Легенда о Теле

1937 жылы маусымның 5-12 күндері аралығында Алматыда өткен КП(б) Қазақстанның бірінші съездінде ЦК бірінші хатшысы Л.Мирзоян осы еңбегін бағалап:

«…Жаманмурунова послал в Монголию за верблюдами Крайком, и, надо сказать, Жаманмурунов выполнил это задание, верблюдов привез, ни один не подох…» деп айтқан болатын. Мәскеуде іс-сапарлармен болған кезде Тел Коминтерн мектебі (ХХ ғ. ортасында бүкіл халықаралық ұлттардың бостандық күрестердегі басшыларын дайындаған) жаңында совет партиялық қызметкерлеріне арналған қысқа мерзімді курстарда оқыды. Бұл жерде оның Совнарком СССР төрағасы В.Молотовпен (онымен 1912 ж. Санкт-Петербургтің техникалық институтында бірге оқыған) қатынастары жалғасады. Кейін бұл таныстық Жаманмұрыновтың отбасына сәл де болса жақсы әсерін тигізеді. Сол жылдары, 1934 жылы орын алған бір оқиға болды. Кезекті іс-сапардан келе жатқан Телді, Әулие-Ата (қазіргі Тараз қаласы) станциясында ОГПУ көлік бөлімінің қызметкерлері тұтқындап, пойыздан түсірді. Пойыздағы жолаушылардың бірі, Телдің тапаншасы бар екенін байқап, органдарға хабарлаған. Ол жылдары, жоғары партия- шаруашылық қызметкері ретінде, әскери адам болмаса да, оның оқ-қару ұстап жүруге рұқсаты болған еді. Телді мән- жай анықталғаннан кейін босатқан болатын және де бұл оқиға кадрдағы жеке папкасында сақталған.

Қаралы, жаппай репрессияға толы 1937 жыл да келді. Тел Монғолияда жүрген кез. Мемлекетте болып жатқан саясаттық өзгерістер туралы хабарда еді және оған елге қайтпауына кеңес берілген болатын. Ол өзінің жазықсыздығына сеніп, бұл кеңесті елеген жоқ. Монғолиядан оралғаннан кейін, араға он күн салып Мәскеуге есеп беруге кетіп, сол жерде бір айға қалады.

Мәскеуден келгенде, оны Алматы темір жол вокзалында тұтқындау ордерімен НКВД қызметкерлері күтіп алады. ҚазССР азаматы саясат тұтқындау ретінде, 1937 ж. мамыр айында, бірінші болып қамалған Т.Жаманмұрынов болды. Жыл сайын, 31 мамыр, біздің мемлекетте саясат қуғын ретінде «репрессияға ұшыраған адамдарды еске алу» күні деп белгіленген. 1921-1954 жылдар аралығында Қазақстанда саясат тұтқындар саны 105 000 адамға жетті, соның ішінде 25 000 адам ату жазасына кесілді.

Қазақстандағы көптеген лагерлерге бүкіл Совет Үкіметінен бес миллионнан астам адам айдалды. Революция – өзі жасаған, өзі туған балаларын аямай жұтты. Жаппай «халық жауы» деп жала жабу ауыр кезеңі орын алды. 1928 жылы басталған бұрыңғы

«алашордалықтардың» М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтардың қамаулары жалғастырылды. 1937-1938 жылдары «ұлтшылдық және шпиондық әрекеттері үшін» деген айыппен А.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, А.Ермеков, Х.Досмухамедұлы және басқалар қамауға алынды. Олардың ішінде «Алашорда» партиясындағы әріптесі Т.Жаманмұрынов та бар. Репрессиялар республикамызға демографиялық және интеллектуалдық зиянын әкелді. Ортадан нағыз мамандар жойылды.

Өмірдің заңдылығымен, мен репрессияға ұшыраған адамның немересі, Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетінің (МҚК) кадр офицері, Республикамыз тәуелсіздігін алған бірінші жылдарында оперативтік мұраларға кіретін рұқсат алдым. Сталинге «культ личности» деген баға, «Алашорда» партиясы ақталып кеткеніне көп уақыт өтсе де, репрессия туралы деректер толық ашылмаған. Күмән тудыратындай жағдай «қайта құрылымдау» заманына дейін жалғасты. Телдің жақын туыстарына, әйеліне, балаларына бұл жағдай өзінің ауыр әсерін тигізбей қоймады. Жағдайдың шеті немелеріне тиді. ХХ ғ. сексенінші жылдардың аяғында менің бөлемді – келешегі бар инженер, жас маман, еліміздің басқа облысындағы МҚК жұмысқа кандидат ретінде қараған еді. Минскіде МҚК СССР Жоғары курстар комиссиясы – «атасының ақталғаны туралы анықтамасы жоқ» деп, оқуға қабылдамады. Кезінде, мен құжаттар жинағанда, Капитан А. маған жаны ашып, сауалнамада атаң туралы деректерді көрсетпе деген. Бірнеше жыл өткенде, 1986 жылғы желтоқсанынан кейін, орталықтан келген МҚК жоғары шенді кісі: «…товарищи, надо признать, казахский национализм все еще существует…» деген еді. Бұл сөзді құптамаған бір топ офицерлер, оның ішінде офицер А. (майор шеніне дейін өскен) органнан кетті. Алпыс жыл өте, менің алдымда 1937 жылдың 31 мамырында ашылған №1102 қылмыстық істің бірнеше топтамасы, Т.Б.Жаманмұрыновтың УК РСФСР 58-2; 7;11 баптары бойынша тергеуі болды. Қобалжуымды баса алмай, уақыттан сарғайған, сиясы өніп кеткен, бірақ қызыл химиялық қарындашпен жазылған резолюциялары анық көрінетін қағаз парақтарды оқи бастадым. Айта кету керек, сауаты кемдеу, жоғары білімі жоқ опер қызметкерлер өз ісін білген, жазғаны анық, қатесіз. Мемлекет қауіпсіздік басқармасының 4-ші бөлімшенің уәкілетті тұлғаның көмекшісі, мемлекет қауіпсіздіктің кіші лейтенанты жүргізген бірінші жауап алудың хаттамасынан үзінді:

Сұрақ: «Сіз       контрреволюциалық ұлтшыл ұйымда мүшесіз бе? Нақты жауап       беріңіз.» Жауап: «…мен контрреволюциялық ұйымының мүшесі емеспін. Ондай ұйымды мен білмеймін…».

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.