скачать книгу бесплатно
Большевикаша хазахетарца йуьхьарлецира ламанхойн барт бохар. Кавказхой шайгахьа берзо Iалашонца цара тешо йира Къилбаседа Кавказехь шарIаца догIуш пачхьалкха кхолларехь шаьш гIо дийр ду аьлла.
И политически ловзар дукха хьолахь доьзна дара Россин дукхох долчу эскара а, буржуазис а контререволюционни фронт кхуллуш хиларца.
Иза вовшакхийтира лаккхарчу эпсарашна гонаха. Уьш бара инарлаш Корнилов а, Деникин а, Юденич а, Семенов а. Цара шайн эскар кхоьллира, цуьнан гIоьнца коммунистийн куьйг кIелахь йолу провинцишна тIелатар а дира.
Россин Къилбахь Ленинан толамна коьрта новкъарло йара даима Паччахьан муьтIахь хилла а, цо шортта латта делла а болу гIалгIазкхий.
ЦIечу эскархша нохчашна дош делира, нагахь санна цара шайн политика къобалйина тIелацахь, шаьш гIалгIазкхийн латтанаш нохчашна дIалур ду аьлла.
Эххар а мацах дуьйна шайн хилла латтанаш йуха а дола доьрзур ду аьлла сатийсам дагчу боьсиина нохчийн къинхьегамхоша, дукха ойла ца йеш революционерийн агIо а лаьцна, гIалгIазкхишна тIелатар дира.
Ткъа уьш, шайн рогIехь шайн бахам дIабала ца туьгуш «кIайчеран» могIе хIитта буьйлабелира.
Цу хиламийн муьрехь Росси Центральни империшна дуьхьал тIом боло кечам беш йара.
Хьашт дара арахьара фронт мукъне а дIакъовла, цундела большевикийн сацам хилира мосгагIийн билламаш тIеэца. 1918-чу шеран бекарг беттан 3-чохь Брест-Литовск гIалахь Росси къера хилира шен мостагIаша Польша а, Балти а, Финлянди а, Украина а, Закавказье (Йоккха а, Жима а Кавказана йуккъахь Iуьллу регион. Карарчу хенахь цуьнан хьаьрма дIалоцу Гуьржи Махко а, Эрмалойн Махко а, Азербайджана а) пачхьалкхашна тIехь тергам латторна.
Хонкаран эскар лаьмнашкахула даьржаш гиначу Чермоевн сацам хилира шен политически проект кхочуш йан. Иштта кхоллайелира Кавказан ламанхойн республика, ма-дарра аьлча «Горски республика» коьрта шахьар Дагестанан Буйнакск гIала а йолуш, ткъа Президент ша Чермойн Тапа а волуш. И пачхьалкха кхета тIехь бен йацара. Маршоно бахийначу ламанхойн ирс доцца хиллера: масех бутт балале, 1918-чу шеран лахьанан баттахь Хьалхара Дуьненан тIом Центральни пачхьалкхийн эшамца чекхбелира. Закавказьехь лаьтташ хилла Хонкаран эскар йухаделира, ткъа Чермойн Тапа шен коьрта политически накъост воцуш виссира.
Республика ша йиссира, масех кIирнахь цуьнан хьаьрма Деникин инарлин «кIайчу» эскара дIалаьцнера.
Чермойн Тапин политически лекхалла йовш йара: 1919-чу шарахь иза республикин куьйгалхочун даржехь хийцира Коцев Пшемахов цIе йолчу хьоладас, ткъа цул тIаьхьа куьйгалле хIоьттира Паччахьана инарла Калилов Михаил. Цо сацам бира республика дIахеца, шен «накъостаца» Деникинца къиссам ца латторхьама. И гIуллакх цо кхочуш дарна, цунна Дагестанан губернаторан дарж кхечира. Амма сепаратисташа шайн болх сацийна бацара, цул совнаха мехала йолуш а бара, хIунда аьлча церан лаам бара шайн баьчча Истамбуле йоьдучу делегацин коьрте хIотто.
Советски Iедал доьхначул тIаьхьа куьйгалла Iеламнахе даьллера. Вай хьалха билгал ма даккхара, Iеламнах дуьхьал бара светски пачхьалкха кхолларна.
Кавказан ламанхойн республика йоьхначул тIаьхьа, имамаш маьрша бара Къилбаседа Кавказан Исламски Эмират кхолла, кхузткъе итт шо хьалха Имам Шемала кхоьллина хиллачух терра. Эмирата шен шахьар хаьржира нохчийн лаьмнашкахь Iуьллу Ведана. Цигара обаргаша дукха хьийзинера паччахьан Iедалан векалш, 1919-чу шарера дуьйна 1920-чу шеран хьалхара беттанаш кхаччалц ЦIечу эскаран Деникинан эскар йуха а тоьхна, Нохчийчоь йаьккхалц.
Билгалдаккха деза, исторехь цIейаххана долу Деникинан бIе дийнан латарш а Соьлжа-ГIалахь хилла. Соьлжа-ГIалин пролетариатана герзаца а, йуучуьнца а кхачо йеш дара къона революционера Шерипов Асланбека куьйгалла а деш Нохчийн ЦIе Эскар. Шерипов Асланбека мехала дакъа лецира Нохчийчоьхь Советан Iедал хIотторехь.
Нохчийн эпсаран доьзалера схьаваьлла волчу цо кхиамца чекхйаьккхира кадетски корпус, ткъа цул тIаьхьа къеггина лар йитира республикин йукъараллин а, политически а дахарехь.
Цул совнаха, иза похIма долу публицист а, фольклорист а, гочдархо а хилла, масех мотт а хууш хилла цунна.
Билгалдаккха деза, ШериповгIеран доьзалехь йалх ваша хилла, уьш махкахь шуьйра бевзаш политикаш а, Iилманчаш а, культурин гIуллакххой а хилла.
Большевикаша деллачу дашах тешна, нохчийн эххар а шайн латтанийн дай хир бу аьлла сатийсамо Iехийначу Шериповс шен дерриге а доьналла а, хьекъал а тIехьажийра кIайчу эскарна дуьхьал бечу къиссамна.
Цу мIаьргонехь нохчий тешара коммунисташа толам баьккхича, шайн латтанаш лело а, шарIанца даха а шайн аьтто хир бу.
Амма революционераша Кавказ шайн тергоне лоццушшехь, цара Эмират дIа а йоккхуш, федеративни республикийн къорза куз тессира, Россин Советски Федеративни Социалистически Республикаца (РСФСР) цхьаьна, иза а Советски Социалистически Республикийн Союзана (СССР) йукъа йогIуш йара
Нохчийчоь а, луларчу ГIалгIайчоьнца цхьаьна Нохч-ГIалгIайн Автономни Советски Социалистически Республикина йукъа йахара (Чечено-Ингушская АССР)
Нохчашна дIалур ду аьлла латта-м кхин хьахош дацара цхьаммо а.
Масех шо даьлча, 1929-чу шарахь Кавказ Союзан хьаьрмахь шуьйра коллективизаци йина хьалхара меттиг хилира.
Нохчашкара долахь долу латтанаш схьа а дохуш, уьш колхозашна дIалуш дара, ткъа цу колхозашкахь къа хьега дезаш вара массо а.
Пачхьалкхас пайдехь мехашца йалта оьцур ду, ткъа цуьнан метта мокъазалла лур йу.
Проектан башха дика жамIаш ца хиллера, коммунисташна толам баккха гIо динчу нохчийн цабезам марсабаккхар бен. Шайн латтанийн дола дан аьтто хиларе сатийсина болу уьш, мелхо а шайгахь долчунах а бевлира.
[8] Нохчий цхьаъ санна массо а дуьхьал велира коллективизацина. Историка Некрич Александра дийцарехь, Нохчийчоьхь долахь латтанаш дан а дацара. Аренца Iаш болчарна юкъахь хIинцале хи а, латта а, хьаннаш а екъар долийнера, ткъа «кулак» бохучу дешан маьIна а дайнера. Итта шерашна юкъахь коллективизацис дIалаьцнера дукхох долу аханан латтанаш. Амма бахархой цу гIуллакхна реза бацара, царна ца лаьара юкъара латтанаш лело. Ойла йел аш: 20% гергга бахархой цхьаьна а дийнахь колхозехь болх бина бацара, ткъа 46,3% шарахь 50 дийнахь бен болх бина бацара.
Дуккха а шерашкахь шайн паргIато а, маршо а къиссина болчу нохчашна йинарг йоккха йамартло йара. Мацах дуьйна шайн хиллачу латтанийн дай хила аьтто ца баларал совнаха, хIинца церан таро йацара шаьш къахьегна даьккхинчу рицкъанах шайна ма-хетта пайда эца.
Йалта а, даьхний а хIинца Iедалан долахь дара, ткъа реза боцучарна тоьпаш тухуш йара, йа цаьрга хьоьжуш Сибрехара набахтеш йара.
Керлачу политически ражана дуьхьал айбиначу гIаттамаша Нохчийчоь синтемах йохийнера 1920-1930-чу шерийн йохаллехь. Советан Iедало вейтта эзар герра стаг лаьцна воллушшехь, Нохчийчоь саца дагахь йацра. ГIаттамхоша пачхьалкхан хьукматашна тIелатарш дар бахьана долуш, Iедалан ца даьлла дийзира пачхьалкхан инфраструктура ларъйархьма герзаца кхачо йина тобанаш кечъйан.
1939-чу шарахь адам реза ца хилар боккъалла а болчу гIаттаман кепе дирзира. Цуьнан коьртехь лаьттара журналист а, поэт а Исраилов Хьасан. Цуьнан ойланаш коллективизацис оьгIаз бахийтиначу ламанхоша къобалйина хилла ца Iаш, СССР-ан керлачу баьччас Сталин Иосифа хIаллак йеш хиллачу интеллигенцис а, буржуазис а къобалйира.
Исраиловн аьтто белира Iеламнах а, Iилманчех а лаьтта шен юкъаралла кхолла. 1939-чу шеран бIаьста цо правительствона дуьхьал дуьххьара герз айдира.
[9] Исраиловс меттигера партин хьалхарчу секретаре Быковга яздинчу кехатехь дIахьедира: «Нийсса ткъа шарахь советан Iедало къиссам латтийна сан къомаца, и къам хIаллакдина дуьненчуьра дIадаккха Iалашонца. Цкъа «кулакаш», юха молланаш, бандиташ, буржуа-националисташ. Со тешна ву цу къиссаман цхьаъ бен Iалашо ца хилар – сан къам хIаллак дар. Цундела лаьцна ас сайна тIе сан къомо кхайкхиначу маршонан къиссаман куьйгалла дар.
ГIаттамхойн меттамотт Нохчийчоьнан малхбузера ламанца йолчу ГаланчIожехь бара. Кхузара цара тIелатарш дора мелла а лахахь йолчу гIаланашна. Иштта церан аьтто белира Шуьйта шайн куьйг кIел йало. Амма церан терахь кIезиг дара, цу политически ражана кхераме хила. Цара айбина гIаттам эшамца чекхбала тарлора, нагахь санна Гитлеран Германи Советски Союзана тIамца тIелетта ца хиллехь
«Чечевица»
Нохчийчоьхь Исраиловс СССР-ана дуьхьал шен жима тIом бечу хенахь, дерриге а дуьне Iадийнера ШолгIачу дуьненан тIеман балано. 1941-чу шеран асаран баттахь Германи шена накъосталла дечу пачхьалкхашца Итали а, Япони а, кхин йерш а Россина тIом бохьуш чуйеара, амма уьш совцийра Москва гIалин кевнашкахь.
ТIедогIучу шеран аьхка Гитлера шен йерриге а ойла тIехьажийра Кавказана, Сталинан бронетанкови дивизиш дехьакхисса оьшуш долу мехкдаьтта сацо Iалашонца.
Фашистийн Германин баьччас Гитлера ша дIахьедира, нагахь санна Соьлжа-ГIалин мехкдаьтта шен кара ца дагIахь, цу тIамехь шена ша эшна хетар ву аьлла.
Соьлжа-ГIала цу шерашкахь шуьйра йевзаш йара немцойн зорбанехь.
Советски Союзан бакъ долу герз хилира Соьлжа-ГIалин мехкдаьттанах, хIунда аьлча хIаваэхула а, лаьттахула а дIасалелаш мел йолу тIеман техника Соьлжа-ГIаларан мехкдаьттанна тIехь болх беш йара.
Немцойн эскар Нохч-ГIалгIайчоьнан генарчу малхбузера Малгобек гIала кхечира. Исраиловс къоме кхайкхам бира, тIебогIу мостагIий, комаьрша тIеэца аьлла, нагахь санна цара Кавказан къаьмнийн маршо къобалйийр йелахь.
Шайн рогIехь немцойшна лаьара гIаттамхойн гIо лаца, советан Iедалан къиссам мелла а лагIбархьама
[10].Шамиль цIе йолу операци 1942-чу шеран хьаттан баттахь дуьйна, товбецан бутт кхаччалц кхочуш еш яра, цуьнан коьрта Iалашо яра диверсантийн тобанаш фронтел дехьа кхисса, ЦIечу эскара ша Нохчийчуьра арадолуш хилахь леррина хIаллак йийр йолу мехкдаьттанан инфраструктура ларъян Iалашонца.
1942-чу шеран аьхка 57 стагах лаьтта пхи тоба парашюташца хIаваэхула фронтал дехьа кхоьссинера. Царех цхьаберш Исраиловн гIаттамхошца юкъаметтигаш нисъян буьйлабелира, ткъа кхин болчара мехкдаьтта доккху заводаш дIалецира.
Исраиловн обаргашца зIене бевллера немцой, иза а реза волчух тера дара керлачу окупанташца уьйр латто, Советски Союзана дуьхьал цара бечу тIамехь шен нахаца царна кхачо а йеш, нагахь санна цара цуьнан къомана маршо лур йелахь.
Амма фашисташна дуьхьал нохчаша латточу къиссамца дустича, Исраиловс лелош дерг бух болуш хIума дацара. Шеко йоцуш, Исраиловх а, цо арабаьккхинчу некъах а кхета мегар ду – цунна а, цуьнан накъосташна а шайн дайшна санна лаьара нохчийн латта мостагIех маьрша даккха, амма хIете а билгалдаккха деза, нохчаша ца ийцира фашисташкара маршо.
Тайп-тайпана исторически хаамашца, Нохч-ГIалгIайчуьра 50 эзар стаг тIеман фронтехь хилла. ШолгIачу дуьненан тIеман исторехь цкъа а гина дац нохчийн йа, гIалгIайн бIаьхо йамарт хилла, ткъа царна луларчу республикин векалша гойтуш дерг-м кхин сурт дара. «Бергман» (немцойн маттера гочдича «ламанхо») цIе а йолуш Вермахтан Къилбаседа Кавказан легион кхоьллинера.
Цу легионехь немцойн агIонехь шайн тIеман декхара дIакхоьхьуш бара гуьржий а, гIебартой а, хIирий а, суьйлий а.
Билгалдаккха деза Дагестанан векалша башха къеггина гайтина шаьш Вермахтана муьтIахь хилар. Немцой дагахь бара Кавказехь шайн эмиссар жIайхо Сайднуров Сайд-Мохьмад хIотто. Немцойша цунна йеолха керла цIе йара – Губе Осман.
Немцойн десантаца цхьаьна иза воссийнера Нохч-ГIалгIайн лаьмнашка, меттигера бахархойн ойла хуьйцуш, уьш немцошкахьа баха, амма Вермахтан аьтто ца белира и Iалашо кхочуш йан, хIунда аьлча тобанна Нохч-ГIалгIайн лаьмнашкахь кIело йира, ткъа Осман Губенна Соьлжа-ГIалин майданехь тоьпаш туьйхира.
Советан Iедал шайца мел къиза хиллехь а, нохчаша шайн ницкъ кхочург дира Даймехкан Сийлахь Боккхачу тIамехь Советски Союзе толам баккхийта.
Вай хьалха билгал ма даккхара, Соьлжа-ГIала Гитлеран стратегически Iалашо йара. 1942-чу шеран аьхка немцойн эскар тIамца Къилбаседа Кавказе кхаьчначу хенахь, Соьлжа-ГIалах фронтана уллера гIала хилира.
МостагIа гIала чу ца ваийта меттигера бахархоша шайн ницкъ кхочург дира. 40 итт эзар стаг араваьллера гIала йистошкахь тIеман дуьхьал оьрнаш дохуш, кхин болу кечам беш.
МостагIа гIала чу ца веара, амма Гитлеран сацам хилира шега ца йаьккхайелла гIала хIаваэхула хIаллак йан.
Цу Iалашонца ара йаьккхинера «Гинденбург» цIе йолу бомбардировочни 1-ра эскадра а, «Викинг» цIе йолу 100-гIа бомбардировчни эскадра а, «Веспе» цIе йолу йозаллин кеманийн 1-ра эскадра а, 52-гIа истребительни эскадра а.
Тайп-тайпана хаамашца, 1942-чу шеран эсаран баттахь 156 немцойн кемано Соьлжа-ГIалина тIе охьакхоьссинера 400 фугасни бомба. Сийна цIе йаьлла йогура гIала. Иза йаьгна дIайалийта Iалашо а йара Вермахта йуьхьарлаьцнарг. Къаьсттина цу муьрехь шайн граждански доьналла гайтира меттигера цIейайархоша. Шайн синош ца кхоош арабевллера уьш гIала йаьгна дIа ца йалийта. Иза ларйан церан аьтто а белира. Цара гайтинчу доьналлин сийнна карарчу хенахь Соьлжа-ГIалахь лаьтташ хIоллам бу.
Нохч-ГIалгIайчоьнан векалша фашизмаца болчу къиссамехь шайн йист йоцу майралла, доьналла, къонахалла гайтира. Дуьнена шолгIачу тIеман уггаре а къизачу къиссамашкахь йитина цара шайн дашо лар. Церан къиссам бахьана долуш къаьсттина Кавказехь йухатоьхна фашистийн бIо.
1943-чу шеран чилланан баттахь, Сталинградехь эшам хилалчул тIаьхьа, Вермахт кавказера дIайахара. Амма Сталина нохчашна а, гIалгIайшна ала кечдина баркалла кхин маьIна долуш хиллера.
1943-чу шеран чакхенехь Нохч-ГIалгIайчоьнах фронтан тыл хилла, йуха а толаме кхача цо шен ницкъ кхочург мел дечу хенахь, Сталина шен чоьхьарчу гIуллакхийн министре Берия Лаврентийга омра дира СССР-ан дахарехь уггаре а хала киртиг тIехIоьттинчу муьрехь мехала дакъа ца лаьцначу, цу синтем байначу къомаца дерг гуттаренна а къасто.
[11] Сталинан боьхачу ойлано шен тидаме ца оьцура ЦIечу эскаран могIарехь нохчаша гайтина доьналла. Вай хьалха билгал ма даккхара, нохчаша цу тIамехь кхин долчу кегийчу къаьмнашца дустича, уггаре а къеггина лар йитина. Цара доьналлица ларйина Брест гIап, Курск, Ленинград, Сталинград. Нохчо хилла берхIиттара бен валанза волу къона пулеметчик Нурадилов Ханпаша цо шен куьйга х1аллак вина 920 фашист. Иштта, нохчий хилла Эльба хи йистехь барт бина волу эпсар Висаитов Мовлид, Рейхстаган херцарш тIехь цIен байракх айбина волу Исмаилов Хьаким. ТIеман муьрехь эзар нохчо пачхьалкхан совгIатаца билгалвоккхур ву.
Амма мехала дакъа ца лаьцна бохург иза боьха харцо йара, ткъа иштта дика идеологически гIулч а йара Ермоловс болийна некъ чекхбаккха, ткъа дуьненна-м бала бацара цигахь хуьлучунан.
Берияс Сталинан омра йист йоцучу къизаллица кхочуш дира, Соьлжа-ГIала НКВД агентийн тоба дIа а кхачийна. Цо шен нахана омра дира нохчаша а, гIалгIайша а гайтина «йамартлонан» тоьшаллаш гулде аьлла. Халкъан комиссараша диначу жамIехь билгалдоккхуш дара ткъе берхIитта динан секта а хилла, цу йукъа вогIуш Советан Iедал дохо Iалашо йолу ткъех эзар гергга стаг а хилла аьлла.
Сталинан къинхетам боцучу чалтача хIинцале буьззину барамехь гайтинера шен къизалла, цкъа ша схьаваьллачу Закавказьехь, ткъа йуха Польшехь, Балтийан мехкашкахь. И меттигаш цо цIанйинера интеллигенцих а, буржуазих а. ГIебартойн-Балкхарехь а, Кхарачойн-Чергизахь а шен тIеман машен зийначул тIаьхьа, цо сацам бира Iаьнан чаккхенехь нохчашца а, гIалгIайшца а дерг къасто.
1943-чу шеран гIуранан баттахь дуьйна 1944-чу шеран кхолламан бутт кхаччалц саьлтий а, НКВД белхалой а Нохч-ГIалгIайчу кхачийнера йалта гулда кечам беш болчухула.
Машенаш а, цIерпошташ а хIинцале кечйинера тIеман складашкахь а, аьчка некъийн станцияшкахь а. Ткъа оцу хенахь саьлтий берриге а махкахь гарнизонаш кхуллуш бара.
Чилланан беттан 22-23-чу буса дIайолайелира оьрсийша «Чечевица» аьлла йолу операци, ткъа нохчийн исторехь иза «Ардахар» цIарца йевза.
Цхьаьна дийнахь нохчийн нийсса ах къам даьхний дIасалелочу цIерпошташна чу а доьттина Центральни Ази дIахьажийра. Масех де далале и гIуллакх кхочуш дийр дара тIаьхьадиссиначу къомаца а. Ког ца баккхалучунна йа дIаваха ницкъ боцучунна цу меттехь тоьпаш тухуш йара. Муьлхха а дуьхьало йар эрна дара, ткъа и дуьхьало йан цхьа ойла бен кхоллайелла йоцу йарташ цIе тессина йагош йара, ткъа цигара адам дуьйш дара.
Республикин къилбахь ло хIинца а дашанза долуш, ламанца дIасалела чIогIа хала дара, амма коммунисташа-м хIумма а хало йоцуш, охьалаьхкира адамаш.
Баккхий нах, бераш, зударий, заIаьп нах меттигехь тоьпаш тоьхна бойуш бара.
[12] Нохчийн къоман исторехь цкъа а йоьрзур йоцу чов ю Хьайбахехь НКВД-с гайтина къизалла. ГаланчIожан лаьмнашкахь Iуьллучу цу жима юьртара адам охьадаккха хала дара, амма Бериян омра кхочуш ца дан йиш яцара, цундела шен хьаькамна муьтIахь хилар гойтуш, НКВД эпсара, полковник Гвешианис омра дира 700 стаг божалчохь цIе тессина ваго.
Ткъа дийна цIерпошташна тIекхаьчна болчара дIаболийра кха кIиранна бахбелла шайн Iожаллин некъ.
Даьхний санна бен доцуш, цIерпошташна чу а боьттина дIабуьгуш бара уьш кхо эзар чаккхарма некъ бан, Казахстанан ло хьаькхначу, шийлачу аренашка кхаччалц.
20% гергга адам новкъахь деллера. Ткъа дийна биссинарш дIакхаьчначул тIаьхьа, колхозан йистошка охьакиссинера. Цу шийлачу Iай царна тIедожийра шайн куьйга шайна чохь Iан лаппагIанаш йе аьлла. Советан Правительствон омранца хIора баттахь уьш декхарийлахь бара Iедална шайх лаьцна хаам бан, нагахь санна и хаам ца бахь цаьрга ткъа шарна хьоьжуш набахте йара.
Нохч-ГIалгIайчоьнах хIумма а ца йиссира. Ишта цIе йолуш дуьненан политически карти тIехь меттиг а йацара. Республика дIа а йаьккхина, цуьнан метта Грозненски область кхоьллинера, ткъа цуьнан кIошташ Кавказера кхин йолчу республикашна йукъахь дIасайекънера. Нохчийн йерриге а культурин а, историн мехала тIаьхьало хIаллак йина дIайаьккхинера: маьждигаш а, хьуьжарш дохийнера, ткъа церан тIулгех кхин йолу гIишлош йуттура. Хьакхарчийн ферманашкахь некъаш дехкинера нохчийн кешнийн кертара чартех.
Къоман истори йуьйцуш, къаноша йаздина а, лардина а хилла тептарш йа дагийнера йа, Москван архивашкахь къайладаьхнера.
Шен къомах йаьлла, буобер санна йиссина Нохч-ГIалгIайчоь сихонца дIайузош йара Кавказера республикийн векалшца. ТIом хиллачу регионашкара нах схьа а балийна, баха ховшийнера кхузахь. Цхьа бIарлагIа санна йиссинера шен къомах йасаелла Соьлжа-ГIала.
Цхьа жимма обаргаш биссинера ламанца. Iедалах лечкъаш бехара уьш цигахь, шайн ка йаьлча, Iедална кIело а йеш.
1944-чу шеран гIуранан беттан 24 -чохь Исраилов а вийнера.
Ткъа нохчийн къам цхьалха диссира Казахстанан пана аренашкахь. Сталин валлалц, нийсса кхойтта шарахь зийра уьш замано нехан махкахь, шело а, мацалла а, къизалла а ловш.
Къаьсттина хала дара вайнахана мацалла лан. Адам хи санна леш дара, шело, мацалла, тиф лазар ца ловш. 1944-чу шарера 1947 шо кхаччалц бIе шовзткъе итт эзар стаг веллера.
Дийна биссинарш цхьаьна шийлачу лаппагIанашна чохь Iаш бара, пхийтта доьзал цхьаьна. Балха уьш ца оьцура, тIедогIуш рицкъа царна дацара. Аренаш толлуш лелара уьш, къен йелла а бежана карор йацара те бохуш, акха бецаш лехьош, мацалла ца бала гIерташ.
Колхозе балха хIотта аьтто баьлларг-м сатесна хуьлура мацалла ца вала
[13] Яа хIума ца хиларал совнаха, бедарш а яцара нехан. 1945-чу шеран кхолламан баттахь халкъан комиссарийн Гуламан Куьйгалхочун гIоьнчас шен жамIан кехатехь яздинера: тIедуха а, кога духа а дац. Церан бераш дерзина ду, цомгуш хилар бахьана долуш, адам даларан гайтамаш де дийне мел долу лаккха болуш бу. Могуш болчу дуккха а кегий нехан аьтто бац юьртбахамехь къахьега тIеюха бедар ца хиларна.
Ткъа Iедало биначу лерина сацамехь аьлла дара махкаха даьккхина къам, шен Даймахка цкъа а йухадерза бакъо йолуш дац.
Нохчашна тIедожийра цхьаъ цхьанна тIаьхьа и тайпа омарнашна бухахь куьйг йаздан.
Ардахар
Шайн кхерчах а, махках а бевлла нохчий са мел ду тийссалора шайн Iадатах, шайн ламастех, шайн берриге а кхетам а, Iер-дахаран кеп а къаношна тешош, хIунда аьлча кхолладеллачу хьолехь уьш бен бацара къоман иэс ларда ницкъ кхочуш.
ТIаьхьарчу тIаьхьене нохчаша кховдош долу шайн Iадат а, уьш цу Iадатана а, бусулба динна а муьтIахь хилар бахьана долуш, аьтто белира нохчийн шайн къоман башхалла а, кхетам а ларба а.
Амма Советан Iедало шен ницкъ мел кхочург дора нохчийн йукъаралла кхин долчу къаьмнех къаьсташ ца хилийта, цуьнан къоман кхетам орамца дIабаккха. Цу Iалашонца кхуллуш йара идеологически кхетош-кхиоран ишколаш. Цул совнаха КГБ жигара йукъа гIертара бусулба динна, амма нохчийн къоман синхаам лахбаларал совнаха, мелхо а марсабаьллера.
Цара шайн къиссам латтабора Iедалца. Йазйина йоцу истори ларйа хала дара, амма цара иза ларйира, цу тIаьхьенан кредо а хилира цунах 1990-гIа шераш кхаччалц
[14] Карлотта Галл а, Томас де Валл а историкаша билгал ма даккхара къам махках даккхаран зеделлачо мелхо а къоман барт чIагIбира. Арахь даьккхинчу цу кхойтта шаро шайн къоман ламасташна тIера хилийтира нохчий.
Махках даьккхиначу бIе эзар адамна йукъахь дара Жовхар цIе йолу бер. Иза винера 1944-чу шеран чилланан беттан 15-чохь, нохчийн къам махках даккха исс де хьалха.
Иза даьхнийн лоьран Дудаев Мусайн а, цуьнан шолгIачу зудчун РабиIатан а кхойтталгIа бер дара. Цуьнан бералла чолхе дара. Иза жима воллушшехь кхетара шен къоман цхьаьна а хIуманна тIехь нехан санна бакъо йоций.
Боккха доьзал а буьтуш да велча, цуьнан нанна бакъо йелира Казахстанан къилбера Шымкент олучу гIала дIайаха. Цигахь шийла а йацара, белхалой а оьшура. Шен да санна дешарна тIера волчу Жовхара, кхиамца чекхйаьккхира йуьхьанцара школа.
[15] Цу шерашкахь шовзткъе итт эзар берана юкъахь ялхийтта эзар беран бен деша аьтто ца хилар тидаме эцча, Жовхаран дика аьтто баьлла ала мегар ду.
Лаккхара дешарах чекхвала шен аьтто хир боций хаьара Жовхарна, цундела цо шен ницкъ кхочург дора доьзална гIо дан, ца къехкара мел хала болчу а балхах, жимма а шен ненан дахар аттача даккха.
Къаьсттина цу чолхечу муьрехь кхечира цунна Сталин велла аьлла кхаъ. Иза дара 1953-чу шеран бекарг беттан 5-чохь. Нохчий махкаха баьхна исс шо кхаьчнера.
Советски Союзан керла баьчча Хрущев Никитас дIадолийра Сталинан политически ражан аьчка хIоз бастар. Исторехь цуьнан политикин мур «Оттепель» олуш бевза.
Коьрта гIулч йара Сталинан тешаме накъосташ новкъара дIабахар. Уггаре а хьалха и болх къизачу Берийана тIера дIаболийра. Масех баттахь кхел а йина, ткъа цул тIаьхьа нохчашна хаза кхаъ боккхуш, тоьпаш туьйхира цунна.
