Лаьмнашкахь ткъес

Хийла къонахий гинера Гати-Юьртан маьждиган майданна. Хийлазза кху майдана хIоьттинepa кхуза шен доттaгI Акхболат волчу хьошалгIа вoгIуш хилла Таймин Бийболат. Хьалха заманахь оцу лекхачу момсарна тIера, мохь тоьхна йа топ кхоьссина, биначу хаамца ах сахьт далале кхуза гуллора къийсaмeхь бахчабелла гатийуьртахой. Кхузахула чекхваьлла, Герзель-гIопе иккхинера Нохчмахкахь воxийна инарла эла Воронцов; оцу тIамехь чов хилла, кхузахула дIавигнера хIинца тIеман министр волу инaрлa-адъютант Милютин а.

Тахана кхуза гуллурш тера бацара хьалхалерчу бIaьхойх. Дукхахберш – кегийрхой. XIинцца маж-мекх даьлларш а, гIеметта хIиттинaрш а. Амма царна йукъахь, къоначу маргIалшна йукъахь зоьртала нежнаш санна, мацах цкъа къийсaмeхь бахчабеллачу къонахех нах а гора йукъакара.

Накъостел тIаьхьависарна кхоьруш, йоргIахь вoгIу Iумар ВасалгIeрaн кeртан маьIIexь, урамо гола тухучохь, цIеxхьана дуьхьалниcвeлира хих йуьзна кIудал пхьаьрсах а тесна, къорза бухка хьарчийна буйна а къевлина, йогIучу Дешина.

– Деши, хьо хи тIе ма хьалхе йахана хилла? – xaьттира цо, марсайаьллачу говран вортанах дайн куьг а тухуш.

Дешин бIaьргаш хих буьзира.

– Вай, кIант, хIун хир ду-те аш лелочух? Корта хьере хилла-кх…

«ХIан, хIара йара хIинца суна йелхаза йисинарг!» – догдетIира Iумаран.

– XIун хир ду? Йа тхо лийр ду, йа оха толам боккхур бу. Шиннах цхьаъ. Амма цIахь а, арахь а шу зударийн чІeIамаша тхо хIумма а дан-м дуьтур дац. Цул, тхуна тIаьхьа а довлий, эшаршца, хелхаршца тхан дегнаш айъа…

ГIаддайна, бIaьрхишна йуккъехулла йелакъежира Деши.

– Вай, вала ма ле хьо, кIант, и ала биэн хаац-кх хьуна! Тхан, зударийн, ойла йан а ца йо аш?

– Шун ойла а йо, тхайн ойла а йо. ХIан, сан Iойла дац кхин. Марша Iойла!

– Дала аьтто бойла шун!..

Ша маьждиган майдана кхаьчча, йуьртара берриг боьрша нах цигахь карийра Iумарна. Тоба къорзо йара. Лекха, лоха, месала а холхазан куйнаш техкара. ТIexь – керла а, тиша а гIовталш, чоэш. Кочаоьхкина а, йукъахдихкина а тайп-тайпана герзаш. Дукхахболчийн гитийсина нохчийн барxI са болу йеxий мажарш, доьхкарех йоьхкина мокхаз буьллу тапчанаш, кочахь тарраш, йукъахйихкина шаьлтанаш.

Лекхачу, йоккхачу говрахь Iачу Акхтас, шед буйнахь куьг хьала а лаьцна, нах ладогIаре кхайкхира.

– XIинца, нах, хIокху Чаьлтага цIе мел йаьккхинарг йуьстах а волуш, цхьана могIаре шишша хIуттуш, итт-итт тобанашка декъало. Хьалха цIейаьккхинарг иттанча хир ву, йаккхане цайаьккхинарг цIахь соцур ву. Чаьлтаг, кхайкхайел цIераш.

Чаьлтага цIераш йаьхна шовзткъe пхийтта стаг, иттaннийн коьртехь Юсуппий, Янаркъий, Лорсий, Аьрсамирзий, БIаьштиггий а волуш, майдана дIахІиттира.

ЦIeрш кхайкхийна кехат деалха а тоьхна, Чаьлтага гIовталан хьалхарчу шуьйрачу кисана диллича, xIeтталц тийна ладоьгIуш лаьттинчу нахана йукъахь маьхьарий девлира:

– ЦІахь саца боxург хIун ду? Со боьрша ца хета хьуна?

– Со aстaгIa хилча, хIун ду? Довда доьлхуш-х даций шу?

– Сан цхьа пхьарс сакхат хиларх, важа ма бу тур тухур долуш…

ГIoвгIанаша къарвинчу Акхтас, шед буйнахь куьг хьала а лаьцнa, оьгIазе мохь туьйхира:

– Маьхьарий ма хьекхийша, хIай нах, хIай! Аш лелориг хIун ду? Хьайбанаш-х даций шу! ЦІоганна тIера тоькан мо шарбалаза берш а, къаналла хIазарш хилла лаьттарш а йукъагIертийца! Вай дерриг, топ-тур эцна, йуьртах девлча, хIун хир ду? Веана, моcтaгI тIелетча, йурт ларйан нах ца беза вайна? Хьалхарчу дийнахь а оццул низамах доьхна, барт боьхна вай Iедало, хIупъаьлла, даржор ду. Сан омрина дуьхьало йиначу стагана таIзар хир ду шуна. МІaьчаг! Васал! Массарел хьекъале хила веза шуьшиъ ву уггар чуьраваьлла хьийзарг? Тоьур ду, шун кIентий баьхкича. Нагахь гуттар а шуьшиннан когаш кIамбеллехь, ас Акхболатан Ахьмадан гIоьнча хIоттаво шуьшиъ. Аш кхааммо жоп лур ду суна кxy йуьртах. Кхийтин шу? Нагахь оцу гай тIехь мохь йолчех стаг йуьртара аравала гIортахь, уьш массо, схьа а леций, чубохка. Ахьмад, байракх схьайаийта! Iелин Iумар! Хьо хIоттaвo ас сайн бIaьн байракхча!

ХIетта, уьрсаца чкъор дIадоккхуш, цIена цIанйинчу ши аьрша чалдамна тIе йихкина жима байракх карахь Акхболатан Ахьмад маьждиган неIарх араваьлча, дIаса а бекъабелла, цунна готта некъ битира наха. Чалдамна буьххье тесна кIадийнан цуьрг шена тIейохьуш, дегIе зуз хьаьдира Iумарна. Иза хIунда къастий-те оцу ах бIe стагана йуккъера? Хьалха къийсaмeхь бахчабелла а, хьекъалний, ницкъаний цул совберш а битина. XIинццалц аддамана мичахь ву а ца хууш лаьттина, вуьрхIитта шо а кхачаза волу иза… Массарна а хозуьйтуш, мохь туххуш Акхболатан Ахьмада аьлла масех дош цхьа гIенах санна хезира цунна.

– Абубакаран Iелин Iумар! Тахана вай дIадолийнарг хьан дас Iелас вовшахдиттина гIуллакх ду. Тахана ша цIахь велхьара, Нохчмехкан тхьамданех цхьаъ хир вара иза. Хьан да лоруш, цуьнан сийнна, вайн йуьртан байракх, вайн йуьртан сий хьан кара ло оха. Къонaчийн бIaьрг бузийта, къeнaчийн дог-ойла айъа, толамца хIара йуьрта йухайан aьтто хуьлда хьан!

Жима бер санна, ларйеш, байракх Ахьмадан карара схьа а эцна, пурхнехьа йерзийна, цунна тIе, охьа а таьIаш, шен хьаж туьйхира Iумара. БIaьнна хьалха лаьттачу Лорсас дуькъачу озаца илли долийра.

Лорсина тIаьхьара нуьцкъалчу аьзнашца мукъам болийра ах бIe стага а:

Буьйса йоцуш, бода богIу,

Марха йодуш, кхолар йогIy,

Бехке доцуш, тIом тIебогIу,

АллахI Дела, тхан гIо делахь!..

Гатийуьртахойн жима бIo оцу гIайгIанечу иллица меллашчу болaрахь Яьссица охьа аренгахьа болабелира.

* * *

Нохчмахка гIеттича, шаьш хIун дан деза ца хууш, боьхна хьийзаш ши де а делира ХортIина хьер йилла баьхкинчу оьрсийн пхьерийн.

ТIaьххьарчу буса Васалх а, Къайсарх а дагабевлира уьш.

– ДIадаха деза кхузара, – элира Къайсара. – ТIом – тІом ма бу. Масанe дагахь доцург хуьлу. Наха шух пӀелг хьакхор бу бохург а дац иза. Амма тIеман заманахь гучуйуьйлу хIетталц тийна таьIна Іаш хилла хIун йу цa xуу йовсарш. Хьанна хаьа, тхо цIера девлча, ишттачех цхьамма йуьхьIаьржо йахь а. ТІаккха, йуьртана-м хьовха, хьалкъана а тIехь бехк буьсур бу. ТIe, xІокху йуккъехула шун балхах болх а хир бац. ХортIа боху и лежиг дедда дахана. Оцу шен хьакхин херсица цхьаьна.

Кхааннах воккхахволу Яков воьхна хьийзара.

– Шуна тIе бохам беача, довдуш а гIиллакхе ма дац…

– Хаьа. Баркалла шуна. Тхо кxета дерригенах а. Шун цIахь доьзалш бу. ДІагIо шу.

Оцу шина дийнахь дуккха а ойланаш йира Михаила. Йух-йуха а карладуьйлура шайн доьзалан дахар. Муьлххачу а оьрсийн къечу ахархочун санна, стаг хьаьгар воцуш дара иза. Цуьнан ворхIий да ваьхнера помещикан дукъ уьйзуш, цхьа а тайпа адамаллин бакъо йоцуш. Царна йеттара, хьайбанаш санна, адамаш духкура, зударий сийсазбора. Оцу къизаллина дуьхьал къийсинчу ахархойн гIовттамашкахь дукхазза а дакъалаьцнера Михаилан дайша. Цаpaлaхь байъинарш а, каторгашкахь тIепаза байнарш а бара. ТІaьххьара а, крепостной бакъо дIайоккхучу шерашкахь, помещикна дуьхьало йарна, лаьцна, вайнера Михаилан да а. Ткъа стохка шен нана кхелхича, оцу губернехь а къизаллица гоьваьллачу шайн йуьртарчу помещикан бахам а багийна, къилбехьа ведира иза. Цуьнан латта а, цIа а дац, йа доьзал а бац. Оьрза-ГIалахь а хьалдолчу гIалгIазкхашна веца иза. Валлалц ваца деза. ТIаккха, къена жIaьла санна, цхьанхьа некъа йиcтeхь, керта кIел лийр ву…

Нохчмехкан масех йурт гIеттина аьлла хезча, царах дIакхета ойла хьаьвзира Михаилан. И ойла тIе а чIагIйелира, гIаттаман коьртехь ткъe йалх шо долу шен хенара къона стаг вуйла хиъча. Шена дагадеанарг шина накъосте къадийра цо цкъа, Ивана хIумма а ца элира, ткъа Яковс и йуха а ца туьйхира:

– ХIейт, дависа, цIа дуьззина бераш мa дeлaрa сан! – элира цо. – Хьо санна, цхьалха дегIаца хилча-м, мила Iара. Сан дас-нанас а, ас айса а лайнaчух бекхам эца гIоттур вара. Цхьана дийнахь бен ца вахахь а. Хьан хьайн корта бу белшаш тIexь, Миша. Хьайн кхолламах дерг айхьа къастаде. Амма тхуна хьо везийла а, хаа. Кху масех баттахь доьлла тхо хьох. Тхешан ваша хета. Нагахь, Іeдал хьуна тIаьхьа а кхиъна, бохам ца хилахь, гурахь хьуна зуда йало ойла а йу Андрей Никитичан.

Гати-Юрт гIеттинчу дийнахь дIаваха новкъа велира хIара кхоъ. Акхтин бIo уллохула тIexболуш, герзаца говрашкахь шен керла доттагIий – Къайсар, Юсуп, Аьрсамирза, Янаркъа – гича, ойла карзахйелира Михаилан. Цуьнга тIаьххьара а сацам тIеэцийтира даим забаречу Янаркъас.

– XIей, Миша, куда пошол?

– Домой, Янек!

– Домой ни нада. Вайна нада. Царь бит, эпсар бит нада. Зимла нада, чурек нада. Иди царь бит, эпсар бит!

Михаил Яковга хьаьжира.

– Яков Лексейч, со а воьду цаьрца…

– Хаац, Миша. Кхечунна хьехар дала хала зама йу хIара. Хьайна луъург де…

– Сан говp a, топ а йац, Янек…

Янаркъас шен говран гоъ тIе куьг туьйхира.

– Суна тIехьа хаа, Мишка! Тахана-кхана вайша, цхьа эпсар а вийна, хьуна говр-герз а доккхур ду.

Михаила шен карара херх а, диг а Яковга дIакховдийра.

– ХIан, Яков Лексейч… со цаьрца воьду. Андрей Никитиче а суна бехк ма билла ала. Цo a, аш а сан тIеэцар, дина дола а ас цкъа а дицдийр дац. Cox бала хиллехь а, гIалат даьллехь а, гечде суна. Ша хирг хир. Вайна, вайн дайшна тIехь Iазап а, харцо а латтийначех бекхам эца, дог Iабо лаьа суна. Iожалла ца хилахь, гур вайна…

Михаила, мара а иккхина, кхузза барт баьккхира шина накъостнa. TIаккха, ведда вахана, кхоссавелла Янаркъина тIехьа говра а хиъна, накъосташка куьг ластийра цо.

Яковн беснеш тIехула охьа бIаьрхиш шершира…

5

ДІайаханчу буса Акхтина тIедиллинера, кху гондIарчу йарташкахь гIаттам болоран дог хила безачу гатийуьртахойн бIoца Гезлойн-гIопана кхо чаккхарма уллохь лаьтта Ишхойн-Юрт дIа а лаций, цигa дIайoгIу йолу йисинчу йартийн тобанаш цхьаьна а тохий, БІaьн-Некъаца йолу зIe а йохайай, Хаси-Юьрта тIе дIагIо аьлла.

Оццу хенахь Хаси-Юьрта дIакхача йезара Ямсуций, Яркхсуций йолчу йартийн гIовттамхойн отрядаш а.

Акхта шек вацара ишхошца долу гIуллакх кхиамца чекхдериг хиларх. Амма, хIорш йоргIахь Ишхойн-Юьрта йисте кхaьчча, цигахь гиначу суьрто цецвaьккхина, иза цхьана ханна акъваьлла висира. Яьссин йиcтaца йуькъачу хьуьн чухула цхьалха могIа бина боьду бIo эвлан йисттерчу хьаьрма баьлча, иза тIенисвeлира, кIайн байракх айбина, гу тIехь лаьттачу масех стагана. Цаьрца вара йуьртан молла а, къеда а, шиъ хьаьжо а. Дехьо лаьттара бIeннaл сов зударий, бераш. КIайн байракх гича, вуьйхира Акхта. Ца хаьара, ишхой шайн муьтIахьалла гойтуш бу йа дийцарш дан баьхкина. МуьтIахьалла гойтуш хилча, царна дуьхьалбаьхкинарш герзаца кечбелла нах хила безара. Атталла АкхтагIеран бартахойх цхьа а стаг а вац гуш! XIун хилла-те царах? Нагахь Ишхойн-Юьртахь цхьа гуш боцу хийцамаш хиллехь, хаам хIунда ца бина хIокхеран бартахоша? Акхта гIеххьачул воьхна хьаьвзира, амма, шен дагара ца хоуьйтуш, говр боларх ца йохош, вeкaлшна улло тIе a вaхана, цIеххьана урх йуха а оьзна, говp сацийpa цо:

– ХIара хIун кIайн байракх йу аш арайаьккхинарг? – тIевегавелира иза ишхойн векалшна. – Зударий хIунда бевлла имаман бIo тIеэца йуьртал ара? Мичахь бу шун боьрша нах?

Карзахе, къармазе бу бохуш, Нохчмахкахь цIе йаханчу гатийуьртахойн ах бIе дошло, хьуьнна чухула схьабогIучу некъаца ара а ваьлла, йуьртехьа а вирзина, ах-гуо беш дIахIоьттича, чхамъаьлла хийтира ишхойн векалшна. Ткъа хIара, xIокхарна хьалха и шен йоккха Iaьржа говр хелхайоху Акхта а, куьйгана сиха ву бохуш, гIараваьлла вара.

– Тхо машар безаш арадевлла, Акхта, – вистхилира боьмашчу холхазан лекхачу куйнна гонаха хьарчийна, ло санна, кIайн, йеха чалба а, гIеххьачул тIедаьллачу гай тIехула дихкина Iаьрбийн шуьйра доьхка а долу Тарам-Хьаьжа. – Тхан йуьртана оьшуш дац аш вовшахдетта гIуллакх.

XIинца кхийтира Акхта кхузахь цхьана къайлехь лаьтташ йамартло хиларх.

– Оха вовшахдетта гIуллакх тхан дeндex БацІарех дисина-м, ца моьтту хьуна? – аз айдира цо. – ХIара-м халкъан гIуллакх дай! Шен коьртехь цIарна а цIе йахана къонахий а болуш!

– Цара а, аш а лелориг сонта хIума ду, Акхта. Керста паччахьал тоьлур дац шу. И ца хуу стаг Iовдал ву.

– Акхта, луларчу шина йуьртахь деха вай, вовшашна девзаш ду, гергарлонаш а ду йукъахь, – йукъавуьйлира молла Iаьршак. – Тхан эвла цагIертар доьху шуьга. Тхо бIaьн некъа йисттехь ма ду, Гезлойн гIопах ха а тоьхна Іаш. Цигара схьатоьхначу йаккхийчу тоьпаша сохьтехь отур йу тхан йурт. Сохьтехь Хаси-Юьртара эскарш а кхочур ду кхуза.

– Ой, дела хила шун шайн ворxІe дена неIалт! Гати-Юрт йац ткъа кхузара дIа мохь тоьхча хезехь? – оьгIазвахара Акхта. – Йа, шун йуьртал тIехбевлча, когаш леxна, совцур бу и салтий? Йа тхан йурт, тхан доьзалш шучел оьшу?

– XIoрaммо шен-шен коьртах жоп лур вай, Акхта, – вусавелира Тарам-Хьаьжа. – Тхо цхьаьнцце дов оьшуш нах дац. ХIара Iедал тхуна мега. ТIexула тIе, муьлхха Iедал а Делера ду, Iедална муьтIахь цахилларг Далла дуьхьал ву, иза гIопал10 хир ву…

Корта агIор а хьовзийна, дуьхьал куьг тесира Акхтас:

– Сан делан дуьхьа сацайелахь и зурма! КІордийна, дагах, сих, похах а чекхйаьлла суна иза! Шу цхьадолчарна Делера ду хIара! Исс дол чалбанаш хьарчийна, горгачу гайшна тIехула цхьа куьг шуьйра доьхкарш дихкина, хIара зударийн гIабалеш йуьйхина, кара суьлхьанийн кочарш а лецна лелачарна! Ткъа тxyна шайтIанера ду иза. ХIара зударий хIун деш лаьтта, кхуза а хIиттина?

– Ахь тхуна жоп ца лаxь, дехарна йукъабовла…

– Ма декъаза йурт йу-кх зударий дехаре хьийсoриг. Амма шуна моьттург а хир дац хIокхунах! ХIей, Аьрсамирза! ДІалаца и пхи стаг. ТIaьхьа къастор вай сонтаниг а, хьекъалениг а.

Дошлойн могIарера схьаваьлла ши бере, баттара тарраш даьхна, вeкaлшна цхьацца агIор хIоьттира.

– Тхан байракх хIунда ца лору аш? – бос баьхьна, мохь белира Тарам-Хьаьжин. – Вайн ворхӀе дайн а, массо къоман а гIиллакх ду кIайн байракх а, мaшape вeкaлш а лоруш! Шайн хьалхарчу гIулча тIехь мукъане а оьздангаллех ма доха!

– Ахь Іамо цa дисина тхо! – човхийра иза Акхтас. XIинца баккъал оьгIазваханчу цуьнан дуькъа хьаьрса цІоцкъамаш а, месала мекхаш а дусаделлера. – Нагахь галдовлахь, тхо нисдан тхешан хьаьжой, молланаш бу тхан. XIей, мила вара хьо, воккха стаг! Ахь, гIой, и шайн зударий цIехьа берзабе. Янаркъа, йурт дIaлаца кечло!

Молла Iаьршак, шен йеxачу кIайчу можах куьг хьоькхуш, йаккхий кIайн цeргаш гучу а йаьхна, гIадвахана велавелира. Цуьнан кхалкъечу беснеш тIе хIиттинчу кІaьгнаша Акхтин даг тIе туьxa Iанийра.

– Хьо стенна терса, Iаьршак? – баттара тур хьалаозийра цо. – ТIекъовла и хьайн зуьдан муцІар! Тхо шайца ги-бутторех ловзa дaьхкина-м, ца моьтту хьуна? Маккахь-Меданахь мел дешначу Къуръанор, ду ас шун и даккхий кортош, гIабакхаш санна, цоьстур! Хьакхарчий! Шу молланаш а, хьаьжoй а ду тхо дакъаздаьхнарш. Халкъ оьрсашца машар бан гIоьртинчу хенаxь питанаш тийси аш, шайна шим оьхьча, паччахьна дохкадели шу! ДIабига уьш!

Шина дошлочо меттахъхьабира вeкaлш.

– Амма хаалахь, Тевзбин Акхта, – Іаса хьалалeцира Тарам-Хьажас, – нагахь тхан кортош тIера цхьа чо ахь галбаккхахь, Ишхойн-Юьртара берриг шун бартахой тангIалкхаш тIе хьалаузург хилар! Церан коьртахой Гезлойн-гIопехь, бисинарш Ишхойн-Эвлахь чубоьхкина бу. Йуьртахь шина йоккхачу тоьпаца ши бIe салт а лаьтта.

Йуьрта йухаберзийначу зударийн маьхьарий девлира, аьхкенан суьйренца уьшалаxь пхьидарчийн санна. Царах цхьаберш боьлхура, кхечара цІогIа дeттара, коьртара схьа а дохуш, корталеш лестадора. Доцца аьлча, цара шега кхузара дIавала бохий, хиира Акхтина. Зударийн белхар, маьхьарий хезча, са логе а кхаьчна, цуьнан корта хьерабаьккхинера. Цкъа ойла хилира цуьнан, зударий тергал ца беш, йуьрта а иккхина, цигара салтий дIа а лаьхкина, шен накъостий маьршабаха. «Амма, кху харано дуьйцург бакъ делахь, и дан ницкъ а бац. Йа, тхо кхеро, дестийна дуьйцу-те? Хьий, неIалт хуьлда цигарчу божаршна а! Чубоьхкина, тов! ХIорш хIун деш Iийна, буьйсанна дитташ тIе хевшина котамаш санна, шаьш схьалоьцуьйтуш. ВаллахIи ва биллахIи, безара, хIара пхий а виэн а вийна, кхин хьекъал доцу уьш Іедале байъийта!»

ТIeвеанчу Лорсас, лере таьIна, масех дош элира цуьнга.

– Аьрсамирза, хIара йамартхой дІaca мa бoвлийталаxь, – омра дира Акхтас.

Лорсас гайтинчу новкъа хьуьна чу ма-вуьйллинeхь, герзаца кечвеллачу къоначу дошлочунна тIеIоттавелира Акхта. ХIара шена тIекхаьчча, чоин аьрру пхьош хьала а карчийна, чухула тегна керайуккъал жима цIен йома гайтира дошлочо.

– Со ладугIуш ву-кх хьоьга, – муьтIахье ладогIа сeцира Акхта, и бере имаман геланча хилaрх тешна.

Беречо коьртара охьа когашка кхаччалц бIаьрг туьйхира Акхте. Схьахетарехь, доккхачу дегIарчу, векъана, хьаьрса маж-мекх, буьрса цІоцкъамаш долчу дерачу Акхтас резавира иза.

– Ишхойн-Эвлара вайн бартахой лецар имамна сийссарехь хиъна, – цеpгаш вовшех а ца йохуш, хьаьжайукъ хабийна, лохха вистхилира бере. – Кхузахь санна, гIуллакх галдаьлла Ямсуца йолчу йарташкахь а. Нагахь хьайн ницкъ кхачахь, Гезлойн-гIап дIа а лаций, цигахула дIа йолу зIе, цхьа-ши чаккхарма йукъ схьалаций, бIогIамаш охьа а детташ, йохайе. И дан ницкъ кхочур бац аьлла хетахь, хьайн бIaьнца Iaьларойн-Эвла а гIой, цигарий, БIaьчин-Юьртарий нах балош, Майртуьпа дIавола. Кхийтин хьо?

– Кхийти. Амма сан ницкъаца Гезлойн-гIaп дIалацалур йу бохург хьехoчохь а дац. Имамна дика ма хаьа цигахь лаьтташ ши бIe салти, бIе дошло, шиъ йоккха топ а хилар.

– Дукха-м, дера, бу цигахь салтий. Амма ницкъ дукхачаьргахь ма ца хуьлу даим.

– Ишхойн вeкaлш совцийна ас, – элира Акхтас къорра. – Молланаш, хьаьжой. Цигахь лецначу вайн накъосташна дуьхьал уьш хьалабига воллу со. Имамо хIун аьр-те?

– Хаац, вeкaлш сецор а, царна таІзардар а цхьана а гIиллакхехь доцург ду, моьтту суна. Хьайна бакъахьа хеттарг де.

Жимачу стагах къаьстича, меллашчу болaрexь йухавеара Акхта. Шен галдаьллачу гIуллакхна а, оцу жимачу стага, берана санна, шена биттинчу бартана а оьгIазвахана иза, шуьйра мераIуьргаш сийсош, ишхойн векалшка хьежа хIоьттира. Царна йуккъера беркъа воккха стаг ца вевзара Акхтина. Схьахетарехь, вукху веаннан хIух вацара иза.

– Хьан цIе хIун йу, воккха стаг? – тIе шед хьажийра цо цунна.

– MаIаш.

– Ван-м Дирша вара хьо. МаIаш велхьара-м, тхоьца хир вара хьо. ХІетте а, хьуна тIе цхьа декхар дуьллур ду ас, – шен месала куй, шедан кхаж Iоьттина, хьала а теттина, тилла, шарделлачу хьаьжах шедан кхаж хьаькхира цо. – XIинца, меллаша дIа а гIой, тхан кост дIакхетаде. ХIара виъ стаг ас сайца дIавуьгу. Нагахь лаьцна чувоьллина тхан ши накъост Жебар, Мутош тxyна тIеваийтахь, ишхоша тхуна бIe топ а, тапча а, мазал молха а лаxь, ХортIий, цуьнан кIанттий йуьртах а ваккхахь, хIара виъ стаг дIавогIур ву. Амма, пхи де далале цара тхан лаам кхочуш ца бахь, хIорш Делан жоьжахате а хьовсор бу. Кхаьрга говраш а лой, цхьана веанга цхьаццанхьа тIехьа хаа ала, Лорса! БIo cyна тIaьхьа нисбе.

Масех минот йалале Акхтин жима бIo хьуьна чохь къайлабелира.

IX корта. ДОРЦАН ЙУЬХЬ

Паччахьаш хьерабовлу, ткъа

ахейцийн баккъаш кегло.

К. Г. Флак

1

Владикавказний, Грозныйний йуккъерчу некъан хIор а чаккхарма эзaрнaл а йахйеллера Нохчмахкахь иккхинчу гIаттамо тахана Грозный сихвина вогIучу инарла-адъютантна Александр Павлович Свистуновна.

Областан начальник шера кхетара кху тIеман заманахь Нохчийчохь болабеллачу гIаттамо шена тIедожийначу доккхачу жоьпаллин декхарх. Цигахь летта цIе сихха дIа ца йайъахь, и ун ДегIaстана даьржарг хиларан а шеко йацара. Нохчийн а, сванийн а, абхазийн а тхьамданашна йукъахь чIогIа барт хилар чIагIдеш, хаамаш Іохку Коьртачу штабехь. ГIаттам лаьмнaшкaxyлa бaржахь, цо хадор йу тIеман коммуникаци. ТІаккха жоп хIокхуьнга доьхур ду…

Селхана дара иза, даим санна, сапаргIат гIуллакхаш а луьстуш Iаш. Йекхна гора Нохчийчоьнна тIехулара стигал. Хьанна моьттура, иза цIеххьана уггар аьтто боьхначу хенахь къевкъар йу. Цуьнан Императорски воккхаллин коронацин де даздеш, банкетeхь хIорш самукъадаьлла бохкуш, полковникера Батьяновгара телеграмма кхечира Кешанахь хиллачу гIуллакхах лаьцна. ТІaьxxье Аваловс а хаам бира, Нохчмахка гIеттина аьлла. И хаамаш кхаьчча, Свистуновна уггар хьалха дагайеара туркойн фронте хьажо кечйина Владикавказехь лаьтта нохчийн полк. ХIокху хьелашкахь иза кхyзахь сeцор кхераме дара. Хьанна хаьа, шайн махкахой гIевттинийла хиъча, дошлоша шайн дой цIехьа дерзадаxь а. Цундела иза сиxонца генна ломал дехьа йаккхийтира цо.

И полк вовшахтоха гIерташ а къахьега дийзира цуьнан. ГIуллакх доладалале, моьттура, шайн лаамехь эскаре бовла луурш оьшучул а тIех хир бу. Милице ма хIуьттура уьш атта. Церан гIуллакхалла хала ма дацара: меттигерчу кордонашкахь гIаролдар, почтан некъаш Iалашдар, хьаькамашна ха латтор. Шайн йуьртана, доьзална гена а ца бовлуш. Шайна ло беттан йаллий, говрана хIоъ ло ахчий доьзале а хьовзош. Нохчийн къелле хьаьжча, доккха хьал ма дара и нахарташ. Цундела милице доггах боьлхура уьш. Шайн говрашца, герзаца. Кхузахь тарлора тIехаа биъ ког болуш Iаспар хилча а.

ХIара полк вовшахтухуш а бевлира дуккха а лаамхой. Масех полк вовшахтоххал. Берриг бохург санна, къехой. ЦIахь патарма буззал йалта, атталла газа йоцурш а. Шайн и эттIа чоэш тIе а кхоьхкина, неIаран мачаш а туьйдина. Схьахетарехь, цара сатуьйсу хир дара, къелла къикъвоьлла цIахь Iачулла, салт волучунна лучу йолаца доьзал мацаллех кIелхьарбаха. Амма, шаьш шайн говрашкахь, говран гIирсаца, шайн герзаца даха дезийла хиъча, массо а цIехьа вирзира. Бийла а буьйлуш. Областан хьаькамаш аьшнаш а беш. Говррий, говран гIирссий, герззий эца ницкъ хьенан бу? Оццул хьал хилча, эскаре воьду хьерацаваьлларг! Доьзалх а, йуьртах а, махках а ваьлла! Оццул уьш муьтIахь хиллал, дика а вац паччахь. Йиттина, чIана а баьхна, хIорш кху лаьмнашка, хьаннашка а боьхкина Iен. Денна тIе налогаш йетташ, тIера ворхIе цIока йаккха гIерташ. ТIехула тIе, йуьхьа дуьхьал шеташ а йетташ! Сонта хьаха бац паччахь а, цуьнан хьаькамаш а! Шайн харжах эскаре гIо, тов! Оцу гIуллакхна гIалгIазкхий бу цуьнан. Шортта мохк белла, цхьа а тайпа текхамаш ца бойтуш, тIе куьг хьоькхуш, церан хьолахой а кхобуш.

Къехойх догдиллича, кхин некъ лаха дийзира областан Iедалан. Оцу тIехь ойла йеш дукха корта а ца кегбира цара. Нохчийн хьолахой а ма бара карахь. Церан къамкъарг жимма Iовда дийзира. Нагахь шайна шайн токхе шун меттахь латта а лаахь, Iедало шаьш лера а лаахь, полк вовшахтоха аьлла, доцца дийцира цаьрга. Йуьхьанца жимма йухагIиртира уьш. Амма, жимма къамкъарг Iаьвдича, резахилира. Гуттар а муьтIахьболчара шайн гергарниш а хьовсийра. Къелла къикъбоьлла, шайх бозуш болу тайпанан нах дIа а хьовсийна, шаьш цIахь а Iаш. Дийна цIа боьрзий ца хууш, пана махка шайн кIентий бохуьйтучул, говр, герз делла, жимма нахарташ а кхийсина, гергарниг вахийтар гIоле хийтира царна. Байъича а, докъаза байча а биэндоцурш.

Инарлин ойла йуха а хьаьвззина таханлерчу дийне йирзира. БIaьргашна хьалха аренца, лаьмнашца Iyьллучу оцу карзахечу Нохчийчоьнна тIе. Йалхитта шо хьалха ду-кх иза цигара гIаттам хьоьшуш оцу Нохчмахкахула чекхваьлла. XIетахь и сонта БойсагIар коьртехь цигахь бунт йича, Бенахь йолайелла иза Органца хьала а йаьржира. Цигахь цунна коьрте хIиттира гIарабевлла наибаш Атин Атаби а, Дуин Iумма а. ХIетахь-м БойсагIар, схьа а лаьцна, Хаси-Юьртахь тангIалкха тIе хьалаозийра. Ссылке вахийтира Атаби а, Iумма а. Цхьана бeнoйн Солтмурдан аьтто хилира кIелхьарвала. Ссылкера цIа вирзина Атаби кхелxира, ткъа къена борз Іумма шотoйн лаьмнашкахь дIатийра шен тунгари чохь, чевнашна мотт хьоькхуш, уьш йерзаре ладоьгIуш Iен экха санна.

Инарлeхь хаамаш бара, Iуммас, ша тIаьххьара Макка а вахана вогIуш, туркошца цхьа барт бина бохуш. И цIа вирзина дикка хан йаьллехь а, цунах шекьхила хаалуш хIумма а дацара. Цхьа дош а, гал тесна ког а. Мелхо а, массо хенахь Iедална шен муьтIахьалла гайта гIертара иза. ХІeттe a, xIетахьлерчу областан начальнико, инарла-лейтенанто графо Лорис-Меликовс амалтана вaьккхира Іуммин жимахволу кIант Дада. Baьккхина, Россе дIахьажийра. ТIеман школе. Иза кхечу ойлaнeхь, кхечу кхетамехь кхио. Иза хIинца Александр Павловичан свитехь ву. Ткъа воккханиг, Шемал, йуьртда ву Зумсахь. ХІeттe a, Свистунов шек ву Iуммин муьтIахьаллех. Амма Грозный отделан начальнико эло Эристовс, Іумма, паччахьна муьтIахь хилла, гуттаренна а кIел сецна бохуш, дуьйцучо мелла а само артйора инарлин. Делахь а, олуш ма ду, ша мел кхабарх а, борз хьуьнха хьоьжу. Цундела Iуммас шен амал хуьйцур йу бохучyx теша хала ду.

Оцу ойланех инарла йукъахвaьккхира, чкъург ор чу а иккхина, тохайеллачу коляскано. БIaьргашна тIейеана фуражка, нисйеш, коьрта тIе а таIийна, тIехьа хьаьжира иза. Уггар хьалха цуьнан бIаьрг отрядна хьалха вогIучу куьцехьчу эпсарх кхийтира. Дуткъа дегI, шуьйрачу белшаш тIехь прапорщикан эполеташ. Оза йуьхь, хаза хьовзийна Iаьржа мекхаш, ира хьажар. Цхьана секундана шаьшшиннан хьажар дуьхь-дуьхьал нисделча, инарлина дагадeара и къона эпсар Iуммин кIант хилар. Нагахь да мятежникех дIакхетахь, кIанта хIун дер-те? Йа дегахьа вер-те, йа Iедална тешаме хилла вуьсур-те? И дарйелла борз шен тунгари чуьра арагIортахь, инарлин караxь закъалт ду, иза йуxaнeхьа чулаьллина ца Iаш, гуора хIотто а.

Генна хьалхахь гучуйелира Грозный-гIалин йист.

Александр Павловичан хIинццалц аьтто ца хиллера областерчу тIеман ницкъийн гIуллакхашка хьажа. Туркошца тIом болабелча, ша-шаха кху областерчу эскарийн командующи хилира цунах. Амма цхьана кIиранах цо хIун дийр дара? XIинца нохчийн бунт хьаша и резаволлуш ницкъ бацара цуьнан караxь. Ткъе бархI гIашлойн батальон а, йалх команда а. Берриг – ткъе биъ эзар цхьамза. Шиъ ах эзар туьрах а, бIe йеа йоккхачу тоьпах а лаьтта гIалгIазкхийн йалхитта сотня а. Царна тIе – меттигерчу милицин цхьайтта сотня а.