ԿՈՐՍՎԱԾ ԲԱՐԴԻՆԵՐ

–Այո,– արտասանեց Ուլյան հառաչանքով։ Խավարի մեջ կայծկլտում են էին նրա աչքերը։

–Եկեք մենք էլ երգենք,– նորից խոսեց Շուրան՝ փշրելով թանձր լռությունը, և, առանց պատասխանի սպասելու, ձգեց,-

Из долека долго,

Течет река Волга.

Շուրան երգեց կամացուկ։ Սակայն աղջիկները չարձագանքեցին։

–Դա պետք չէ,– ընդհատեց Մայան ։– Իսկույն կհասկանան, որ իրենց ջգրու ենք երգում։ Մեկ էլ տեսար մի պոլիցայ տնկվեց առջևդ։ Մի ուրիշ երգ։

–Ո՞րը,– հարցրեց Շուրան։

–Այնպիսի մի երգ, որ և մերը լինի, և կասկածի տեղիք չտա,– ասաց Ուլյան։

–Ուզո՞ւմ եք «Մթնաշաղը»։ «Շատ փոշի կա ճամփաներին, արահետն է շատ ցեխոտ»– երգեց Շուրան իր զրնգուն ձայնով, և աղջիկները իսկույն ձայնակցեցին։

Շատ փոշի կա ճամփաներիմ,

Արահետն է շատ ցեխոտ,

Ոտքերը քո մի լավ մաքրիր,

Երբ կուզես գալ դու ինձ մոտ․․․

Խավարի մեջ հնչում էր նրանց երգը․ աղջիկները այնքան էլ բարձր չէին երգում, բայց նրանց ձայնը տարածվում էր հեռո՜ւ-հեռու։

Երգելով գնացին Լենինգրադյան մթին փողոցով։ Մայայենց տան մոտ կանգ առան։

–Դե, մինչև վաղը,– արտասանեց Ուլյան սիրո ջերմությամբ։ – Վաղը երեկոյան մոտ կգնաք։ Վաղն ի՞նչ ես անում։

–Որոշել ենք մայրիկի հետ դաշտ գնալ՝ հասկ հավաքելու,– պատասխանեց Մայան ուշացումով ։– Գերմանացիները տանը ոչինչ չեն թողել։ Մի խոսքով, ուտելու ոչինչ չունենք։

–Գուցե միասի՞ն գնանք,– ասաց Անգելինան։– Կգա՞ք աղջիկներ։

–Ես կգամ,– պատասխանեց Ուլյան ։– Իսկ դո՞ւ, Շուրա։

–Ես ձեզանից ինչո՞վ եմ պակաս,– խավարի մեջ ժպտաց Շուրա Բոնդարևան։– Իհարկե, կգամ։ Մենք էլ համարյա ուտելու ոչինչ չունենք։ Ես ու Վասյան մի երկու անգամ գնացել ենք արդեն։

–Իսկ վերադարձին կմտնենք Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի մոտ,– սրտաբուխ արտասանեց Մայան։– Նա շատ կուրախանա։ Դե, բարի գիշեր։

–Բարի գիշեր ,– պատասխանեցին աղջիկները և Վասյայի ետևից գնացին դեպի հեղեղատ իջնող ճանապարհով։

Աննա Փեհլիվանովան նստած էր պատշգամբում, մթան մեջ։ Սպասում էր։

Մայան ծածկեց բակի դռնակը, մանրաքայլ ու թեթև անցավ բակով։ Բարձրացավ պատշգամբ։

–Չե՞ս քնել դեռ, մամ,– ցածր արտասանեց նա։

–Ոչ,– պատասխանեց Աննան, հոգնած ելնելով տեղից ։

Նա հանդիմանական ոչինչ չասաց, ծանր ելավ աթոռակից, աղջկա ետևից մտավ տուն։ Միայն վառեց ձիթաճրագը։

Կիսամութ սենյակ։ Դատարկ պատեր։ Աղոտ լույս։ Տխրություն։

–Կոլոբովներից կես հաց եմ փոխ առել,– վերջապես խոսեց Աննան, հացի մի փոքրիկ կտոր դնելով սեղանին։– Կեր։

–Ես կերել եմ, մամա, դու կեր,– արտասանեց Մայան՝ հայացքը կտրելով սեղանից։

Սև հացի թթվանուշ բույրը տարածվեց սեյակում։

–Որտե՞ղ ես կերել։ Մի՞թե չեմ տեսնում․ ամբողջ օրը ոչինչ չես կերել։

Մայան պատասխանեց ոչ իսկույն․

–Իվանիխինների մոտ։

Մայրը մոտ նստեց, քիչ կտրեց հացից։

–Դու կեր, որ ես էլ ուտեմ,– ասաց նա։

Մայան նայեց մորը, ժպտաց։ Դառը ժպտաց։ Եվ ձեռքն ինքն իրեն գնաց դեպի հացի կտորը։ Լռին, առանց իրար նայելու, կերան։

–Երեկոյան ժամը իննից հետո խստիվ արգելվում է փողոց դուրս գալ,– երկար լռությունից հետո ասաց Աննան՝ սեղանի վրայից ձեռքի ափով հավաքելով հացի մանրիկ փշրանքները։– Դուք բոլորովին հաշիվ չեք տալիս, թե որտեղ եք գտնվում․ գերմանացիների մոտ սովետական երգեր եք երգում։

–Մենք ուրիշ երգեր չենք սովորել,– պատասխանեց Մայան հանգիստ ձայնով։– Իսկ եթե նրանք չեն ուզում լսել, թող կորչեն։ Ոչ ոք նրանց չի հրավիրել։

Մայրը ուշադիր, ու մի քիչ էլ վախեցած, նայեց նրան, օրորեց գլուխը։

–Դուք զգույշ չեք։ Դուք, ինչ է, չե՞ք վախենում։

–Ինչի՞ց պետք է վախենանք,– նույն հանգիստ ձայնով պատասխանեց Մայան՝ թոթելով ուսերը։– Թող իրենք վախենան։ Շուտով մերոնք կգան և այն ժամանակ կտեսնենք, թե ով է վախենում։

Հույսի մի հեռավոր շող վետվետաց Աննա Փեհլիվանովայի հոգում։

–Դե լավ, գնա քնիր,– ասաց նա տեղից ելնելով ։– Առավոտ կանուխ դաշտ ենք գնալու։ Գոցե մի քիչ կարտոֆիլ էլ կարողանանք հավաքել։ Գնա քնիր։

–Ես մի քիչ ուշ կքնեմ,– աշխատելով չհանդիպել մոր հայացքին, ցածր ասաց Մայան ։– Աղջիկների հետ որոշել ենք կրկնել անցածը։ Շուտով կավարտվի պատերազմը, կգնանք սովորելու։ Հարկավոր է պարապել։ Թե չէ ամեն ինչ մոռացել ենք։

Հույսի երջանիկ շողը կրկին վետվետաց մոր հոգում։

Նա գնաց քնելու։

–Նամակ ունես,– շրջվելով ասաց մայրը։– Մոռացա ասել։

–Ի՞նչ նամակ,– աչքերը կկոցեց Մայան։

–Վիտյայից է։ Ցանկապատի մոտ, դդումի չորացած տերևների մեջ ընկած էր։ Մեր գնալուց հետո է երևի եկել։ Գուցե և առաջ է եղել՝ չենք տեսել։ Պատուհանի վրա է, վերցրու։

Մայան արագ գտավ նամակը, բաց արեց։ Սիրտը, չգիտես ինչու , անհանգիստ խփում էր։ «Կարելի՞ է․․․Օհո-հո․․․ Չէի՞ր սպասում։ Ես եմ՝ Վիտյան,– կարդաց Մայան ժպտալով։– Ինչպիսի երջանկություն՝ կարելի է խոսել քեզ հետ։ Թեկուզ հեռվից, նամակով։ Ինչպիսի երջանկություն՝ ես շարունակ մտածում եմ քո մասին, – շարունակեց Մայան, դանդաղորեն նստելով սեղանի մոտ։– Ես մտածում եմ քո մասին, ես կենդանի եմ դեռ։ Եվ քեզնից ոչինչ չեմ պահանջում՝ ոչ հավատարմություն, ոչ սեր։ Ես շատ եմ մտածել։ Ես գիտեմ՝ դու ինձ չես սիրում։ Ոչ թե, որ ես վատն եմ։ Այլ որովհետև դու ուրիշի ես սիրում։ Իսկ ես․․․ ես կսիրեմ քեզ հավիտյան։ Երջանկություն է ինձ համար սիրել քեզ, երջանկություն է, որ իմ այս բառերը՝ իմ սիրո մասին, կարդալու ես։ Այս ի՜նչ սքանչելի զգացմունք է սերը։ Եվ ի՜նչ ասես, որ չի կարող անել մարդ հանուն սիրո։ Եվ ինչ ասես, որ չի կարող անել սերը մարդու հետ․․․ Ես կռվում եմ արդեն։ Նստած եմ հիմա խրամատում, գրում եմ քեզ։ Իմ դիմաց, մի քանի հարյուր ոտնաքայլ այն կողմ․ Սև ծովն է։ Օրորվում է ծովը, և ալիքները, որ ասես կապույտ ժապավեններ լինեն քո սև մազերին հյուսված, վազում են դեպի ինձ։ Մայա․․․ Սիրտս թրթռում է անունդ արտասանելիս․․․ Ինչպես կուզենիայի՝ դու կարդայիր նամակս, իսկ ես նայեի քեզ հեռվից․․․»

Մայան մինչև վերջ կարդաց նամակը։ Երկար ժամանակ, չգիտես ինչու, տխուր ժպտում էր։ Թուղթ ու թանաք բերեց, թղթեր պատրաստեց՝ թռուցիկների համար, և սկսեց արտագրել։

Դրսում գնալով հալվում էր գիշերը։ Մայան երեսուն թռուցիկ արտագրեց, փաթաթեց ինչ-որ շորի մեջ։ Մատները թմրել էին։ Ձեռքը հոգնել էր։ Նա բարձրացավ տեղից և այդ պահին ինչ-որ ոտնաձայներ լսեց։ Զգույշ ետ տարավ լուսամուտը ծածկող սև շորը, թաքուն նայեց դեպի դուրս։

Տափաստանի վրա ծագել էր կլոր լուսնյակը և դանդաղասահ գնում էր երկնքով։

Մայան հանգցրեց ճրագը, որպեսզի դրսից չնկատեն իրեն։ Ոչ ոք չէր երևում։ Լուսնյակից ծառերը ստվեր էին գցել, երևում էր դատարկ փողոցը։ Նա ուզում էր ծածկել լուսամուտը, երբ հանկարծ տեսավ, թե ինչպես ինչ-որ մեկը՝ մի փոքրիկ տղա, դուրս եկավ դիմացի տան ստվերից և կուզեկուզ վազեց դատարկ փողոցով։ Մայան դեմքը սեղմեց ապակուն։ Տղան վազելով հասավ փողոցի մեջ կանգնած հեռագրասյանը, արագ նայեց այս ու այն կողմ և հապճեպ ինչ-որ թուղթ սկսեց փակցնել այնտեղ։

«Թռուցիկ է»,– վայրկենապես անցավ Մայայի մտքով, և երբ տղան շրջվեց՝ ետ վազելու համար, Մայան լուսնալույսի տակ ճանաչեց նրան, ու քիչ մնաց ճչար ուրախությունից ու զարմանքից։ «Վասյա»,– ինքն իրեն շշնջաց նա՝ խավարի մեջ ժպտալով , և վերցնելով թռուցիկները, կամացուկ , որպեսզի չարթնացնի մորը, դուրս եկավ տնից․․․

Դռան թակոց։ Տոլյա Պոպովը բաց արեց դուռը և ուրախությունից ու զարմանքից ետ-ետ գնաց։ Այնտեղ, աստիճանների վրա, կանգնել էր Վիկտոր Տրետյակևիչը և լայն ժպտում էր։

–Դե ներս արի,– զվարթաձայն ասաց Տոլյան, մի կողմ կանգնելով։– Արի։ Դու այդ ե՞րբ ես եկել։

–Երեկ։– Վիկտորը, շարունակելով ժպտալ, կաղալով ներս մտավ։

–Դա ի՞նչ է, վիրավո՞ր ես,– բռնելով ընկերոջ թևը, հարցրեց Տոլյան, մյուս ձեռքով ծածկելով դուռը։

–Ոչ, սա հենց այնպես, կասկածներ չհարուցելու համար․․․ Դու ինչպե՞ս ես, ի՞նչ նորություններ կան։– Վիկտորը նայեց շուրջը ։– Դո՞ւր են գալիս նոր կարգերը։

–Շատ,– ծիծաղեց Տոլյան։– Դու քո մասին պատմիր․․․

Վիկտորը նստեց փոքրիկ լուսամուտի առջև, թախտին։

Տոլյան գիտեր, որ Վիկտորը, դեռևս ապրիլի սկզբներին, մի քանի անգամ դիմել էր զինկոնիսարիատ՝ իրեն ռազմաճակատ ուղարկելու համար, սակայն նրան մերժել էին։ Հետո լսել էր, որ նա մեկնել է եղբոր մոտ՝ պարտիզանական ջոկատ։ Իսկ թե որտե՞ղ է գտնվում այդ ջոկատը՝ Տոլյան չգիտեր, ինչպես և չգիտեր այն, թե ինչպես էր այժմ Վիկտորն ընկել Պերվոմայկա ։

Տոլյան Վիկտորին ոչինչ չհարցրեց այդ մասին։ «Եթե ինքը չի ասում, ուրեմն այդպես է պետք»,– մտածեց նա։

Բայց Վիկտորն ասես կռահեց նրա միտքը։

–Ինձ ուղարկել են այստեղ՝ գերմանացիների թիկունքում աշխատելու ,– հանգիստ ասաց նա՝ ուշադիր նայելով Տոլյա Պոպովին։

–Իսկ ո՞վ է ուղարկել ,– չհամբերեց Տոլյան։

Վիկտորը Տոլյայի հարցին չպատասխանեց։

–Ինձ թվում է,– շարունակեց նա,– մենք այստեղ անպայման գործ կգտնենք անելու։

–Գործ, իհարկե, կլինի,– անորոշ ասաց Տոլյան, պատուհանից նայելով դուրս։– Բայց գործ էլ կա, գործ էլ։

–Ես ուզում եմ, որ հարմար գործ լինի,– ասաց Վիկտորը խուզարկու նայելով ընկերոջը։ – Որպեսզի, ինչքան հնարավոր է, շատ ֆաշիստներ կոչնչացնենք,– միանգամից ավելացրեց նա։

–Մենք արդեն տղաների հետ պայմանավորվել ենք,– Վիկտորի խոսքերից ոգևորված ասաց Տոլյան ։– Միայն թե չգիտենք, թե կուսշրջկոմից ու կոմերիտշրջկոմից ում են թողել ընդհատակում։ Մենք ամեն ինչ կարող ենք անել, բայց, իհարկե, ավելի լավ կլիներ, որպեսզի որևէ մեկը օգներ մեզ, խորհուրդներ տար․ չէ՞ որ մենք բոլորովին փորձ չունենք այդ գործում։

–Կա մեկը, որը կարող է օգնել ձեզ, – դանդաղ ասաց Վիկտոր Տրետյակևիչը ։

–Ո՞վ է։ Իվան Զեմնուխո՞վը։ Ես նրան գիտեմ, առաջ նա ավագ ջոկատավար էր մեր դպրոցում։

–Ոչ, ի՞նչ Զեմնուխով։ Իմ խոսքը Նիկոլայ Վլադիմիրովիչ Չեռնյավսկու մասին է։ Նա այժմ այստեղ, Պերվոմայկայում է։

–Մի՞թե,– զարմացավ Տոլյան։

–Այո, այդ մասին տղաներից միայն Բորիս Գլավանը գիտի։

–Իսկ ինչո՞ւ ինձ ոչինչ չի ասել։

–Այստեղ է,– հաստատեց Վիկտորը և նայեց Տոլյային։– Որովհետև դա գաղտնիք է,– կամացուկ ասաց նա ,– ոչ ոք չպիտի իմանա։

–Պարզ է։

–Նա կապված է ընդհատակի հետ, ասաց Վիկտորը որոշ դադարից հետո,– ոչ անմիջապես, իհարկե, այլ կուսշրջկոմի նախկին հրահանգիչ Եվգենի Մաշկովի միջոցով։ Ես քեզ կծանոթացնեմ Չոռնյավսկու հետ, բայց այդ մասին ոչ ոք չպիտի իմանա, հասկանո՞ւմ ես, ոչ ոք․․․

Նիկոլայ Չեռնյավսկու մասին Տոլյան շատ լավ գիտեր։ Եվ ոչ միայն Տոլյան, նրան ճանաչում էին Պերվոմայկայում ու ամբողջ Կրասնոդոնում։

Դեռևս պատերազմի առաջին ամիսներին նրա մասին գրել էր շրջանային թերթը։ Տոլյան մինչև հիմա էլ հիշում է այդ հոդվածը, ամբողջ դասարանով բարձրաձայն կարդում էին, հպարտանում, որ Պերվոմայկայից է նա, իրենց դպրոցի նախկին շրջանավարտներից։ «Նախկին էլեկտրամեխանիկ, հնատոհմ հանքագործ ու Խալխին-գոլի և ֆիննական կռիվների մասնակից Նիկոլայ Չեռնյավսկին,– գրված էր թերթում,– մի օրվա մեջ թշնամական երեք տանկ ոչնչացրեց։ Ընկեր կարմիրբանակայիններ, ոչնչացրեք թշնամու տանկերն այնպես, ինչպես դա անում է մարտական Կարմիր դրոշի շքանշանակիր, սովետական խիզախ սպա, կոմունիստ Նիկոլայ Չեռնյավսկին․․․»

Ահա թե ինչու զարմացավ Տոլյան՝ Վիկտոր Տրետյակևիչից լսելով նրա անունը։

–Պաշտպանական ծանր մարտերի ժամանակ գերմանացիները նրան գերի են վերցրել,– շրջվելով Տոլյայի կողմը, ասաց Վիկտորը։– Գերի են վերցրել այն պահին, երբ նա, դեմքը սեղմած հակատանկային հրանոթին, նշան էր բռնում թշնամու կրակակետի վրա։ Նրան տարել են շտաբ և սկսել հարցաքննել։ Նրան ենթարկել են խոշտանգումների, եղունգների տակ ասեղներ են մտցրել, փշրել են ոտքը, նա անտանելի ցավից կորցրել է գիտակցությունը, սակայն այդպես էլ ոչինչ չի խոստովանել։

–Եվ հետո՞։

– Նրան նորից են ծեծել, նա դարձյալ կորցրել է գիտակցությունը, իսկ երբ ուշքի է եկել, տեսել է, թե ինչպես երկու հոգի, խոնարհված իր վրա, ռուսերեն ինչ-որ բան են ասում։ Նա չի հասկացել, թե ինչ է կատարվում։ Եվ միայն այն ժամանակ, երբ տեսել է, որ իրեն խոշտանգող սպաներից երկուսն անշունչ ընկած են գետնին, իսկ մեկը կապկպված, կանգնած է պատի մոտ, գլխի է ընկել, թե ինչ է կատարվել։ Դա մերոնք էին արել,– գլուխը հպարտորեն բարձրացնելով ասաց Վիկտորը ։– Պարտիզանական մեր ջոկատի տղաները։ Նրանք գնացել էին լեզու բերելու և պատահաբար ընկել էին այն շենքը, ուր խոշտանգում էին Նիկոլային։

Միաժամանակ երկուսն էլ լուռ էին։

Տոլյան զգում էր, որ Վիկտորն ինչ-որ բան է ուզում ասել, սակայն չգիտես ինչու, տատանվում է։

Վերջապես նա ժպտադեմ նայեց Տոլյային և, ձեռքը տանելով դեպի գոտկատեղը, դանդաղ ասաց․

–Իսկ սա նվեր է Չեռնյավսկուց,– ասաց Վիկտորը, վերնաշապիկի տակից միանգամից դուրս քաշելով գերմանական սևափայլ ատրճանակը։– Այսօր նվիրեց։

Հիացմունքից շողացին Տոլյայի աչքերը։

–Ուխ․․․– արտաբերեց նա ակամայորեն ելնելով տեղից։– Երանի թե մեկն էլ ես ունենայի․․․

–Ոչինչ, քեզ համար էլ կգտնենք։ Մեզ զենք շատ է պետք։– Վիկտորն ասես առաջին անգամ էր տեսնում ատրճանակը, ձեռքում շուռումուռ էր տալիս այն, զննում։– Ճանապարհին, այստեղ՝ Պերվոմայկա գալիս,– շարունակեց Վիկտորը,– պատահում էր, քաղցից քիչ էր մնում գնար ուշքս․․․ Երկար էր ճանապարհը ․– Վիկտորի ձայնը խզվեց։-Երկար էր ճանապարհը ,– կրկնեց նա,– ստիպված գիշերն էի գալիս, որ չբռնվեմ․․․ Եվահա մի օր իրիկուն, թուխպ իրիկուն էր, մոտեցա մի տան, թակեցի դուռը։ Մեծ տուն էր, խուտորի ծայրին։ Ջահել մի կին դուրս եկավ, իսկ նրա ետևից՝ շեկ մազերով մի աղջնակ։ Աղջիկը ժպտալով նայում էր ինձ։ Ես անհարմար զգացի հաց խնդրել ջահել կնոջից, բայց ուշ էր՝ հետ դառնալու համար, և ես ասացի․ «Քաղցած եմ, քույրիկ, մի քիչ հաց, եթե հնարավոր է․․․» Ջահել կինը լուռ, սառը նայեց ինձ, այդ հայացքով նա ինձ սպանեց․․․ «Էխ, դուք, ասաց այդ կինը, մեզ թողել եք գերմանացիների ձեռքին, իսկ ինքներդ հաց եք մուրում․․․ ո՞վ պիտի պաշտպանի, ազատի մեզ․․․» Ես ինչ-որ անկապ բաներ ասացի, հիմա չեմ հիշում, թե ինչ, ներողություն խնդրեցի և արագ հեռացա։ «Որ մեռնեմ էլ այլևս ոչ մեկի դուռը չեմ թակի»,– որոշեցի ես և քիչ անց մի ձայն լսեցի։ «Սպասեք, քեռի, սպասեք»,– իմ ետևից հասավ շեկ մազերով փոքրիկ աղջնակիզանգակ ձայնը։ Ես ետ շրջվեցի։ Նա վազելով հասավ ինձ, մի մեծ կտոր հաց խոթեց ձեռքս ու ետ փախավ։ Այդպիսի համեղ հաց կյանքում չեմ կերել երբեք․․․ Եվ ահա այդտեղ, ճանապարհին, վճռեցի մինչև վերջ պայքարել թշնամու դեմ, մինչև կյանքիս վերջին վայրկյանը պայքարել, որպեսզի ոչ ոք չկարողանա ասել․ «Ո՞վ պիտի պաշտպանի, ազատի մեզ․․․»։ Որպեսզի բոլորն իմանան, որ ժամանակավոր է այս կյանքը, որ շուտով կգան մերոնք։ Մի խոսքով,– տեղից բարձրացավ Վիկտոր Տրետյակևիչը ,– մի խոսքով, սկսում ենք պայքարել։

–Կհավաքվենք Բորյա Գլավանի մոտ։ Դու նրան գիտես ։

–Իհարկե գիտեմ։ Ե՞րբ։

–Նա տեղ է գնացել․․․ Հենց որ եկավ, քեզ կհայտնեմ․․․Եվ մենք կհավաքվենք։

Ճռնչաց բակի դուռը։ Տոլյայի մայրն էր։

Խանութում ոչ ոք չկար։ Մայան կանգնել էր փողոցի կեռմանում, մթան մեջ։ Ռաիսա Վիրիկովան ևս դուրս եկավ և, աղմուկով ծածկելով խանութի դուռը, գնաց կիսամութ փողոցով։ Մայան նայեց չորս կողմը և, տեսնելով, որ ոչ ոք չկա շրջապատում, թեթևաքայլ մոտեցավ խանութին և, ծոցից հանելով թռուցիկները, վարժ շարժումներով սկսեց դրանք խմորով կպցնել խանութի դռանը։

Իր ետևում ոտնաձայներ լսելով, Մայան վախեցած ետ շրջվեց՝ մեջքով սեղմվելով դռանը։ Բայց իսկույն էլ ժպտաց՝ իր առջև տեսնելով Բորյային։

–Դու այնքան էլ զգույշ չես,– առաջ գալով ասաց Բորյան շատ լավ հասկանալով, թե Մայան ինչ էր կպցնում խանութի դռանը։– Ես, օրինակ, այդպես չէի վարվի․ կսպասեի մինչև իջներ գիշերը։ Թե ժամանակդ չի՞ հերիքում։

–Չի հերիքում։ Վատ չէր լինի, եթե օգնեիր։

–Եթե հրամայում ես․․․

–Իսկ չես մատնի՞,– աչքերում ժպիտ՝ Մայան նայեց Բորյային։

–Իհարկե, կմատնեմ,– ժպտաց Բորյան։ – Ամբողջ մի ժամ է որոնում եմ քեզ, իսկ դու այստեղ ինչ-որ թռուցիկներ ես կպցնում ցանկապատերին ու խանութի դռանը։

–Ուրեմն դու վաղո՞ւց ես հետևում ինձ։

–Ես հսկում էի․․․ որպեսզի ոչ ոք չտեսնի քեզ ինձնից բացի․․․

–Շնորհակալություն,– շշնջաց Մայան։ Դու այդ ե՞րբ ես եկել։

–Իսկ դու չե՞ս մատնի ինձ,– ծիծաղեց Բորյան։

–Իհարկե, կմատեմ ։

–Ուրեմն չեմ ասի՝ երբ եմ եկել, որտեղ էի և ինչ էի անում այնտեղ։

–Իսկ ես գիտեմ, թե որտեղ էիր և ինչ էիր անում այնտեղ։

Նրանք քայլեցին կաթնալույսով ողողված նեղ փողոցով։ Տափաստանի վրա ծագում էր լուսինը։ Երկուսն էլ լուռ էին։ Նայում էին առջևից գնացող իրենց ստվերներին ու ոչինչ չէին գտնում ասելու։

–Ինչո՞ւ ոչինչ չես ասում,– հանկարծ լռությունը խախտեց Բորյան։

Մայան ծիծաղով լի աչքերով կողքանց նայեց նրան։

–Ի՞նչ պիտի ասեմ,– ժպտաց նա։– Դու պիտի լռես, իսկ ես խոսեմ, հա՞․․․

Բորյան նայեց նրան, և նրանց հայացքները հանդիպեցին։ Մայան իսկույն փախցրեց աչքերը։

–Ես այնպես էի կարոտել քեզ,– հանկարծ դողացող ձայնով ասաց Բորյան և զգաց, որ ամբողջ դեմքը այրվում է։

Դադար։

–Դու բոլորի՞ն էիր այդպես սիրտդ բացում,– լուսնալույսի մեջ թաքուն ժպտալով հարցրեց Մայան։

–Ոչ,– իսկույն լրջացավ Բորյան։– Դու էլ գիտես, որ ոչ։ Ինչո՞ւ ես հարցնում։

–Ես ի՜նչ իմանամ․․․ Կյանքում այնքան բաներ են պատահում,– շարունակելով խաղալ նրա հոգու հետ, ասաց Մայան։– Ի՞նչ իմանամ՝ ինչ է եղել մինչև ինձ։

Դադար։

–Ի՞նչ պիտի լինի․․․– Բորյան և քայլում , և երբեմնակի նայում էր Մայային ։– Ես այդ մասին երբեք չեմ մտածել։ Մինչև այդ օդաչու դառնալու մասին էի մտածում միայն,– նա քիչ լռեց, ասաց․– Երբ այնտեղ, տեխնիկումում սովորում էի, մեկը կար։

–Ո՞վ է,– հարցրեց Մայան՝ իր խոշոր աչքերը հառելով Բորյայի վրա։

–Ասում եմ, չէ՞, մեզ հետ տեխնիկումում սովորում էր։ Միշտ հարցնում էր՝ որ գնաս տուն, ձերոնց մոտ, ինձ նամակ չե՞ս գրելու։

–Իսկ դո՞ւ։

–Ես էլ ասում էի՝ ոչ։

–Հետո՞։

–Հետո՝ ոչինչ։ Ես նրան երբեք նամակ չգրեցի։ Իսկ հետո գնացի բանակ։ Մնացածը դու գիտես։

–Իսկ նա՞, այն աղջիկը։

–Ի՞նչ աղջիկ։ Այն, որ սովորո՞ւմ էր ինձ հետ։

–Այո։

–Ես նրան չեմ հիշում․․․ Իսկ երբ եկա ձեր դպրոցը և դեռ միջանցքում տեսա քեզ, ինձ թվաց, թե ինչ-որ տեղ տեսել եմ քեզ։ Այնքան ծանոթ էր դեմքդ։ Եվ այնքան հարազատ։ Եվ սիրելի,– դողացող ձայնով ավելացրեց Բորյան ։– Եվ այդ օրից ինչ տեսա քեզ, միշտ քո մասին եմ մտածել․․․ Ես ասել եմ քեզ այդ մասին․․․ Ես ճշմարիտ եմ ասել։

Մայան գլուխը ցած գցած քայլում էր ։

–Մինչև քեզ ոչ ոքի հետ այդ մտքով խոսած չկամ,– շարունակեց Բորյան ։– Ոչ ոքի հետ ․․․ Եվ երբեք ոչ ոքի հետ չեմ խոսի։ Հենց որ Վորոշիլովգրադից եկանք և Ուլյան ասաց, գերմանացիները Նովոշախտինսկից ետ են տվել ձեզ, ես և տխրեցի, և ուրախացա։

–Եվ չուզեցիր անգամ տեսնել ինձ ,– խայթեց Մայան։

–Ինչե՞ր ես ասում, Մայա։ Ես հնարավորություն չունեցա անցնելու քեզ մոտ, որովհետև շտապ մեկնեցի Պոպովկա՝ կարևոր գործով։

–Իսկ ինչո՞ւ ուրախացար,– ուշացումով հարցրեց Մայան։

–Ուրախացա, որ նորից պիտի տեսնեմ քեզ։ Ախր, գիտե՞ս, մի կերպ ազատվեցինք շրջապատումից։ Չէի հավատում, թե նորից կտեսնեմ քեզ։ Ասում էի՝ գնամ, մի անգամ տեսնեմ իրեն, ու թող ինձ ինչ ուզում է լինի․․․ Ու երբ Ուլյան ասաց՝ տխրեցի, որ այնքան տեղ գնացել ենք ու ետ են տվել։

–Ոչինչ, մենք այստեղ էլ շատ գործ ունենք անելու,– ասաց Մայան։ – Արդեն թռուցիկներ ենք տարածում, մեր այդ թռուցիկները հույս ու հավատ են ներշնչում բնակչությանը։ Մերոնց թվում է, թե պարտիզաններն են տարածում թռուցիկները։ Դա շատ լավ է․ թող իմանան, որ իրենց չեն մոռացել։ Ես և Ուլյան թռուցիկները, սովորաբար, փակցնում էինք շուկայի հրապարակում։ Որովհետև աշխատում ենք թռուցիկները փակցնել այնտեղ, ուր ավելի շատ մարդ է լինում։ Բայց հետո ոստիկանությունը սկսեց ծեծել թռուցիկներ կարդացողներին, և մենք որոշեցինք այլ կերպ վարվել։ Գիտե՞ս ինչ արեցինք, Բորյա։ Ուղղակի ծիծաղելի է։ Տանը, թռուցիկները դնելով տետրերի շապիկների մեջ, կարեցինք։ Ստացվեցին հին տետրակներ։ Շուկայում պառավ մի կին բլիթներ է վաճառում։ Մենք տետրերը տվինք նրան, և նա, ոչինչ չնկատելով, սկսեց բլիթները փաթաթել թռուցիկների մեջ և վաճառել։ Մենք մի կողմ քաշված նայում էինք։– Մայան ծիծաղեց, օրորեց գլուխը ։– Մոտեցավ մի տղամարդ և բլիթ գնեց։ Հետո կարդաց թռուցիկը և իր մոտ կանչեց մի ուրիշ մարդու։ Քիչ հետո պառավի զամբուղի մոտ հերթ էր։ Բլիթներն իսկույն վերջացան։ Այս ու այն կողմից մոտենում, պառավին հարցնում էին․ «Տատիկ, դուք էլի կծախե՞ք այսօր»։ Բոլորին թվում էր, թե պառավը հատկապես թռուցիկներ է վաճառում։ Դա լավ է, որ բնակչությանը թվում է, թե պարտիզաններն են տարածում թռուցիկները։ Գիտե՞ս, գերմանացիներին նույնպես թվում է, թե պարտիզանների գործն է դա։ Թող այդպես մտածեն, դա շատ լավ է։ Այ, եթե կուսակցական աշխատողներից որևէ մեկին գտնեինք, շատ լավ կլիներ։ Մեզ փորձառու մարդիկ են պետք։ Նրանք մեզ կղեկավարեին։

–Մենք արդեն զբաղվում ենք այդ գործով։

–Ովքե՞ր՝ մենք։

–Ես և Տոլյա Պոպովը ,– ասաց Բորյան ։– Այստեղ, Պերվոմայկայում է գտնվում Նիկոլայ Չեռնյավսկին ․․․ Վիտյա Տրետյակևիչը անձամբ գիտի նրան․․․ Նա մեզ կօգնի ․․․ Մենք իրավունք չունենք հապաղելու,– գլուխն օրորեց Բորյան։– Աչքովս եմ տեսել, թե ինչեր են անում ֆաշիստ մարդակերները,– շարունակեց նա հուզմունքով ։– Ոչնչացնում են ինչ պատահում է, այրում են․․․ Ամենուրեք մեր մարդկանց կոտորում են։ Ձեռքներից բռնող չկա՝ ինչ ուզում, անում են, ում ուզում՝՝ կախում կամ գնդակահարում են։ Քաղաքային այգում վաթսունյոթ հոգու կենդանի թաղել են, գիտե՞ս։

–Գիտեմ,– արտասանեց Մայան, հառաչանքով։ Մեր դասարանցի Վիկտոր Պետրովի հայրն էլ նրանց հետ էր։ Նրանց բոլորին ողջ-ողջ լցրել են փոսի մեջ, ծածկել հողով։

–Մինչև լույս, ասում են, այնտեղից ձայներ էին գալիս։ Սակայն ոչ ոք չէր համարձակվում մոտենալ․ գերմանացիները շրջապատել էին այգին․․․

Առջևում, ծառերի ետևում, երևաց Մայայենց տունը։

–Մայրիկը չի քնել դեռ ,– ասաց Մայան, նայելով տան կողմը։– Դե, ես գնամ։ Բարի գիշեր։

–Բարի գիշեր,– ժպտաց Բորյան։– Մինչև լույս մտածելու եմ քո մասին։

–Պետք չէ․․․ Դու ավելի կարևոր գործեր ունես, որոնց մասին պիտի մտածել ,– ժպտաց նա,– այլ ոչ թե իմ։

–Մեկը մյուսին չի խանգարում։ Ընդհակառակը՝ օգնում է։

Մայան մեկնեց ձեռքը։

–Մինչև վաղը։– Մայան չէր ուզում ձեռքը ետ քաշել։– Քեզ հետ չեմ զգում, որ պատերազմ է,– անսպասելի ավելացրեց նա։– Որ ամենուր գերմանացիներ են։ Դե գնա, բարի գիշեր։

–Ոչ, Մայա ․․․ կաց, մի րոպե էլ սպասիր։ Մեր անջատման օրերին ես այնքան եմ երազել այս օրը․․․ ու հիմա չեմ հավատում, թե իրոք քեզ մոտ եմ։ Վաղը կգաս Ուլյայի մոտ։ Սպասելու եմ։ Գալո՞ւ ես․․․

–Գալու եմ։– Մայան նայում էր Բորյային, ուզում էր հեռանալ, բայց կախարդվածի պես նայում էր, չր կարողանում հեռանալ, հետո քնքուշ-քնքուշ շշնջաց․

–Գնա, Բորկա, ես նույնպես մտածելու եմ քո մասին, չեմ քնելու․․․ Ես միշտ մտածել եմ քո մասին ․․․ Դե, բարի գիշեր։

–Ի՞նչ է, ես քնելո՞ւ եմ գնում , որ բարի գիշեր ես մաղթում ինձ ,– ժպտաց Բորյան, քնքշորեն բռնելով Մայայի արմունկը։

–Իսկ ո՞ւր ես գմում,– Մայան սպասողական նայեց Բորյային ։

–Ես քնելու չեմ գնում։ Հենց որ լուսնյակը մայր մտնի, կհավաքվենք հեղեղատի մոտ,– շարունակեց Բորյան։– Տղաների հետ տեղ պիտի գնանք։ Գուցե այս գիշեր բոլորովին չքնենք էլ։

Մայան գորովանքով, հպարտությամբ նայեց Բորյային, մտքում վճռելով, որ ինքը ևս չի քնի, կարտագրի սովինֆորմբյուրոյի վերջին հաղորդագրությունն այն մասին, որ ֆաշիստներին չի հաջողվել անցնել Վոլգան, Ստալինգրադը գտնվում է մերոնց ձեռքին։ Թող մարդիկ իմանան ճշմարտությունը։

–Ես նույնպես չեմ քնի,– հանկարծակի ասաց Մայան, շրջվելով Բորյայի կողմն ու ուղիղ նայելով նրա աչքերին։– Ես մինչև լույս թռուցիկներ եմ գրելու։ Բարի գիշեր ,– արագ վրա բերեց Մայան՝ շփոթվելով ու կարմրելով։– Զգույշ եղեք․․․

Լուսինը գլխի վրա գլորված գնում էր դեպի մայրամուտ, աստղերը շաղ էին գալիս, խառնվում, հետո նորից փայլում իրենց տեղերից, տերևները ծառերի վրա թեթև հովից կամացուկ երգում էին, դանդաղ ընկնում ծառերից, և Բորիսին թվում էր՝ երազում է տեսնում այս բոլորը․․․

Մայան բաց արեց բակի մեծ դռնակը, վազելով գնաց։ Նրա անուշ բույրը դեռ կանգնած էր օդում։

Բորյան երկար ժամանակ կանգնած էր փողոցում, մթան մեջ, և նայում էր Մայայի ետևից։

Մայրը ինչ-որ բան էր ասեղնագործում։

–Չե՞ս քնելու դեռ,– մի բան ասաց լինելու համար հարցրեց Մայան։– Ինչո՞ւ չես քնել մամ։

Քեզ էի սպասում։ Աննա Փեհլիվանովան մի կողմ դրեց ձեռքի գործը։– Ինչո՞ւ այսքան ուշացար։

–Դաշտում կրկին խլեցին մեր հավաքած հասկը։ Հետո եկանք Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի մոտ, երաժշտություն էինք լսում։ Բոլոր աղջիկները կային։

–Տղաներ չկայի՞ն,– խորամանկ ժպտալով հարցրեց Աննան։

–Մեկը կար,– աչքերը մանրացնելով ասաց Մայան ։– Քնած մի տղա էր։

Մայրը երկար նայում էր նրան ու սիրտ չէր անում հանդիմանական որևէ խոսք ասել ուշացման համար։ Միայն ասաց․

–Այդքան մի ուշանա։ Հազար ու մի բան եմ մտածում։ Գնա քնիր, ուշ է արդեն։

–Մի քիչ պարապեմ, հետո։ Դե գնա քնիր, մամ, ինձ մի սպասիր։

Մայան գրադարակից գիրք ու տետր հանեց, նստեց սեղանի մոտ՝ իբր պատրաստվում է պարապելու։

–Վերջացրու, գնա քնիր,– ասաց մայրը, ծանր ելնելով տեղից։

–Հիմա կգամ, գնա, մամ։

Մայան լուսամուտից նայեց դուրս, ուր դանդաղորեն հալվում էր գիշերը։

Արևը կրակ էր թափում երկնքից։ Կեսօր է։ Ծառերի ստվերները կուչ են եկել բների մոտ։

–Գլուխս պտտվում է,– ցածր ասաց Մայան՝ աչքերը սեղմելով ։– Չգիտեմ՝ ծարավ եմ, չգիտեմ՝ քաղցած եմ՝ սիրտս նվաղում, անհանգիստ խփում է։

Ուլյան իր հավաքած հասկը խոթեց պարկի մեջ, մոտեցավ նրան։

–Քաղցած ես,– ասաց նա՝ գլխի շարժումով ճակատից ետ գցելով մազերը։– Գնանք։ Բավական է ինչքան հավաքել ենք, թե չէ այդ ավազակ Գրինյովը նորից դուրս կգա ինչ-որ տեղից և կխլի հասկը։

Աղջիկները ձայնեցին իրար, հավաքվեցին և միասին ճանապարհ ընկան․ տապից, հոգնությունից ու քաղցից ալարում էին անգամ խոսել։

Առջևից Վասյան էր քայլում։ Նա նույնպես լուռ էր։

–Էհ, այս ի՞նչ դառավ կյանքը,– ասաց Վասյայի քույրը՝ Շուրա Բոնդարևան , խորը հառաչելով։– Եվ մինչև ե՞րբ այսպես, աստված իմ, մինչև ե՞րբ․․․

Եվ նա չէր ավարտել խոսքը, առջևից, անտառից մի մարդ դուրս եկավ, կանգնեց ճանապարհին։ Աղջիկները իսկույն ճանաչեցին նրան․ գերմանացիների կողմից նշանակված պահակ Գրինյովն էր, որն ահա քանի անգամ գալիս, խլում է նրանց հավաքած հասկը։ Կանգնել էր նա ոտքերն իրարից հեռու դրած ու լկտիաբար ժպտում էր։

–Ցած դրեք հավաքած հասկը ու գնացեք,– ասաց Գրինյովը, երբ աղջիկները հասել էին նրան։– Շուտ։ Ինչպես միշտ՝ առանց խոսքի․ առարկություն չլսեմ։

–Ի՞նչ ես ուզում,– կատաղությամբ նետեց Մայան ։– Ի՞նչ է, քեզ համա՞ր ենք հավաքվել։

–Այո, ինձ համար,– շրջվելով ձայնի կողմը, արհամարանքով նետեց Գրինյովը։– Դե՞մ ես, ինչ է։– Նա նայեց Մայային։– Թե կոմերիտակա՞ն ես,– շարունակեց Գրինյովը առաջ գալով։– Դու ինչ է, իշխանություն չե՞ս ճանաչում։

–Ես կոմերիտական եմ եղել, կոմերիտական էլ մնացել եմ,– զայրույթով ասաց Մայան։-Իսկ ձեզ նմանները․․․

–Ձենդ, ստալինյան սրիկա,– Գրինյովը արագ հանեց ատրճանակը։– Էս րոպեին շան պես կսատկացնեմ բոլորիդ․․․

– Գործ չունես,– կամացուկ արտաբերեց Վասյան, սեղմելով Մայայի թևը։– Մենք դրան կդաստիարակենք այս գիշեր ․․․

Աղջիկները պարկերից դանդաղ շարժումներով հանում էին հասկը, թափում գետնին, ճանապարհի վրա։

Առանց ետ նայելու, նրանք քայլեցին դեպի Պերվոմայկա տանող ճանապարհով։

–Որպեսզի այլևս չտեսնեմ ձեզ,– աղջիկների ետևից ձայնեց Գրինյովը, քրքջաց։

–Անհոգ մնա, չես տեսնի,– ետ շրջվելով պատասխանեց Վասյան, իսկ աղջիկներին ցածրաձայն ասաց ․