скачать книгу бесплатно
80 gün dünya ətrafında
Jül Vern
Dünya ədəbiyyatından seçmələr
Londondakı «Reform» adlı klubun üzvü Fileas Foq dostları ilə dünyanı 80 gün ərzində dövr edəcəyinə dair mərc gəlir və bununla da heyrətamiz bir hekayə başlayır…
Jül Vern
80 gün dünya ətrafında
© Altun kitab MMC – 2020
www.altunkitab.az (http://www.altunkitab.az/)
1
Londonun Sevill-rou küçəsindəki 7 nömrəli evdə Fileas Foq adlı bir centlmen[1 - Centlmen – kübar cəmiyyətin nəzakət qaydalarına və əxlaq normalarına ciddi riayət edən kişi] yaşayırdı. Hamı onu alicənab və nəzakətli adam kimi tanıyırdı. Zahiri görünüşü Bayronu[2 - İngilis şairi Corc Bayron (1788–1824) nəzərdə tutulur.] xatırlatsa da, ondan daha hündürboy idi. Hə, bir də, Bayrondan fərqli olaraq səliqə ilə vurulmuş uzun bakenbardları[3 - Bakenbard – kişilərdə gicgahdan çənəyə kimi uzanan yarımsaqqal] və bığı vardı.
Cənab Foq elə sakit və təmkinli adam idi ki, deyərdin, min il yaşasa da, qocalmaz! Bir sözlə, qüsursuz centlmen idi! Di gəl, Londonda heç kim bu cənab haqqında ətraflı heç nə bilmirdi. O özü haqqında danışmağı sevməz, ümumiyyətlə, nadir hallarda ağzını açıb bir söz deyərdi. Bu cənabın nə ailəsi vardı, nə də yaxın dostları. O nə tacir idi, nə də sahibkar; heç torpaq sahibi də deyildi. Lakin pulu çox idi. İnsanlar onun bu sərvəti necə qazandığını bilmirdilər. Heç bir cəmiyyətə üzv olmasa da, xeyriyyə işlərindən qətiyyən boyun qaçırmazdı. Fileas Foq haqqında adamlara məlum olan bircə şey vardı ki, bu da onun «Reform» klubuna üzv olması idi.
Cənab Foq Sevill-roudakı evində tək yaşayırdı; indiyəcən onun özündən və lakeyi[4 - Lakey – nökər] Ceyms Forsterdən başqa bu evin kandarından içəri ayaq basan olmamışdı.
Bu centlmen dünya xəritəsini əzbər bilirdi desək, yəqin ki, yanılmarıq. Yer kürəsinin ən ucqar nöqtələri haqqında belə məlumatı vardı. Kənardan baxanlara elə gəlirdi ki, Fileas Foq bütün dünyanı gəzib-dolaşıb. Halbuki uzun illərdən bəri onun Londondan qırağa çıxdığını görən olmamışdı. Şəhəri tərk etməməsi bir yana, cənab Foq hətta yolunu da dəyişməzdi: hər gün eyni vaxtda eyni yolla evdən kluba, klubdan evə gedib-gələrdi.
Bəli, bu cənabın bütün hərəkətləri riyazi dəqiqliklə ölçülüb-biçilmişdi. O hər səhər düz saat 8-də yuxudan durur, 9-a 23 dəqiqə işləmiş çay və qızardılmış çörəkdən ibarət səhər yeməyini yeyirdi. 9-a 23 dəqiqə qalmış nökəri Ceyms ona üzünü taraş etməsi üçün isti su gətirirdi. Cənab Foq 9-a 20 dəqiqə qalmış taraş olmağa başlayır, sonra yuyunur, ardınca əynini geyinirdi. Saat 12-nin yarısında evdən çıxır, Londonun ən məşhur klublarından biri olan «Reform» a yollanır və bütün gününü orada keçirirdi. Evə bir də gecə saat 12-də qayıdırdı.
Bu centlmen uzun illər məhz belə yaşamışdı. Lakin günlərin bir günü, daha dəqiq desək, 1872-ci il oktyabr ayının 2-də Fileas Foqun həyatında mühüm dəyişiklik baş verdi. O, nökəri Ceymsi işdən qovdu. Çünki həmin gün Ceyms ağasının üzünü taraş etmək üçün istədiyi suyu səksən altı dərəcəyə qədər qızdırmalı olduğu halda vur-tut səksən dörd dərəcəyə kimi isitmişdi! Cənab Foq bu cür qeyri-dəqiqliyə əsla göz yuma bilməzdi! Ceyms etiraz etməyin mənasız olduğunu yaxşı bilirdi, odur ki öz yerinə başqa birini tapıb ağasının yanına gətirdi.
Həmin vaxt Fileas Foq kresloda oturub gözünü saata dikmişdi. Divardan asılmış bu mürəkkəb mexanizm təkcə günün saatlarını, dəqiqələrini, saniyələrini deyil, həftənin günlərini, ayın tarixini də göstərirdi. Bu zaman kiçik qonaq otağının qapısı döyüldü. Çox keçmədi ki, Foqun bu gün işdən çıxardığı Ceyms qapının ağzında göründü.
– Yeni lakeyiniz! – Ceyms təntənəli şəkildə elan elədi. Ardınca da otuz yaşlarında cavan bir oğlan içəri girib salam verdi.
– Siz fransızsınız, adınız da Condur, düzdür? – cənab Foq soruşdu.
– Adım Con yox, Jandır, müsyö, – yeni lakey dilləndi. – Ləqəbim də Paspartu[5 - Bu söz fransızcadan tərcümədə «hər şeyin içindən keçib-gedə bilən», «hər şəraitə uyğunlaşan» mənasına gəlir.]. Bu ləqəb mənim boyuma biçilib desəm, yəqin ki, yanılmaram. İstənilən halda sudan quru çıxmağı bacarıram. Mən dürüst adamam, müsyö, odur ki indiyə kimi çox peşə dəyişdirdiyimi sizdən gizlətməyəcəyəm. Səyyar müğənni, sirkdə akrobat, gimnastika müəllimi, hətta Parisdə yanğınsöndürən də işləmişəm. Beş il əvvəl Fransadan İngiltərəyə köçəndən sonra isə evlərdə lakeylik eləməyə başladım. Eşidəndə ki bütün İngiltərənin ən dəqiq və səliqəli centlmeni özünə lakey axtarır, bəxtimi sınamaq istədim.
– Sizi mənə tövsiyə eləyən şəxs haqqınızda müsbət fikirdədir. Bəs şərtlərimi bilirsiniz?
– Bəli, müsyö.
– Yaxşı, deyin görüm, indi saat neçədir?
– 12-yə 25 dəqiqə işləyib, – Paspartu cəld jiletinin cibindən iri gümüş saatını çıxarıb baxaraq dedi.
– Sizin saatınız geri qalır.
– Üzr istəyirəm, müsyö, amma bu, mümkün deyil.
– Düz dörd dəqiqə! – cənab Foq qətiyyətlə dilləndi. – Lakin eybi yoxdur. Deməli belə, 2 oktyabr 1872-ci il saat 11:29-dan etibarən siz mənə xidmət eləməyə başlayırsınız.
Fileas Foq bunu deyib şlyapasını başına qoydu və evdən çıxdı. Həmin vaxt saatın əqrəbləri düz 12-nin yarısını göstərirdi.
2
Cənab Foq gedəndən sonra lakey evdə tək qaldı. Bu şən, gülərüz, ürəyiaçıq oğlanın mavi gözləri, iri dodaqları, toppuş yanaqları vardı. Cod, pırpız saçlarına daraq batmırdı. Danışanda az qala üzünün bütün əzələləri oynayırdı. Görəsən, bu çılğın fransız təmkinli, dəqiq və tələbkar ingilisə yaxşı lakey ola biləcəkdimi?
Bunu indidən demək çətin idi. Ancaq bir şey məlumdu ki, lap yeniyetmə yaşlarından sərgərdan həyat keçirən Paspartu artıq sakitlik arzusunda idi. Elə bu səbəbdən də təmkinli və soyuqqanlı insanların yaşadığı İngiltərəyə üz tutmuşdu. Lakin indiyə kimi evində qulluq elədiyi insanlar ürəyincə olmamışdı. Ona görə də Fileas Foqun özünə lakey axtardığını eşidəndə Paspartu çox sevinmişdi. Bilirdi ki, bu adam evindən başqa heç yerdə gecələmir, səyahətə çıxmır, səs-küylü məclisləri xoşlamır, özü qonaq getmir, heç kimi də qonaq çağırmır. Bir sözlə, Paspartu, nəhayət ki, arzuladığı evə gəlib çıxmışdı. Hər halda, o belə fikirləşirdi…
Foq gedəndən sonra lakey evi gözdən keçirməyə başladı. Çardaqdan tutmuş zirzəmiyə kimi hər yerə baxdı. Təmiz, səliqə-sahmanlı, yaxşı təchiz olunmuş ev idi, buna söz ola bilməzdi. Ev Paspartunun ürəyinə yatdı. Üçüncü mərtəbədəki otaqlardan biri onun üçün ayrılmışdı. Elektrik zəngi və xüsusi dəstək vasitəsilə bu otaqla digər otaqların arasında əlaqə yaradılmışdı. Bundan başqa, onun görəcəyi işlərin siyahısı səliqə ilə yazılıb buxarının yanındakı divardan asılmışdı: saat 08:23-də çayla qızardılmış çörəkdən ibarət səhər yeməyi hazır olmalı idi, 08:37-də Foqa üzünü taraş etməsi üçün isti su verməli idi və s.
3
Fileas Foq evdən çıxıb birbaş «Reform» klubuna gəldi. Klubun restoranına keçərək qəlyanaltı etmək üçün hər zaman oturduğu masanın arxasında əyləşdi. Restoranın pəncərələri əsrarəngiz parka açılırdı, ağacların saralan yarpaqları qızıl payızdan xəbər verirdi. Foqun qəlyanaltısı buxarda bişmiş balıq, göbələk souslu rostbif[6 - Rostbif – ingilis mətbəxinə aid ət yeməyi], bir dilim pendir və bir neçə fincan çaydan ibarət idi.
Saat 12:47-də bizim centlmen toqqasının altını bərkidəndən sonra ayağa qalxıb klubun böyük salonuna tərəf getdi. Bahalı çərçivələrə salınmış boyakarlıq nümunələri arasında qəzet-jurnal oxumağın ayrı bir ləzzəti vardı. O, düz 3 saat 45 dəqiqə mütaliədən sonra nahar eləmək üçün yenidən klubun restoranına keçdi. Cənab Foqun naharı qəlyanaltıdan çox da fərqlənmirdi, yalnız Britaniya kral sousunu nəzərə almasaq…
Yarım saat sonra Foqla yanaşı, «Reform» klubunun daha bir neçə üzvü salondakı buxarının yanında toplaşmışdı. Bu centlmenlər də Foq kimi vist[7 - Vist – komanda şəklində oynanan kart oyunu] oyununun böyük aludəçisi idilər. Onların hamısı varlı-hallı adamlar idi: mühəndis Endryu Stüart, bankirlər Con Selliven, Semuel Fallenten, pivə müəssisəsinin sahibi Tomas Fleneqan və İngiltərə bankının inzibatçısı Qotye Ralf.
– Ralf, deyin görək, bugünkü qarət haqqında şəhərdə nə söz-söhbət gəzir? – cənab Fleneqan bank inzibatçısından soruşdu.
– Çətin ki, bank həmin pulları geri qaytara bilsin, – mühəndis Stüart Ralfı qabaqlayaraq dedi.
– Xeyr, cənablar! – Ralf etiraz elədi. – Biz qarətçini tapacağıq. Artıq polis idarəsi ən çevik və bacarıqlı xəfiyyələrini Avropanın, Asiyanın, Amerikanın bütün əsas liman şəhərlərinə göndərib.
Haqqında danışılan hadisə üç gün əvvəl baş vermişdi. Sentyabrın 29-da İngiltərə bankının xəzinəsindən nə az, nə çox, düz 55 min funt-sterlinq[8 - Funt-sterlinq və ya funt – Böyük Britaniyada pul vahidi] oğurlanmışdı. İngiltərə bankı oğrunu tutan xəfiyyəyə iki min funt-sterlinq və oğurlanmış pulun beş faizi məbləğində mükafat vəd eləmişdi.
Qəzetlərin yazdığına görə, oğru kriminal dairələrə xas zahiri görünüşə malik deyilmiş. O, səliqəli geyinibmiş və əsl centlmen təsiri bağışlayırmış. Oğrunun əlamətləri təcili şəkildə bütün xəfiyyələrə çatdırılmışdı.
Bank inzibatçısı Ralf onu da qeyd elədi ki, mükafatın məbləğinin yüksək olması xəfiyyələrin oğrunu tezliklə ələ keçirəcəyini deməyə əsas verir. Lakin Stüart məsələyə onun qədər nikbinliklə yanaşmırdı.
– Məncə, oğrunun qaçmaq şansı çoxdur, – o dedi.
Centlmenlər söhbətə artıq vist oynaya-oynaya davam eləyirdilər.
– Yaxşı, bəs, sizcə, o harada gizlənə bilər? – Ralf soruşdu.
– Bilmək olmaz, dünya böyükdür, – Stüart dilləndi.
– Bəli, nə vaxtsa dünya böyük idi… – bunu deyən cənab Foq idi.
– Necə yəni, nə vaxtsa? – Stüart etiraz elədi.
– Mən də cənab Foqla razıyam, – Ralf dedi. – İndi dünyanı yüz il əvvəlkinə nisbətdə on dəfə daha tez dövrə vurmaq olar. Yəni üç aya!
– Yox, cəmi səksən günə! – Fileas Foq qətiyyətlə dilləndi.
– Cənablar, – bankir Selliven sözə qarışdı, – əslində, aparılan hesablamalara görə, bu, mümkündür. Ancaq bir şərtlə ki, Rotalla Allahabad arasındakı Böyük Hind Dəmiryolu xətti açıq olsun[9 - Sözügedən dəmiryolu xətti əsərdəki hadisələrin cərəyan etdiyi tarixdən bir qədər əvvəl – 1870-ci ildə istismara verilsə də, həmin vaxt hələ tam şəkildə fəaliyyət göstərmirdi.]. Gəlin hesablayaq: Londondan Süveyşədək qatarla və gəmi ilə yeddi günə getmək olar. Süveyşdən Bombeyə gəmi ilə on üç gün, oradan Kəlkətəyə qatarla üç gün çəkir. Kəlkətədən Honqkonqa gəmi ilə on üç günlük yoldur. Honqkonqdan Yokohamaya gəmi ilə altı günə, oradan isə San-Fransiskoya iyirmi iki günə çatmaq mümkündür. San-Fransiskodan Nyu-Yorka qatarla getmək üçün yeddi gün, oradan Liverpula gəmi ilə, Londona isə qatarla vur-tut doqquz gün tələb olunur. Beləliklə, cəmi səksən günə səyahət tamamlanır!
– Elədir ki var, – Stüart dedi. – Lakin, çox güman ki, bu hesablamanı aparanlar hava şəraitini, gəmi qəzalarını, dəmiryolu relslərinin sıradan çıxmasını nəzərə almayıblar.
– Hamısı nəzərə alınıb, – Foq dedi.
– Yaxşı, bəs hinduların qatarlara hücumu necə? – Stüart istehza ilə soruşdu.
– Dedim axı, hər şey nəzərə alınıb, – Foq bu sözləri sakit səslə təkrarlayandan sonra əlindəki kartları açıb göstərdi və ortaya iki kozır[10 - Kozır – kart oyununda oyunçulara ən yüksək xal qazandıran kartlar] atdı.
– Nəzəri cəhətdən, bəlkə də, siz haqlısınız, – Stüart yerdəki bütün kartları toplayıb dedi, – amma praktikada…
– Praktiki olaraq da haqlıyam, cənab Stüart, – Foq dilləndi.
– Sizin bunu praktikada necə həyata keçirdiyinizi öz gözlərimlə görmək istərdim.
– Buyurun, birlikdə sınaqdan keçirək, – Foq dedi.
– İşim-gücüm qurtarmışdı, – Stüart istehza ilə güldü. – Lakin dörd min funtdan mərc gələ bilərəm ki, bu, mümkün deyil!
– Tamamilə mümkündür.
– Onda sizə bunu reallaşdırmağı təklif edirəm!
– Səksən günə dünyanı dövr eləməyi?
– Bəli.
– Məmnuniyyətlə.
– Nə vaxt?
– Elə bu saat.
– Bu ki ağılsızlıqdır! – Stüart əsəbiləşdi. Cənab Foqun hazırcavablığı onu özündən çıxarmışdı. Bir az fikirləşəndən sonra isə dilləndi: – Yaxşı, qoy siz deyən olsun. Mən dörd min funt qoyuram.
– Əzizim Stüart, özünüzü ələ alın, bu ki ciddi söhbət deyil, – bankir Fallenten dözməyib söhbətə qarışdı.
– Mən mərc gəlirəmsə, deməli, ciddidir, – Stüart pörtmüş halda dilləndi.
– Razıyam! – Foq dedi. – Mənim Berinq qardaşlarının bankında iyirmi min funtum var.
– Bu ki yarım milyon frank deməkdir! – Selliven qışqırdı. – Siz bu qədər pulu təhlükəyə atırsınız? Yox, yəqin, zarafat eləyirsiniz.
– Əsl ingilis belə ciddi məsələlərdə heç vaxt zarafat eləməz. Mən iyirmi min funtdan mərc gəlirəm ki, səksən günə, bəlkə, bir az da tez dünyanı dövr eləyəcəyəm. Mərci kim kəsəcək?
– Biz! – vist masasının arxasındakılar bir ağızdan dilləndilər.
– Yaxşı, – Foq dedi. – Duvra gedən qatar saat 20:45-də yola düşür. Mən o qatara yetişməliyəm.
– Elə bu axşam? – Stüart təəccüblə soruşdu.
– Bəli, məhz indi.
Sonra Foq cib təqviminə baxıb dedi:
– Beləliklə, mən oktyabrın 2-i çərşənbə günü yola düşürəm. Əgər dekabrın 21-i şənbə günü saat 20:45-ə kimi Londona qayıtmasam, Berinq qardaşlarının bankındakı 20 min funt-sterlinq qanuni şəkildə sizə çatacaq, cənablar.
Mərc kəsildi və altı şəxsin imzası ilə rəsmiləşdirildi. Foq soyuqqanlılığını qoruyub saxlayırdı, qalanları isə, əksinə, çox həyəcanlı görünürdülər.
Saat 7-ni vurdu. Foqa məsləhət gördülər ki, oyunu dayandırsın və səyahətə hazırlaşsın.
– Mən həmişə hazıram, – cənab Foq tövrünü pozmadan dilləndi.
4
Fileas Foq saat 19:25-də «Reform» klubundan çıxıb evə yollandı. O, evə girəndə saatın əqrəbləri 19:50-ni göstərirdi. Ev sahibinin gündəlik cədvəlini artıq əzbərləmiş Paspartu Foqu görəndə çox təəccübləndi. Axı o bilirdi ki, son dərəcə dəqiq insan olan bu cənab evinə hər gün gecəyarısı qayıdır.
Cənab Foq öz otağına keçib lakeyə səsləndi:
– Paspartu!
Lakeyin, necə deyərlər, tükü də tərpənmədi. Çünki xidmət saatına hələ çox vardı.
– Paspartu! – cənab Foq yenidən onu çağırdı.
Bu dəfə Paspartu əlacsız yerindən qalxıb onun otağına tərəf yollandı.
– Mən artıq ikinci dəfədir ki, sizi çağırıram, – Foq dedi.
– Hələ gecəyarısına çox var, – Paspartu əlində tutduğu saata baxaraq dedi.
– Bilirəm, – Foq dilləndi. – Elə ona görə də sizə irad tutmuram. On dəqiqədən sonra biz Duvra yola düşəcəyik. Oradan da Kaleyə.
Paspartunun üzündəki ifadədən hiss olundu ki, eşitdiklərinə inanmır.
– Müsyö gedir? – o, təəccüblə soruşdu.
– Bəli, – Foq sakit səslə cavab verdi. – Biz dünya səyahətinə çıxırıq.
Paspartunun bu dəfə gözləri lap kəlləsinə çıxdı.
– Dünya səyahətinə?!
– Səksən günlük, – Foq sakitcə dilləndi. – Odur ki bir saniyə də vaxt itirə bilmərik.
– Bəs çamadanımızı yığmayacağıq?
– Çamadana ehtiyac yoxdur. Yol çantası kifayət edər. İçinə bir-iki köynək, üç-dörd cüt corab qoyun, vəssalam. Qalan şeyləri yoldan alarıq. Əyninizə rahat paltar geyinin. Hə, makintoşumla[11 - Makintoş – su keçirməyən parçadan tikilmiş plaş] qalın şərfimi də götürün. Cəld olun.
Paspartunun deyilənlərə əməl eləməkdən başqa çarəsi qalmadı. O öz otağına gedib taqətsiz halda stula çökdü. Sonra qalxıb deyinə-deyinə yola hazırlıq görməyə başladı: «Belə olmaz, bu lap ağ oldu. Guya bu evdə sakit həyat sürəcəkdim. Necə yəni, səksən günə bütün dünyanı gəzəcəyik?! Bu cənabın ağlı yerindədir, ya yox? Yoxsa mənimlə zarafat eləyir?»
Lakey bir az sakitləşəndən sonra yenə öz-özünə danışmağa başladı: «O necə dedi, əvvəl Duvra, oradan da Kaleyə? Kaleyə gediriksə, yəqin, Parisə də baş çəkərik. Beş ildir Fransaya ayağım dəymir, heç olmasa, vətənimi görərəm».
