Трэск дрэва і агню. З вёскі даносіліся дзікія, доўгія і працяглыя крыкі.

Усё больш злосці і страху з'явілася ў вачах пратасоўцаў. Потым усіх разагналі, усе разышліся.

Ляжалі абгарэлыя целы: мужыкі і жанчыны, старыя і маладыя, дзяды і ўнукі. У імжы непадплёк маўкліва стаялі бярозы. Каля дагарэлых сцен яшчэ маячалі салдаты. На зямлю апускаўся вечар.

***

Надвор'е было няўстойлівае, летам часам вярталіся халады, страшна было б страціць ураджай. Мясцовым жыхарам было дазволена гуляць па вуліцах да вечара. У вёсцы работы было шмат. Практычна ўся праца была ручная.

Некаторыя хаты былі вывезеныя на палянку, за вёску, дзе немцы разгарнулі свой аэрадром і шпіталь. Туды ж везлі і чыстую вопратку, валізкі з бялізнай і ручнікамі.

Каля шпіталя стаялі запрэжаныя коні, якія елі свежаскошаную траву. У невялікім невысокім агароджванні бегалі рабыя куры. Па паляне, ядучы траву, хадзіла рыжая карова. Непадалёк стаялі хаты. Чутны гудкі паравозаў.

У шпіталь зрэдку прывозілі параненых немцаў. На медсясцёр час ад часу пакрыкваў доктар. Тут была адна вялікая палата, у якой ляжаў адзін цяжкапаранены, які не як не мог супакоіцца. Праляжаў ён там амаль два месяцы.

Паліна апрацоўвала агароды, на якіх вырошчвалі лячэбныя травы, прызначаныя для параненых. Яна брала з сабой Вольгу, каб тая дапамагала ёй і была заўсёды побач. Іх прыводзіў і адводзіў усё той жа салдат. Які сядзеў на крэсле. На яго каленях ляжаў аўтамат. Ён глядзеў, назіраў за імі. І калі ўставаў, то больш не для таго каб паказаць на няправільнасць, а каб расцерці ногі. Абыходзіў па краі і сядаў зноў.

Сёння з шпіталя выйшаў перакладчык. Праходзіў каля агароду. Трымаючыся за жывот.

– Гэта не для вас…не ірваць ліст! – папярэджваў дзяўчынку, паказваў на зеляніну.

Воля апусціла галаву, тонкая шыя схілілася да глебы. Не кідае погляд на матулю, яна моўчкі сядзела працягваючы рабіць сваю працу. Ірвала дробную траву, пустазелле. А перакладчык, абмінуўшы агароды, падняўшыся на пагорак, ішоў усё далей. І Вольга глядзела, як ён усё больш сыходзіў у далеч.

Бацька ж з сынам займаліся больш цяжкай працай: то нешта чынілі, то ўзворвалі глебу або валялі дрэвы. Вазілі ў бочцы ваду на палі і агароды, якую набіралі з канаў. Старэйшыя дзве дачкі, з іншымі жанчынамі, цэлымі днямі працавалі на праполцы калгасных агародаў, палёў.

Кожны працоўны дзень фіксаваўся. Работнікаў кармілі за кошт калгаса. У вялікі кацёл кідалі трохі мукі і бульбы, залівалі вадою, варылі. Атрымлівалася вельмі рэдкая каша. Выдавалі шклянку збожжа, паўбулкі хлеба, косткі – парадку здзельнай працы. Людзі ўжывалі ў ежу розную траву: шчаўе, крапіву, цыбулю… Елі тое, што вырошчвалі на агародах былых сваіх падворкаў, хоць і жылі ўсе ў адной хаце. У некаторых яшчэ заставаліся каровы і козы, якіх немцы яшчэ не адабралі. Малако дапамагала не памерці з голаду.

***

Увечары, у нядзельныя дні, салдаты выходзілі на вуліцу. Гучаў губны гармонік. Сабака, які з'явіўся з прыходам новай улады, скакаў і брахаў пад музыку. Стаіўшыся за вуглом хаты насупраць, маленькай дзяўчынцы Воле, вельмі падабалася назіраць за невялікім собачонкам. Яна суцяшала сябе малой надзеяй у душы, гледзячы на гульні сабачкі. Невялікай радасцю ад вясёлай, махаючай хвастом жывёлы. А, пачуўшы іншыя гукі, яна хавалася.

Цямнела. Уздоўж вуліцы растуць ліпы. Усё больш гусцеў змрок. Выходзілі на вуліцы вартавыя з ліхтаром. З вокнаў камэндатуры бачнае цьмянае святло свечак і чутна гучная падбадзёрлівая музыка. Немцы зноў радуюцца чарговай перамозе, выпіваючы трафейны самагон. Зноў пілі, закусваючы волкай гароднінай і халоднай варанай бульбай. Адзін з афіцэраў, весяліўся з усімі, але піў мала. Ён выразаў сваім знакамітым нажом нейкія літары на дошцы стала. Напяваў песню, якую хутка падхапілі ўсе астатнія, якія сядзяць побач за сталом.

Вольга не сыходзіла дадому, яна сядзела на тым жа сваім месцы, за вуглом, дзе раней назірала за сабакам. Уяўляла яго вясёлы танец. Ёй не хацелася сыходзіць за сцены хаты з натоўпам людзей. Ёй хацелася яшчэ крыху пасядзець тут. Тяпер яна падглядала за немцамі. Музыка і размовы на невядомай ёй мове змаўкалі. Дзесьці ззаду яна чуе набліжаючыя крокі, якія вымушылі яе пакінуць гэтае месца. Перабегала праз пясчаную дарогу, да хаты насупраць, яна падыходзіла ў шчыльную да вокнаў камандзірскай хаты. Ёй цікава было зазірнуць праз шкло, якая гэта хата знутры. Яна ўстала на носочкі і цягнулася ўверх. Але вокны ўжо былі зачыненыя на ноч жалезнымі пласцінамі. У раме, з вонкавага боку камэндатуры, тырчаў прыгожы раскладны нож. Вольга выцягнула яго з лёгкасцю, уважліва агледзелася па баках і ўцякла.

Затым, Вольга прыбегла ў агульны дом. Прайшла міма жанчын, якія распляталі дочкам косы. Яна накіроўвалася да сваёй сям'і, не змяншаючы кроку. Падышла да іх, паказала гэты нож бацькам. Тата запальчыва і раздражнёна ўскочыў. Але ўвогуле ён быў лагодным, але не ў гэтую гадзіну. Адлупіў моцна дзіця, за скрадзеную рэч. Бо нож мог загубіць усю іх сям'ю.

– Яны цябе бачылі? – цвёрдым голасам, трымаючы малодшую за рукі, вымаўляў Васіль.

– Не… – са слязьмі адказала дачка.

“Калі б убачылі яе, то неўзабаве ўжо прыйшлі салдаты або паліцаі ў хату.” – падумаў бацька.

За гэты ўчынак, Волі маглі адсекчы руку або павесіць яе. А то і яшчэ горш, усю сям'ю расстраляць.

Малодшая дачка плакала доўга. Потым ляжала без слёз. Вочы нібы не хацелі бачыць нічога.

За вокнамі спала ціхая ноч. Васіль узяў нож. Ён, стаўшы яшчэ больш сур'ёзным, з асцярожнасцю, магчымымі шляхамі, стаў прабірацца да сваёй былой хаты. Чорныя начныя абшары і яркія зоркі агарнулі вёску. Бацька дабраўся да двара сваёй былой хаты, ад якога засталіся абгарэлыя бярвёны і разбураная печ. На папялішчы, як можна глыбей, ён закапаў нож. Азіраўся па баках. Амаль усляпую схаваў нямецкую рэч.

Вася быў рады таму, што яго сям'я засталася жыць. Вярнуўшыся, ён сказаў сям'і, каб яны забыліся пра гэты выпадак з выкрадзеным нажом. Каб не распавядалі ў гутарках аб гэтым выпадку.

Пасля, пра гэты нож ніхто не ўспамінаў. Салдаты яго не шукалі.

Усё гэта лета дзяўчынка працягвала прыходзіць і глядзець на сабаку. Дзень за днём да яе далучаліся іншыя дзеці. Да жніўня дзеткі сталі яшчэ смялей. Стаялі на дарозе, у шэраг, у трох мэтраў ад салдат. Іх вочы блішчэлі, а ўсмешка не сыходзіла з твараў. Лейтэнант сядзеў насупраць. Яго акуляры зіхацелі ад солнца. Ён запаліў цыгарэту і крытычна агледзеўся. На душы ў яго ў апошні час быў сум і трывога. Погляд яго злавіў твары дзяцей. Ён павесялеў.

– О-о-о!! – вымавіў скрозь зубы немец.

У гэты момант ён устаў, дастаў з кішэні шакалад і працягнуў дзецям. Казаў на нямецкай мове. А перакладчык, які стаяў каля дзвярэй камендатуры, спакойна глядзеў і перакладаў яго словы.

Цяпер жа, лейтэнант быў у добрым настроі, дазволіў дзецям пагуляць з сабачкам. І амаль кожны вечар ці раніцу, дзеці вадзілі купаць маленькага чорна-белага сабаку. Гулялі з ім. Гладзілі поўсць. Смяяліся. Гэта дапамагала ім на некаторы час забыцца пра вайну.

***

На працягу месяца, кожную раніцу, выходзячы на пустынную вуліцу, дзеці хаваліся ад немца, які бег па дарозе. Часам, гэта здавалася пацешным. Ён бегаў на турнікі, да лесу. Потым бег назад, гаварыў сам з сабой. Сам ён быў не злосным, але яго паводзіны палохалі не толькі дзяцей, але і таварышаў па службе. Пасля таго, як ён даведаўся, што яго бацькі загінулі – ён сышоў з розуму. Не раз ён выбягаў голым на вуліцу з гранатай. Да лесу і зноў назад. Бяда ніяк не адпускала яго розум. Хтосьці думаў, што ён не быў псіхічнахворым, хтосьці лічыў яго вар'ятам. Няўстойлівасць бачылася як ніколі. Ён усё думаў аб несправядлівасці жыцця. Абыякавым быў да ўсяго. Таму, такім чынам радавога з яго вар'яцкімі паводзінамі, трэба было ізаляваць ад усіх. Але забіць яго на вачах многіх салдат, якія былі адной крыві, афіцэры не маглі. Лейтэнант загадаў саслаць яго, адправіць цягніком дадому. Раніцай, перад ад'ездам, ён зноў бег па вуліцы, крычаў і смяяўся. Яго злавілі і павезлі ў бок шляхоў.

– А дзе той дзядзька, які бегаў па вуліцы? – пыталіся, пасля знікнення, дзеці ў дарослых.

У адказ толькі невядомасць, поціск плячыма.

***

У цёплыя дні радыё не змаўкала. Кожны дзень яно прамаўляла новыя навіны аб кроку вайны. Навінамі з жыхарамі дзялілася паліцыя. Быццам выхвалялася, кажучы аб пераможных баях немцаў. Жыхары абмяркоўвалі, казалі пра гэта паміж сабой.

Бегаючы па вёсцы, гуляючы каля дома, Воля з сястрой Ірай сустракалі Івона. Чалавека ростам вышэй сярэдняга з завостранымі рысамі твару, у нямецкай форме, які гаварыў па-руску.

– Будьте осторожны! – часта паўтараў сёстрам пры сустрэчы. – Не берите ничего чужого, а то застрелят! – усміхаўся ён.

Перакладчык Івон больш часу праводзіў у камэндатуры або паблізу яе. Стоячы ля ганка, назіраў за дзецьмі, якія граюць і весяляцца з гаўклівым сабакам. Даносіў важныя змены жыхарам ад кіраўніцтва, знаходзіў кантакт з паліцыяй. Ён любіў прагуляцца па вуліцы. Праходзячы ад адной кухні, якая размяшчалася побач камэндатуры, да другой, якая знаходзілася ў канцы галоўнай вуліцы.

– Івон. – праходзячы міма перакладчыка, прамаўляла Іра.

Ён не раз усміхаўся ёй у адказ.

Старэйшая сястра Надзя, займалася ўборкай у хатах. Прыбіралася пасля нямецкага застолля. Таемна прыносіла дадому ежу па нядзелях. Працавала на палях. Ёй некалі было бегаць з малодшымі сёстрамі.

А Іра і Вольга бегалі на бліжэйшую кухню за рэшткамі ежы. Місак не было. Бралі тое, што знаходзілі: гаршчок, плоскае жалеза. І бягом да кухара, каб той даў хоць трошкі кашы або супу. Нізкі, лысы нямецкі кухар, не часта песціў ежай дзяўчынак

Сёння Волька была першай, стаяла бліжэй да яго, чым астатнія дзеткі. Глядзела жывым і пранізлівымі вочкамі. Яна выцягнулася, працягнула рукі з круглай жалезнай пласцінай уверх. Не заўважаючы, пузаты кухар сагнуўся і галавой стукнуўся аб гэтую жалезную міску. Ён як падкошаны, адной рукой схапіўшыся за галаву і закрычаў:

– Russische Schwein! Russische Schwein! – нахмурыўся немец, размахваў вялікай лыжкай.

Спалоханыя дзяўчынкі, кінулі ўсё з рук. Шпарка пачалі ўцякаць, як мага хутчэй. Павольна за імі, падганяючы, бег кухар, бурча яшчэ нешта сабе пад нос. Усе іншыя салдаты былі ў здзіўленні, паціскалі плячыма.

– Няўжо, дзеці яго напалохалі? – думалі яны.

Праз два дні дзяўчынкі зноў падышлі да кухні. У гэты раз іх пакармілі рэшткамі недаедзенай ежы. Пры гэтым, кухар не надаваў ніякага значэння, хоць пазнаў сясцёр.

***

Ішоў год за годам, вайна здавалася вечнасцю.

Апалае лісце схавала сухую траву. Каля вёскі было ўжо не так спакойна. Жыхары баяліся хадзіць у лес, больш не ад таго, што немец убачыць, а з-за таго, што ў лясах хаваюцца разбойнікі, забойцы. Якія абяруць з галавы да ног, ды што заўгодна з чалавекам зробяць. З лесу даносіліся стрэлы.

Гул кружыўшых самалётаў раздражняў яшчэ мацней, чым раней. Аэрадром стаў шырэйшым.

Два месяцы Сцяпана і іншых маладых хлапчукоў адпраўлялі за вёску, у процілеглы бок, капаць траншэі, акопы. Будаваць умацавання для лагера. Немцы падганялі хлопцаў, трэба было паспець усё зрабіць да прыходу зімы. Халадзела. Пасля заканчэння работ, Сцяпан вярнуўся худым, знясіленым. Маці абняла яго, плакала, сёстры таксама абнялі яго. Плакалі і тыя, чые сыны так і не вярнуліся.

Людзі разважалі, злаваліся, хварэлі душой. А жыццё ішло сваім шляхам, абыякава і бязлітасна.

***

Чырвона-жоўтую лістоту сталі замяняць сняжынкі. Моцныя вятры прыносілі іх усё больш і больш. За вокнамі хутка цямнела, праносілася сцюжа.

У хаце было холадна. Добрага адзення амаль не было, ахіналіся ў якія былі анучы, у дзіравую, працёртую тканіну. З кожным днём снегу станавілася ўсё больш. Да студзеня яго было так шмат, што ён зачыніў вокны хат. Горы снегу. Жыхары, палонныя, рылі тунэлі, каб прабірацца па вуліцах. Па краях дарог праходзіла па аднаму вузкаму тунэлю, для рознага кірунку. Нямецкім салдатам было не па сабе ад такога белага насыпу. Такой зімы яны яшчэ не бачылі. Нібы ён падае на іх, не даючы ім прайсці, праехаць далей у наступленне, спыняў вайну.

Жыхарам вельмі хацелася есці. На далёкай кухні, у канцы вуліцы, вечарам варылі мяса. Абгрызеныя косткі аддавалі дзецям. Дзеці былі вельмі рады косткам. Вольга адна, без сясцёр, бегла па хрумсткім снезе ўздоўж вуліцы, з надзеяй, што хоць нешта перападзе. Дзяўчынка, з чырвона-ружовым тварам і дрыготкімі рукамі ад марозу. Ногі не мерзлі ў акручаных анучамі лапцях. Яна прыбягала да астатніх дзяцей, якія кружылі каля немецкай кухні і нямецкіх салдат. Ваенныя кідалі косткі ў розныя бакі, смяяліся, нешта кажучы на дзяцей і паміж сабой.

Сёння, адзін з салдат, які сядзеў з астатнімі ў хаце, падышоў да сінявокай Вольгі. Абняў яе, падняў на рукі. Дзяўчынка закрычала ад страху, што было сілы. Ён супакойваў, гладзіць яе, кажучы штосьці па-нямецку. Рукою паказваў, што хоча занесці яе ў хату пакарміць. У яго з сабой нічога не было і на кухні палявой таксама ежы ўжо няма. Уся ежа ў хаце. Вольга працягвала крычаць і плакаць. У той час, іншыя дзеці разбегліся. Памятаючы, што немец можа кінуць дзіця ў печ. Вольга працягвала выбірацца, вылазіць з рук. Салдат апусціў, адпусціў яе. Дзяўчынка хутка ўцякла ад яго, праўда недалёка. Яна супакоілася, але сэрца працягвала грукатаць ад страху. Спынілася каля неспаленай яшчэ, немцамі, хаты. Выцірала слёзы. Засталася стаяць побач з астатнімі дзецьмі.

Пазней, яна ўбачыла перакладчыка Івона, які выйшаў на вуліцу з хаты, са сталовай, дзе елі салдаты. У руках ён трымаў невялікі рондаль, сатэйнік з супам. Паглядзеўшы па баках ён заўважае ахінутую ў анучы маленькую дзяўчынку Вольгу. Падышоў да яе, яна не стала ўцякаць, чым астатнія. Яна памятала яго, як ён прасіў яе быць асцярожней. Перакладчык паказваў ежу і казаў.