скачать книгу бесплатно
Bəla
Cəfərzadə Əzizə
Milli ədəbiyyat #12
“Bir çox tarixi romanların müəllifi olan Əzizə Cəfərzadənin “Bəla” romanı Səfəvilər dövlətinin tarixinin bir mərhələsindən – Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyətə gətirilməsi və bu dövrdə baş verən hadisələrdən bəhs edir. Əsərdə I Təhmasibin böyük oğlu olan Xudabəndənin xarakteri, Allah adamı olması, döyüş və qan sevməməsi təsvir edilir. Şah o olsa da, hakimiyyəti əslində, xanımı – kişilər qədər cəsur Xeyrənisa bəyim idarə edir. Romanı oxuduqca ölkədə davam edən sünni-şiə mübarizəsindən, bunun uğruna tökülən qanlardan, hətta böyük bir sevginin belə, məzhəb davasına və siyasətə qurban verilməsindən xəbərdar olacaqsınız.
ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ
BƏLA
Roman
ÖN SÖZ
Tələbələrim məndən soruşublar: “Bəşər tarixi nədən ibarətdir?” “Hakimiyyət uğrunda çarpışmalardan”, – demişəm.
XVI yüzillik! Şah İsmayıl Xətai böyük bir ərazidə Azərbaycan yaradıb, dağınıq tayfaları birləşdirib, sonra da köç karvanını çəkib getmiş, dünyasını dəyişmişdi. VƏ-TƏN QOYUB getmişdi. Doğma ANAM DİLİ qoyub get-mişdi ki, ölkələr, diplomatlar dilinə bərabərləşdirirdi. QEYRƏT QOYUB getmişdi. Dosta HAY verən, yağıya QIY vuran oğullar – vətəndaşlar qoyub getmişdi. Beləydi Şah İsmayıl, beləydi ŞAH babamız. Bəs ondan sonra?..
Bundan sonra hadisələrin – tarixin bir səhifəsini aç-dım qarşıma, oxucum! Bu səhifədə sən 37 rəqəminə tez-tez rast gələcəksən. Dilim “çaşıb” bəzən tayfa, bəzən partiya deyəcəyəm. Adətkərdə olmuşam, əfv et!
Elə bilmə ki, bu da o tanıdığımız qanlı 37-ci ildi, yooox! Sadəcə dübbədüz 37 idi. Onda da, indi də. Onda tayfa, indi partiya! İndi LİDER, onda TAYFA BAŞÇISI, qızılbaş əmiri. Vallah, inan mənim sözümə, oxucum! İnanmırsansa, mən deyim adlarını, sən say! Ustaclu, zül-qədər, şamlu, təkəlü, qacar, əfşar, səfəvi, rumlu, türkman, bayat, varsaq, ərəb-girli, ağqoyunlu, qaraqoyunlu, qaraman, cəyirli, şirvan-şahlı, qaradağlı, udullu… yenə deyim? Ya yenə sayım? Qorxulu xırda-mırdasıyla o başımıza bəla, milləti parça-layan bölgülər 37-ni də keçir. Lap indiki kimi. Faciəli, qa-ragünlü, qarasoraqlı, sinəmizə dağlar çəkən, millətin üzü-nün qaymağını yığıb, başını kəsən 37-ni demirəm. O, YAĞI İŞİYDİ… Bu, ÖZCÜYƏZİMİZİN.
Elə indiki kimi qan qardaşımız, can qardaşımız, dili bir, qanı bir, milləti bir tayfalarımız, qəbilələrimizdi.
Sadəcə, düşmən yaxşı tanıyırdı bu qəbilələrin, tayfa-ların başçılarını (elə indiki kimi). Onların həsəd, vəzifə ehtirası, hakimiyyətə can atmaq həvəsi, başçılara yaxın ol-maq, dövlət hakimiyyətinə, idarə işlərinə əl uzatmaq xis-lətini yaxşı bilirdi düşmən. Elə bundan da istifadə edirdi. ONDA DA, İNDİ DƏ.
Hərəsini bir cür üsulla: kimini mal-mülk, kimini baş olmaq vəd edə-edə. Elə ONDA da, İNDİ də… Bizim tayfa-lara, partiyalara yağı, qılınc, tüfəng lazım deyil. Qoşun çə-kib Krımdan bura gəlmək, Adil Gəray kimi məğlub ol-maq, əsir düşmək, osmanlıların bəzi sərkərdələri kimi “daban əllaltı” nəyi varsa, töküb getmək, öz adamını da qırğına vermək lazım deyildi. Eləcə tayfa başçılarını qı-dıqlayıb qızışdırmaq bəs edərdi. Bir-birinin qanına susa-yacaq, bir-birini qırıb tökəcəkdilər.
Sənə təqdim etdiyim bu əsərdə iki mühüm məsələ bu günümüzlə səsləşdiyindən, mənim (məncə, elə sənin də) diqqətimi çəkmişdi. Biri dediyim kimi, millətimizə bəla kəsilmiş tayfabazlıq-partiyabazlıq… Və… Bir də qanı, canı, dili, məmləkət ərazisi bir olan millətin, eyni Allaha, eyni “Quran”a, eyni Rəsuli-xuda peyğəmbərə itaət edən, tapı-nan adamların sünni-şiə deyə ikiyə parçalanması.
Vaxtilə kəlmeyi-şəhadətə, Şah Xətaiyə yarınmaq istə-yənlər bir “İsmayıl Vəliyullah” əvəz etmiş, sonra bunu “Əliyyən Vəliyullah”a çevirmişdilər. Parçalamışdılar bu milləti. Onda da… XVI yüzillikdə; indi – XXI əsrin astana-sında da… Halbuki, onda da, indi də sadə el arasında deyilir: “Quran”da sünni-şiyə yazılmeyib. A başuva dö-nüm, cənab peyğəmbərdən ssora kim irəhbər olubsa, kim baş keçibsə, o çıxardıb bunu”…
Baaax, məni düşündürən bu iki məsələydi. Yəqindi ki, səni də…
KİM?
Qurultay başlanmışdı. Bütün tayfaların başçıları, gör-kəmli sərkərdələr, hörmətli ağsaqqallar toplanmışdı bu qurultaya. II Şah İsmayıldan sonra hakimiyyətə kim keçməliydi? Şahzadə bolluğunda iki gün öncə hərənin ağzından bir avaz gəlirdi: Kim? Hər tayfa “öz şahzadə-sini” görmək istəyirdi İranın “Cəmşid cəlallı taxt”ında. Axırda mübahisələrə, boğazlaşmalara ağsaqqallar – tayfa başçılarının ata-babaları son qoydu:
– Qurultay çağırılsın, – dedilər, – çağırın, görün ellik hansı şahzadəni məsləhət bilir… Ellik…
Bax, bu elə həmin qurultaydı ki, indi qur-qur qurul-dayırdı. Əslində, qurultay, demək olar ki, gizli çağırıl-mışdı. Gizli gələcəkdilər…
Buna baxmayaraq tacik-fars, gürcü, talış, çərkəz, kürd, qıpçaq kimi xırda toplumlar nəsə duymuşdular; həyəcan içində özlərinə daha yaxın olan tayfa başçılarının bu qurultaydan qələbəylə çıxmasını gözləyirdilər. Biri-biriylə həm öz aralarında, həm də Türkman və təkəli tayfalarına qarşı əks mövqe tutmalarına, düşmən münasibət bəsləyib, daha yağlı tikə qoparmağa can atmalarına baxmayaraq, qurultayda zahiri də olsa, birgə çıxış edir, bir mövqedən danışırdılar. Qurultayda ən görkəmli sərkərdə və əmir-lərdən Sədrəddin Səfəvi, Həsənəli bəy Zülqədər, şahın yaxın qohumu İmamqulu bəy Mosullu, Müseyyib xan Şahsevən, Qulu bəy Əfşar, İmamqulu xan Qacar, Vəli bəy Şamlu, Məhəmməd xan Ustaclu, Əmir xan Türkman və başqaları iştirak edirdi. Xırda-xuruşu, azlıq millətləri nəzərə almasaq, düz indiki kimi rəsmən 37 əmir, 37 tayfa (partiya deməyə dilim gəlmir, amma gərək gələydi) işti-rak edirdi.
Bir-bir şahzadələrin adlarını çəkməyə başladılar. Hər tayfa bir özünə münasib, öz təsiri altında saxlaya biləcəyi şahzadəni məsləhət bilirdi:
– Heydər Mirzə…
– Əməziyin biridi. Dava, düşman…
– Süleyman Mirzə!
– Cavandı, özü də hakimiyyətə keçməyi xoşlayan de-yil.
– Mahmud Mirzə!
– Ondan keçin, Həsən Mirzə ondan babatdı.
– Mahmud Mirzə, ya da İbrahim Mirzə…
– Əli Mirzə…
– Əhməd Mirzə…
– Həmzə Mirzə, ya da Abbas Mirzə!
– Kiçikdilər…
Əbutalib, Təhmas Mirzə…
Hətta ölən II Şah İsmayılın südəmər oğlunun belə adını çəkən oldu.
– Şahşüca Mirzə…
Hamı gülüşdü. Vəziyyətin ciddiliyinə baxmayaraq, təmkinli ağsaqqalların belə, bığaltı dodaqları qaçdı.
– Bala, Abbas Mirzəyə balaca dediz…
– Yox bir, bəlkə, ana bətnində olan da var…
– Südəmər körpə, şah oğlu şahzadə olsa da…
– Əgər namizədliyə başqası olmasaydı, onda çarə yoxdu; körpəni elan edib, hökmdarlığı qəyyuma tapşır-maq olardı. İndi ki, Allaha şükür, şahzadə əlindən tərpən-mək olmur. Maşallah, şahlarımız da, şahzadələrimiz də əkib-biçməkdə karrı olublar…
Kimsə dedi:
– Pərixan xanım…
– Hə… Elə bircə arvad kölgəsinə sığınmağımız qalıb…
– Mərd arvaddı, bacarıqlıdı…
– Neynək; qərar qoyulana kömək eləyər, olar ikiqat xeyirli.
Mətləb uzanırdı. Narahatlıq, inciklik arta bilərdi. Ağ-saqqal əmirlər bir-birilə gözləşir, çarə axtarırdılar. Bir fik-rə gələ bilmirdilər. Təkrara ehtiyac yoxdur, oxucum! Bu qədər tayfadan sənə gəlib çıxan partiyalar kimi… Bir rəyə gələ bilmirdilər. Elə bil, Mirzə Ələkbər Sabirin laaaap… XVI yüzillikdə yazılmışdı bu misraları:
Tapmazsan iki müttəfiqürrəy müsəlman Qafqazda olan bir neçə milyan arasında.
Şamaxıda, Bakıda demişdi. Bizim danışdığımız dövr-də isə Səfəvilərin paytaxtı Qəzvində türk tayfalarının əmirləri özünü hamıdan ağıllı, tədbirli, bacarıqlı, igid he-sab edir, o biri tayfaları bəyənmirdilər. Hər birinin də öz müsəlləh dəstəsi vardı. Laaap indiki kimi.
Bayırda axşam düşürdü. Xırda tayfaların, xırda milli toplumların və hadisəni haradansa eşidən, qurultayın keçirilməsindən xəbər tutan varlı-hallı adamların, nücəba, bəy, xan, içəridəki tayfaların nümayəndələri qurultayın keçirildiyi imarətin həyət, meydan və qonşu küçələrini doldurmuşdu, bir-birilərilə, intizar içərisində gözlədikləri halda, ya qeybət qırır, ya başqa mövzularda söhbət aparır, yeniliklərdən-zaddan bir-birilərinə xəbər verirdilər.
Doğma şəhər və kəndlərindən gəlmə xan, əmir nö-kərləri – atlı süvari qoşun cərgəsinə qatılmışlar doğma yurdları, ata-anaları, ev-eşikləri, qohum-qonşuları haqqın-da xəbərləşirdilər. Amma hamının ürəyindən bir şey keçir-di. Hamı bir şeyi dilə gətirirdi:
– Allah eləsin, Şahənşahımız elə şahzadə olsun ki, kölgəsində dolana bilək. Yağılar torpaqlarımızdan qovul-sun, sülh olsun, əmin-amanlıq olsun. Qanlı tayfa qırğınla-rına son qoya bilsin.
– Amin, ya rəbbəl-aləmin! “Amin” deyən dillər lal olmasın.
İçəridəysə qoca ərən bayaqdan bəri danışılanları din-ləyir, bir kəlmə də kəsmədən sonun nəyə varacağını göz-ləyirdi. Birdən sanki daxili bir ağrıyla dilləndi. Bu ağrı onun üzündə, əlləriylə sığalladığı saqqalında, bu əllərin zamanın kotan sürüb şırımlar açdığı qədim qoca bir palı-dın budaqları təki burum-burum olmuş əllərində, təkəm-bir ağ tüklərlə kol-kol olmuş qaşlarında belə görünür, duyulurdu. Millətin tayfa-tayfa, parça-parça olmuş his-sələrini bir yerə yığmaq, bir ananın bəd çıxmış övladları-nın acısını çəkə-çəkə, hər birini, sonra hamısını qucaqlayıb toplamaq, baş bir yaxadan çıxarmaq onun ən böyük dilə-yiydi. Qoca deyirdi:
– Övladlarım, hamınız bircə-bircə bir qətrə sudan, bir qaranlıq məkanda, zülmət yerdə nüftə bağlamış, yaran-mısız. Xudavəndi-aləm sizə yaxşılığı görməkçün göz, yaxşılıq eşitməkçün qulaq, fərəhə, xeyirə açılmaqçün dil-ağız, əl-ayaq verib. Birdən düşdüz bu işıqlı dünyaya. Gə-lən kimi ağzınız ana bətnində aldığınız qidadan məhrum olan kimi ağlayıb, balaca yumruqlarızı düyüb qışqırmağa başladız. Elə ki, yuyundurub ana döşünü verdilər, yalnız və yalnız ana döşündən süd – dünya tamı dadan kimi səsizi kəsdiz. Yumruqlarınız açıldı. Göz açıb dünyaya qə-dəm qoyduz… Və ulu Yaradanın qədər qoyduğu ömürdən sonra fani dünyadan baqiyə – yenə qaranlıq dünyaya köçəcəksiniz. Qaranlıq yerdə bir qətrəsa! Deyin görüm, hansı biriz bu dairədən, bu İLAHİ qanundan kənara bir qədəm qoya bilər? Ya qoyur? Hamınızı bir surətdə, bir canda, bir ovuc qan, bir dəri, ət və sümükdən ibarət ya-radana nə cavab verəcəksiniz? Niyə bir-birinizi bu mü-vəqqəti, fani dünyanın şirinliklərindən ötrü didirsiniz? Haqqı qoyub, nahaqqı danışırsınız? Düzün danışın da! Böyük Xəyyam rübailərindən birində deyir:
Tus şəhri bürcündə gördüm ki, bir quş,
Keykavusun kəlləsini önünə qoymuş.
Deyirdi kəlləyə: əfsus, əfsus…
O vur-çatlasının axırı buymuş?
Bəli! O zamankı zəng və təbil səsləri deyil, “cəngi-məğlubə”dən xəbər verən səslər… Bəs bugünkü vur-çatla-sının axırı nədi? Son ucu ölümlü dünyanın nəyindən ötəri bugünkü həngamələri çıxarırsınız? Deyin, mən də anla-yım.
Ya Xəyyamın bu rübaisini yada salın:
Dərgəhinə şahların ub qoyduğu
Uca qəsrin qübbəsində bir qumru
Qanadını toplayaraq, çalaraq
Dayanmadan gördüm deyir: ku-ku, kuu
Kimdisə, narazılıqla pıçıldadı:
– Biz bura şeir oxumağa yığılmamışıq.
Yavaş dedi, amma məclisdə elə bir sükut hökm sü-rürdü ki, milçək uçsa, qanadının səsi eşidilərdi və bu pı-çıltı da eşidildi. Qocaya xüsusi hörmət bəsləyən qızılbaş əmirlərindən biri dişlərini bir-birinə qısıb, – “sussss!”, – dedi. Qoca isə etiraza əhəmiyyət vermədən danışırdı:
– Elə bizimçün yazıblar. Bu günümüzçün, gələcəyi-mizçün. Mən də ona görə yadınıza salıram ki, “Sözü at yerə, sahibi götürər”. Yerində olar ki, həməsrimiz Osman-lı ermişlərindən birinin şeirini də eşidək. Çünki o da biz türklərin hamısı üçün yazıb:
Kim umar səndən vəfayi
Əgər şahu, əgər bəndə,
Yalan dünya degilmisən?
Hər kişiyi salan bəndə.
Mühəmmədi-Mustafayi
Kimsə məkan tutmur səndə,
Alan dünya degilmisən?
Viran dünya degilmisən?
İşin-gücün daim yalan,
Çox kişidən arta qalan,
Neçə kərrə boşalaraq –
Dolan dünya degilmisən?
Qoy axırında öz Nəsimimizi də xatırlayaq. Şeir dinlə-mək, dədə ərən nəsihəti dinləməkdir:
Yerü göy gəştidürür, biz anə ləngər düşmüşüz
Gör nə zatız kim, bulunmaz bir dəxi həmta bizə.
Tayı olmayan türkük biz, adını rüsvay etməyək!
Nisbətən cavan əmirlər qocanın sözlərini bir baba nağılı şirinliyilə dinləyir, ölümü heç özlərinə yaxınlaşdır-madan, sözlərin dərin mənasına məhəl qoymadan, əlləri-ni xəncər və qəmələrin mürəssə dəstəsi üstündə gəzdirir, sıxırdılar. Lakin yaşlı nəslə mənsub olan əmirlər özləri də artıq haradasa bir fikrə gəlməyin zərurətini duyur, anlayır və ona görə də qocanın sözlərini razılıqla dinləyirdilər. Elə bu gün, buraya məhz bir fikir söyləmək, bir qərara gəlmək məqsədilə qədəm qoymuş, toplanmışdılar.
Qoca bir qədər susdu. Sanki yığılanlara düşünmək, dediklərini lazımınca dərk etmək imkanı verirdi. Kiminsə gətirib qarşısına qoyduğu büllur qəlyanın qəmişini, lap dağlarda, çöllərdə adət etdiyi bir hərəkətlə cübbəsinin qo-luna sürtdü, dişləmək istədiyi alma kimi. Sonra qalın gümüşü bığlarına, saqqalına təh-tov verib yenidən, aram, təmkinli bir səslə sözə başladı:
– Övladlarım, hamınızın istək və arzularını, həm-vətənlərimizin, İran-zəminin, gündə bir basqına məruz qalan məmləkətimizin səlahını nəzərə alıb sizə bir təklif vermək istəyirəm. Ümidvaram ki, düşünüb-daşınıb bu namizədə “hə” deyəcəksiniz.
Hamı diqqət kəsildi. Qoca deyirdi:
– Bəlkə o, mənim düşündüyüm kimi, sizin mabeyni-nizə barışıq gətirə bildi… Və yalnız ondan sonra siz məm-ləkətin səlahı üçün dörd tərəfdən bizi əhatə edən düşmə-nə cavab verə bildiniz.
Kimsə bu sözlərə gülümsədi. Doğrusuna qalsa, qəbi-lə, tayfalar arasında sülhün bərqərar olacağına əyləşənlə-rin çoxu inanmırdı. Amma düşmənə qarşı… Məgər onla-rın hər biri ayrılıqda, təkə-təkdə bir cəngavər deyildimi? Bir qoşun sındıra bilməzdi bu əmirlərin hər birini?
Qoca sanki onların düşüncələrini, üzlərindən, bir ki-tab vərəqləyib oxuyan kimi oxudu, dedi:
– Bilirəm, hər birinizdə cəngavərlik də, qəhrəmanlıq da vardır. Hər biriniz bir ləşkər başçısı olan təcrübəli sər-kərdələrsiz. İndi baxın, görün bu qüvvət, bu qüdrət birlə-şərsə, millət də, məmləkət də nələr qazanar. Vətənimizdə ağız deyəni qulaq eşidər.
Həmyaşı olan tayfa başçılarından biri müdaxilə etdi:
– Buyuracaqsan, ağam, intizarda qoyma bizi. Kimi salah bilirsən, onu de!
Qoca vaxtın yetişdiyini, məclis əhlinin artıq, doğru-dan da, bir sözə, bir namizədə ehtiyac duyduğunu, bəlkə hamısının da qəbul edəcəyini anladı. Dedi:
– Mən həlimtəbiətli, vaxtını eyş-işrətdə, gününü şərab, qumar və gülbədənlərlə deyil, böyük yaradan Allahın ibadətiylə məşğul edən, Tanrının dediyi, göstərdiyi sirati-müstəqim – düz yolla gedən Allah qulu – Şahzadə Məhəm-məd Xudabəndəni nəzərdə tuturam…
Məhəmməd Xudabəndə I Təhmasibin böyük oğlu, Şah İsmayıl Xətainin nəvəsiydi. Qanunda elə hamıdan əvvəl o dilə gətirilməliydi. Lakin Sultan Məhəmməd Xudabəndə siyasətdən uzaq, dindar bir adamdı, gözləri də çox zəif görürdü. Ən böyük şahzadə olduğu halda, hamıdan, daha doğrusu, dəstəbazların hamısından uzaq olduğundan yada düşmürdü, dilə gətirilmirdi. Odur ki, Sultan Məhəm-məd Xudabəndənin adı çəkilincə, məclisə ani bir sükut çökdü; heç bir qəbilə bu namizədə irad tuta biləcək deyildi. Şahzadə Məhəmməd Xudabəndəyə təsir göstərmək, ona yaxınlaşmaq, günahkarları, xəracı bağışlatmaq daha asan olacaqdı. Hamı, hətta Şahzadə Məhəmməd Xudabəndəni və onun yaxınlarını o qədər də sevməyən əmirlər – tayfa başçıları belə etiraz üçün qüsur, söz tapa bilmədilər.
Hazırda Şirazda ailəsiylə birlikdə yaşayan hakimin – şahzadənin həyat tərzinə bələd idilər. Sinələrdən yüngül-lük gətirən bir nəfəs qopdu; yorulmuş, yerli-yersiz müba-hisələrdən cana doymuş başlar razılıqla sinələrə endi. Bayaq qocaya, – “Sən deyən məsləhətdi, buyuracaqsan, de”, – söyləyən sərkərdə yenə də hamıdan əvvəl səsləndi:
