Dələduz

скачать книгу бесплатно

Dələduz
Robert Walser

Robert Walser (1878-1956). Hər bir insanın bioqrafiyasını, nə qədər insafsızca olsa da, bir neçə rəqəmə sığdırmaq mümkündür. Robert Walser 1878-ci ildə İsveçrədə, Biel şəhərində anadan olub. Ancaq daha yaxşı olar axırdan başlayaq: Robert Walser 1956-cı ilin 25 dekabrında, Herisau qəsəbəsindəki psixiatrik xəstəxanada ölüb. Yeni il qabağı şaxtalı havada onun meyidini balaca uşaqlar tapıb və polisə xəbər veriblər. R.Walser 1933-cü ildən həmin xəstəxananın pasiyenti idi. Burada yaşadığı 24 il müddətində heç bir şey yazmadı. Ölümündən sonra şöhrət qazandı. Bu gün onun adı M.Prust, Kafka, C.Coys kimi böyük yazarlarla bir sırada çəkilir. Külliyyatı 20 cilddən ibarətdir.

“Dələduz” romanı haqqında. R.Walser bu əsərini karandaşla, çox kiçik hərflərlə, mikroqramlarla yazıb. Onu çapa hazırlamaq, redaktə etmək dörd filoloqun çalışmasıyla böyük zəhmət bahasına başa gəlib. “Dələduz” – öz həcminə görə R.Walserin karandaşla yazılmış və xilas edilmiş ən iri həcmli əsəridir. R.Walser bu əsəri təxminən 1925-ci ilin iyun-avqust aylarında yazıb. İndi artıq itib-batmış olan “Teodora” və “Tobolda” romanlarından fərqli olaraq bu romanı heç vaxt çap etdirməyə cəhd göstərməyib. Əsərin adını da nəşriyyat qoyub, çünki əlyazmada əsərin adı olmayıb. “Dələduz” öz strukturu etibarilə yazarın başqa əsərlərindən ciddi şəkildə fərqlənir. Roman zahirən tamamlanmış kimi görünsə də, bunun son nöqtəsi qoyulmuş bir mətn olduğunu söyləmək çətindir. “Dələduz” R.Walser nəsrinin özünəməxsus fraqmentarlığının manifesti hesab olunur.

Robert Walser

Dələduz

Edit onu sevir. Bu sevginin ayrıntıları haqqında sonra danışacam. Mənə qalsa Edit cibində beş qəpiyi olmayan o yaramazla heç vaxt münasibət qurmamalıydı. Məlum olur ki, Editin hüzuruna elçilər, necə deyim, aradüzəldən qadınlar göndərib. Hər yerdə xanım dostları var, amma heç birindən faydalana bilməyib; üstəlik, belə demək olarsa, o məşhur yüz frankdan da bir şey çıxacağı şübhəlidir. Bir zamanlar ürəyiaçıqlığı, yardımsevərliyi ucbatından yüz min markı itirməsindən elə də çox zaman keçməyib. Əgər ona gülsəniz, o da sizə qoşulub güləcək. Elə bu dediklərim onun haqqında qəribə bir tip olduğu təəssüratı yaratmaq üçün yetərli ola bilərdi. Heç bir dostu yoxdur. Burada, bizlərlə keçirdiyi “bütün vaxt ərzində” özünə hörmət qazana bilmədi. Bundan daha qorxunc bacarıqsılıq düşünə bilərsinizmi? Kübar davranışları çoxdandır bəzilərinin “əsəblərinə” toxunur. Və bu zavallı Edit onu sevir və o da günəş gündüzlər suyu qızdırdığına görə axşamlar saat onun yarısında üzməyə gedir. Mənə görə hava mülayimdir, yetər ki o sızıldamasın. Onu adam etməkdən ötrü nə qədər zəhmət çəkildi. Bu Perulu və ya özünü necə adlandırırsa, bu işin öhdəsindən tək başına gələcəyinəmi inanır? Yenə ondan danışacam, işçi qızların, allah bilir hansı yekəbaşlığı ucbatından, qəzəblə verdiyi “İndi nə lazımdır?” sualından, yenə də, allah bilir hansı yekəbaşlığı ucbatından, qızların bu ifadə tərzlərindən heyrətlənməsindən, onu alçaldan, atılmış kimi davranan insanlardan, onun bu davranışlardan aldığı həzlərdən və “yenə də bu yöndəmsiz meydana çıxdı” baxış-larından, bu baxışlardan necə əylənməsindən danışacam və yenə deyəcəm ki, Edit onu SEVİR!!

Əslində hər şey Editin onu ilk görməsiylə baş vermiş və Edit bütün varlığı ilə bir uşaq saflığında onu sevməyə başlamışdı. Düzdü, ilk əvvəl zavallı qurbanımız sevgi hissinə elə bir ehtimal vermirdi. Bu an onun uğrunda canını verməyə hazır olan bir dul qadını da xatırlamaq yerinə düşər ki, məhəllələrin birində mağazası olan, çoxlarının ideal saydığı bu qadın haqqında da əlbbəttə ki, danışacağıq. Bundan əlavə bir-biri ilə uyum içində olan məhəllələrin nəhəng bir fermaya bənzətdiyi şəhərimiz haqqında da danışmağa çox söz olacaq ki, bunlar da qalsın sonraya. İndi isə qısaca. Hə, bu arada arxayın olun ki, sizə daim ədəbli şeylərdən danışacam, axı mən özümü, bəziləri buna axmaqlıq deyirlər, ədəbli və kübar bir yazıçı hesab edirəm. Amma yenə də bəzən ədəbsiz bir neçə söhbət də araya qarışa bilər ki, lütfən məni bu mövzulara görə də bağışlayın. Hə, yenə də bu məşhur yüz frank.

Sonra da gözəl görsənən, hərarətli önlükləri ilə Dələduzu görəndə dərindən ah çəkən, bezdik, yenə də bu axmaq, deyən (əlbəttə yaxşı mənada) qarson qızların bu ipə-sapa yatmayan, uğursuz, bədxassəli şişə bənzəyən, etibar edilməsi mümkün olmayan adama verdikləri çirkab dolu reaksiya və onun da bu qarşılanmadan qəmsiz-kədərsiz bir xatirə kimi bəhs etməsi, bu çirkab dolu baxışları unutması. Hər şeyi necə də asan unudur, hər şey necə də asanlıqla ağlından uçub gedir. Həmişə səfil-sərgərdandı, həmişə insanların əsəblərinə toxunur. Və bir zamanlar onun meşədə bir kötüyün üzərində oturmasını xatırlayıram. Görəsən nə zaman? Sonra da aristokrat təbəqəsinin qadınlarının ona baxışları, qarson qızlarınkından daha mülayim, daha anlayışlı kimi görsənən baxışları. Bəlkə də bu baxışlara səbəb Dələduzun cürətkarlığıdır? Bəs müdirlərin onunla əl-ələ görüşməsi necə? Bu çox qəribə deyilmi? Yəni bir Dələduzla əl-ələ görüşməyə necə məna qazandırmalıyam?

Yollarda piyadaların hərdəmxəyallığı, laqeydliyi, başıboş gəzintiləri sürücüləri narahat etdiyi anda, qaşla göz arasında yeni bir mətləbə, yeni bir obraza, bu şəhərdə məni rəis kimi önəmsəməyən satış təmsilçimə keçmək istəyirəm. Amma yox, qalsın, ondan heç nə danışmayacam və bu axmaq dikbaş təmsilçini unuduşum möhtəşəm olacaq. Ahh.. Hələ mən indilərdə Editin nəzərində uğur qazanan ortadanaşağıdan da ortadanaşağı olmasına baxmayaraq özünə modern görünüşlü şapka seçərək, dəbdəbəli, yüksək çinli görünüş qazanan ortadanaşağıdan danışmıram. Düzdür mən də bir ortadanaşağıyam, hərçənd belə olmaqdan narazılığım yoxdur, amma meşədə kötüyün üzərində sakitcə oturub ətrafı seyr edən Dələduz da ortadanaşağı idimi? Əsla. Əgər elə olsaydı özünə “Bir zamanlar parlaq işıqları ilə aydınlığı göz oxşayan şəhərin küçələrində parça-parça xəyallar içərisində kəpənək qovan uşaq kimi vətənsevərlik ideyaları qovalayan biriydim və bir çörəkverənim vardı ki, bir dəfə məni lampa fanusu yaxud da buna bənzər bir şey gətirmək üçün iş dalınca göndərmişdi, mən də yarıtmamışdım və buna səbəb də ahıl birinin yanında dayanmış gənc qıza həmin qızın yaxınlığını qazanmaq üçün özüm haqqında uydurduğum mənasız avtobioqrafik hekayələr olmuşdu. Heç hekayənin yeridir, adama deyərlər, və ağılsız başın bəlasını ayaqlar çəkər. İndi boş bekar oturmuşam və hər uğursuz adam kimi bu boş bekarçılıqdan xarici, xaricdə olan imkanı və imkansızlıqları günahkar bilirəm. Halbuki xaricdə müəyyən vaxtlarda kiçik bir tamaşa göstərəcəyim barədə verdiyim sözdən sonra kiçik bir məbləğ alırdım, aylıq bir məbləğ. Amma sonra nə oldu? Mədəniyyətlə, spiritualizmlə maraqlanmaq əvəzinə boş-boş işlərin arxasınca düşdüm ki, bu da mənim çörək təknəmin, çörəkverənimin gözündən yayınmadı və o da günlərin birində mənə bu vəziyyətin ürəyincə olmadığını xatırlatdı və dedi ki, daha mənə verəsi çörəyi yoxdur. Süddən kəsilmiş körpə kimi gözlərimi döyə-döyə qaldım, amma neyləyə bilərdim, ümidsizlik içində iş masam adlandırdığım divana əyləşdim. Ev sahibəm gələndə hönkür-hönkür ağlamağa başlamışdım. O isə öz növbəsində məni ümidləndirdi, təlaşlanmamağa çağırıb dedi ki, əgər hər axşam mənim üçün müəyyən bir şeylər oxuyub qulağımın pasını açacaqsansa mətbəxdəki yeməklərin ən gözəli sənin olsun, üstəlik heç nə ödəmədən. Necə də xeyirxah və intellektual bir təklif idi. Sonra, onun mənə yararlılığımı xatırlatmaq üçün etdiyi cəhdlər. Yararsız insanlar toplumunda yararlı olmağın qürurverici istisnayı halı və bu yararlılığımın mənə qazandırdığı heç bir ödəmə etmədən yemək imkanı. Qəribədir. Sonrasında isə zamanın, qatarların məni Editin, üzü köksümə qorxu salacaq Editin olduğu yerlərə gətirdi. Və onun mənə yaşatdığı ağrı. Bu ağrı yalnız yelləncək iplərinin taxta tirlərə verdiyi dayanılmaz gərginlik ilə müqayisə oluna bilərdi. “sözləri pıçıltıyla söyləyən Dələduzun davranışı və etirafı tam fərqli olardı və ən əsası, o heç bir zaman bu sözləri pıçıldaya bilməzdi. Bu etiraflar, bu ruh halı ortadanaşağılar xarakterinə uyğun deyil. Nəysə, bizim bu Dələduz yarpaqlardan ibarət tavan altında öz-özüylə beləcə bir qədər dərdləşdikdən sonra qəfildən, içki şüşəsini pencəyinin altında gizlətmiş bir əyyaşa doğru ildırım sürətilə götürüldü və eyni anda qışqırmağa başladı: “Dayan görüm axmaq, dayan”. Və səsini qaldıraraq yenidən soruşdu. “Danış görüm, o gizlətdiyin nədir?. Tez ol, hər şeyi danış mənə”. Özünü qəfil yaxalanmış ceyran kimi hiss edən adam isə duruxdu, lavaların külü altında qalmış birisi kimi heykələ döndü. Mən həmin adamın üzündə yoxa çıxmayan qəribə gülümsəyişdən də danışmaq istəyirəm. Sonrasında da bir-birlərinə yönəlmiş ovçu diqqətini andıran baxışlardan, adamın laqeydcəsinə, başını söyüş söyürmüş kimi bir tərpənişlə yellədərək Dələduzun yanından keçməsindən, yağdırdığı küfrlərdən və qəhrəmanımızın meşəyə yayılan bu küfrləri xüsusi diqqətlə sinəyə çəkməsini xatırlamaq lazımdır. Gecə isə gecikməmişdi. Pontarlieri (Fransada şəhər – tərc.) və onun ətrafınını ovucunun içi kimi tanıyan usta ovçumuz da mənzil başında dəhşətli yuxuların onu qarşılayacağını düşünərək yaşadığı yerə yola qoyulmağa gecikmədi. Elə də oldu. Varışda onu dəhşətli bir yuxu dalğalanması qarşılamışdı. Bu arada sizə Pontarlier şəhəri tanış gələ bilər ki, qəhrəmanımız da bu şəhərin adını məşhur bir kitabdan (Qeyd : Pontarlier: Müəllifin sevimli yazıçılarından olan Stendalın məşhur romanı “Qırmızı və Qara”da hadisələrin bəzisinin cərəyan etdiyi İsveçrə sərhədində yerləşən şəhərcikdir – tərc) oğurlamışdı. Orada, başqa şeylərlə yanaşı olaraq, hər cür şəraiti olan bir qala vardı, keçici də olsa orada bir yazıçı və bir də bir zənci general məskən salmışdı. Öz yuvasına girməzdən öncə bizim bu fransız dili xəstəsi “Bu bilərziyi gərək çoxdan qaytaraydım” deyir. Kimi nəzərdə tuturdu görəsən? Qəribəydi onun özü-özüylə bu cür danışmağı, yəqin ki bu mövzuya biz hələ qayıdacağıq. Ayaqqabılarını özü öz əlləriylə təmizləyərdi, hər gün gündüz saat on birdə, 12-in yarısı radələrində böyük həvəslə qaça-qaça pilləkənlərdən aşağıya enərdi, bütün günorta yeməklərinin menyusunun hərgünkü əvəzedilməzi olan spagettinin böyük bir iştahayla yeyərdi və bu mənasız yeməyi həmişə ləzzət nümunəsi kimi qəbul etməsi özünə də təəccüblü görünərdi. Dünən özümə nazik bir budaq kəsdim. Təsəvvürünüzə gətirin: bazar günü şəhər ətrafına gəzintiyə çıxmış bir yazar ağacdan bir budaq qoparır, yarpaqlarını yolub tökərək dəyənək düzəldir və bu ona qeyri-adi bir fərəh verir. Elə həmin əhvalla jambonlu bir sendviçi həzmi-rabedən keçirir, daha doğrusu möhtəşəm bir ləzizliklə həmin jambonlu sendviçi yeyerkən qarson qızın qəribə bir sualla narahat ediləcək ən uyğun namizəd olduğunu düşünür. Suala baxın: “Xanım qız, bu dəyənəklə mənim əllərimə-əllərimə vura bilərsinizmi?” Qızın utancaq və peşman baxışlarla oradan uzaqlaşır. Güman ki ona indiyəcən bu cür təklif edən birisi olmayıb. Sonra həmin dəyənəyi unutmadan şəhərə gəlişim və şəhərdə dürtdüyüm bir universitet tələbəsi. Yumru masanın ətrafında əyləşən və Arturun cəngavərlərinə bənzəyən bu kafe igidlərindən birinin və yoldaşlarının tələbəni dürtərkən mənə ecazkar, sehirli birisi kimi baxışları, sanki ilk dəfə mənim tipimdə insan görürdülər. Onlar da elə yoldaşları kimi idilər, yoldaşları kimi baxırdılar. Elə baxırdılar ki, sanki illərdir yaşayıb dərk etmədikləri şeyləri indi-indi dərk etməyə başlayırlar. Yenə də mənim axmaqlığım. Onlar mənim bu hərəkətimdən nə bir şey anlamışdılar, nə də hərəkətimə təəccüblənmişdilər, sadəcə ədəbli olmaq ehtiyacından özlərini təəccüblü göstərirdilər. Siz də mənim dediklərimə, sayıqlamalarıma diqqət yetirməyin, xahiş edirəm. Nəysə tələbələrlə sağollaşıb romanımızın qəhrəmanına yaxud qəhrəmanı olacaq şəxsə keçək.

O indi adyalı burnuna qədər çəkib düşüncələr dəryasının dərinliyində xəzinə axtarır, ona qalsa həmişə düşünər. Onun üçün düşüncə alışqanlıq və vərdişdən başqa bir şey deyil. Bəzənsə peşədir, hərçənd ona bu düşüncə fəaliyyəti bir şey qazandırmır. Sonra da ona ömrünü Bataviada keçirmiş əmisində, məbləğini dəqiq olaraq bilmədiyimiz bir miqdar pul qalır. Əslinə qalsa heç bilməsək yaxşıdır, yaxşıdır ki, bu məbləğ sirr olaraq qalsın və mən onu əlavə edim ki, hərdən dəyişiklik etmək üçün standart nahardan imtina edərək sadəcə pendirli kökə ilə qəhvə içən bizim bu Petruçio, həmin Batavialı əmisindən gələn məbləğini bilmədiyimiz pul sayəsində özünəməxsus yararsız varlığını sürdürür, mənə qalsa süründürürdü. Yəni onu anlamağa çalışın ki, bu sirrli məbləğ olmasaydı, mən heç bizim bu Petruçionun (Stendalın “Qırmızı və Qara” romanının qəhrəmanı – tərc.) hekayəsini sizə danışa, bu kitabı sözbəsöz inşa edə bilməzdim. Hərçənd aranızda kitabları həyata bələdçi olaraq seçənlər varsa, mən onların geniş əfvinə sığınıram, çünki bu kitab kiməsə nəsə öyrətmək iqtidarında deyil, sağlam düşüncə qoxusu olan bir şey insana nə öyrədə bilər ki? Qısası həmin adamları, yəni kitabı bələdçi kimi görən, ondan nəsə uman adamları oxucu kimi itirməyin dərin, dərindən də dərin kədərini yaşayaraq, dərin, yenə də dərin bir üzüntü ilə onlarla indidən sağollaşmaq istəyirəm. Onu bilin ki, bu itki həmişə mənim içimi parçalayacaq. Qəhrəmanımzsa, bütün macərapərəstlərin ən darıxdırıcısı, ən etibarlısı, ən namuslusu, ən hörmətlisi, ən sevimlisi, ən səssizi, ən hüzünlüsü, olan qəhrəmanımz, icazə verin şirin uyxulara qərq olsun. Sizsə bu axmaq adamın, səsini başına atıb, bütün var gücü ilə “Verin mənə aid olan mənzili!” hayqırmaq əvəzinə, çardaqdakı balaca bir otaqla kifayətlənən bu axmaq adamın düşüncələrinə qarışmağa çalışın. Bəlkə də bu məsələlərdən anlayışı yoxdur.

Ruz yazıçı Dostoyevskinin “Alçadılmış və təhqir olunmuşlar” romanındakı knyaz Vronski kimi, pula və qadınlara ehtiyacım var deməyə layiqəmmi bilmirəm. Hərçənd bu barədə dərin ziddiyyətlərə qarışmışam. Bilmək olmaz, bəlkə bu yaxınlarda yerli qəzetlərdən birində evlilik elanı verdim. Amma hər şey bir yana, siz bizim bu Kötüyün bir axşam, adəti üzrə toyuq və salatdan ibarət axşam yeməyini bitirdikdən sonra, bəxşişi o sevgili və gözəllər gözəli qadının qarşısına necə tulladığına diqqət yetirin. Dostlar, yəqin ki artıq fərqinə vardınız ki, mən Dələduzdan və müxtəlif vaxtlarda ən nüfüzlu, ən tanınmış restoranlardan birində xadimə (qarson demirəm) kimi işləyən Editdən danışıram. Hətta şeytanın özü belə ona sitayiş edən obyektə qarşı bu qədər qaba, saymazyana və hörmətsiz yanaşmazdı, elə deyilmi? Siz hələ təsəvvür eləmirsiz ki mən nələri danışa bilərəm. İmkan olan kimi özümə dost qazanmaq mənim üçün qaçılmazdır, daha doğrusu vacibdir, əsl dost olmağın ağır, hətta mümkünsüz olduğunu bildiyimə baxmayaraq mən bunu istəyirəm. Əlbəttə bu mövzuya dair xeyli fikir, xeyli müzakirə mövzusu yarada bilərdim ki, içimdən bir səs mənə söhbəti acı bağırsaq kimi uzatmağın yersiz olduğunu deyir. Və mən bu gün sakitcə izlədiyim vıyıltısıyla, şaqqıltısıyla adamın canına qorxu salan leysan yağışından heyrətə gəldim. Nəysə, deyəsən oxucunun canını yetəri qədər sıxmağa başladım. Mənim “bəsirət gözümün açıldığı” o anlar hara yox oldu görəsən, məsələn dələduza ev tapmaq məsələsində necə də bəsirətli davranmışdım, ev sahibəsi qadının boynunda şişi vardı, əri dəmiryolunda işləyirdi, yaşadıqları otaq içə çatıya bitişikdi. Bundan əlavə, şəhərin yuxarı hissəsindəki meşəni özünə məskən salan, ağzından çox nadir hallarda normal qoxu yayılan avara-sərgərdan bir qadını da xatırlamaq yerinə düşər ki, həmin iri zoblu qadından ayrılaraq belə demək caizdirsə, bir dahi olaraq qarşılanacağı Münxenə yola düşərkən bizim sevimli dələduz həmin sərgərdan qadının dodaqlarından, pis qoxan nəfəsinə baxmayaraq, şirin bir öpüş qopartmışdı. Ah, Konstnaz gölünü ay işığında keçmişdi. Münxen səyahəti, bütün bu nəfəsi pis qoxan və boynunda şiş olan qadınlar dələduzun həyatının erkən dövrlərinə aid təcrübələri idi. Hələ mən onun Münxendə aldığı, sonralar bir daha heç zaman istifadə etmədiyi dəri əlcəyini demirəm. Sonra ingilis üslubu parklar gəlir ağlıma, hərçənd dələduz bu cür üslubu həddən artıq zərif hesab edirdi, açığını demək lazımdırsa onu səliqə-sahmanlı çəmənliklər yox, qaba kolluqlar, çalılıqlar daha çox cəlb edirdi. Eh, yenidən həmin boynu şişli qadınlara qayıtmaq istəyirəm. Günümüzdə sayları xeyli azalan bu eybəcər xəstəliyə mübtəla olanlara keçib, xeyli müddət əvvəl, valideynimlə gəzintiyə çıxarkən tində oturan dilənçidən, həmin dilənçinin yoldan keçənlərə sədəqə üçün uzatdığı şapkasından və bu şapkanı tutan nəhəng əlindən danışmaq istəyirəm. Bu əl həqiqətən iri, bəzi yerləri qırmızı və bəzi yerləri bənövşəyi bir külçəyə bənzəyirdi ki, indilərdə olsa heç kəs iri, iyrənc bir külçənin insanların göz zövqünü pozmasına icazə verməzdi. Hərçənd keçən zamanda inkişaf etmiş səhiyyəmizin də dəstəyilə artıq iri şişlər, külçə əllər daha əmələ gəlmədən qarşısı alınır ki, bizim də onlar üçün üzülməkdən başqa seçimimiz qalmır. Hər nəsə, bizim bu boynunda şiş olan qadın da yolçuluğa hazırlaşan macərapərəstimizə yaşla dolmuş gözlərini süzdürərək yeni yaşamında uğurlar diləmişdi. Əlbəttə irizoblunun təsadüfi bir vidalaşma anında belə mənasız teatral münasibət göstərməsi elə də yaxşı qarşılana bilməzdi, xüsusən mən məşhur bir yazarın hekayəsindəki rus knyaz kimi daim lətif, həzin şeylərin axtarışında olan birisi, bu şeylərə mülayim yanaşa bilməzdim. Hələ bizim bu sevimli Dələduzun həmin andan təsirlənərək “Yaşasın Kommunizm” bağırması kimi fiaskosunu və sonra da onun üzr istəməyə məcbur qalması kimi kədərləndirici məqamları xatırlamaq istəmirəm. Sizə xatırlatmaq istədiyim odur ki, mən də Dələduza bu ziyarətdə yoldaş olacam və bu yoldaşlıq onun mənə etiraf etdiyi utancaqlığını örtbasdır etmək kimi ilahi bir hökmə dayanır. Siz bilməlisiniz ki, cəsarətli insanların çoxsunda cəsarətdən, qürurluların çoxsunda qürurdan əsər əlamət olmur, məsələn zəif insanlar zəifliklərini etiraf edəcək gücü heç vaxt tapa bilmirlər. Qısası bizim bildiyimiz dillə zəif adlananlar əslində güclü, qəzəbli adlandırdıqlarımız nəşəli, təhqir olunmuş dediklərimiz qürurlu, lovğa bildiklərimiz isə təvazökar davranışlarla diqqətmizi çəkirlər. Məsələn, təkəbbürü, içindəki qaralmışlığı ucbatından aynanı arsız və nankor hesab edərək heç zaman ona baxmayan mən. Əlbəttə, bu etirafdan əvvəl dünyamızın lətif və mübarək insanlarına bir yazıyla müraciət edərək, onlara məndən heç bir pisliyin toxunmayacağını, bütün niyyətlərimin ən yaxşı duyğulara, ən ali məqsədlərə söykəndiyini xatırlatmaq da olardı. Amma mən hansısa güvən yaratmadan, hansısa söz vermədən yaşamağın tərəfdarıyam. Qoy insanlar məni pis biri olaraq görsünlər. Elə hesab etsinlər ki, mən özümü çirkin, daxilən çirkin biri hesab edirəm. Amma bir sual verim. Masamın üstündəki jurnallardan doğulan bir sual. Ey insanlar, bu qədər jurnalın fəxri abonent təyin etdikləri birisi heç pis biri ola bilərmi? Bəs aldığım dəstə-dəstə məktublar necə, o məktublar ki, hardasa kimlərinsə məni bütün səmiyyəti ilə düşündüklərini göstərir. Məsələn burada hansısa diqqətləlayiq bir yerə gəzintiyə, yaxud ziyarətə getsəm, bunu çox rahat və qayğısız bir mərasimə çevirərəm, üstəlik bir əlim paltomun cibində, yəni tamam laqeydliyə məxsus olan bir qədər dağınıqlıqla, məsələn tanrının yaxud şeytanın insanlar arasına çıxıb onları saya salmaması kimi. Söyləyin mənə bu davranışlar pis olmağın göstəricisidirmi? Ya da söyləməyin. Dələduzdan danışaq, bir xeyli diqqətsizlik göstərərək manna yarmasını yeməklərin ən alisi hesab edən və onunçün ləziz bir Rösti hazırlayacaq adama tapınacağını söyləyən Dələduzdan. Bəlkə də, ona qarınqulu olmaq məsələsində şər atıram, amma bu məsələlərdə xüsusi diqqətli və şəffaf yanaşmanı özümə yaraşdırmıram. İndisə o, yaşayanlar üçün ölü rəhməti qazanan həmin dul qadına qayıdaq, boynunda uru olana. Səliqəli fasadı olan, poeziyanın bütün çərçivə qaydalarına əməl olunaraq yazılmış şeir kimi bir bina qarşımdadır. 1798-i ildə şəhərimizə təşrif buyuran fransız əsgərləri, əgər boş vaxtları olubsa oz möhtəşəm dillərində bu binanı da şeirləşdirmişlər hər halda, ən azından bu şeirləşdirmənin, bu memarlıq poeziyasının mütləqliyə ümidvaram.

Yenə sizdən unutqanlığıma görə üzr istəməyəcəm, bilirəm ki, bu unutqanlıq bağışlanası bir hal deyil. Deməli belə, Dələduzun, kitab mətbəəsində zühur edərək, həmin mətbəənin sahibiylə qısa bir söhbət qaynatdıqdan sonra gəzintiyə çıxdığı, payızın duyulduğu meşədə başdan-ayağa qəhvəyi rənglərə bürünmüş bir Henri Russo tablosundakı qadınabənzər ilahi əzəmətlə qarşılaşması vardı ki, qadının qarşısında dilini udmuş kimi dayanıb, sükutun və heyrətin içində əriyən qəhrəmanımız, bu ərinmişliyin içərisində illər öncə yaşadığı bir qatar təəssüratını xatırlamış, uzaqlara axıb gedən bir qatar kimi qadına “Milana gedirəm” deməsini düşünmüşdü. Və onun bu zaman kəsiyində belə çərçivəsiz düşüncələr doğması yalnız indilərdə bir baqqalın vitrinində görsənən qəlib-qəlib şokoladları ildırım sürətiylə zövq və zamansızlıq aynasında canladırması ilə müqayisə oluna bilərdi. Uşaqların hər zaman, yəni bütün zamanların uşaqlarının yeməyi sevdikləri bu kiçik qəliblərdə Dələduz da zaman-zaman şokoladlara olan eşqində gizlənmiş uşaqlığını xatırlayır və bu xatırlanma müxtəlif periodlarda dövr edərək, müxtəlif yollar keçərək avaragorluq və sərsərilik peşəsinin ən vacib ünsürünə çevrilirdi.

Qəhvərəngli qadın indi “Yalan danışma” deyə qoparmışdı zərif dodaqlarından sözlərin ən alovlusunu və zərif dodaqların ecazkar görünüşündən qopan növbəti sözlər də aram vermədən sıralanırdı. “Səni məhv edəcək şey sənin inancsızlığındır. Axı sən niyə inanmaq istəmirsən ki, ərtafındakıları yararlı, xeyirxah edən müsbət cəhətlər səndə də var və sən bu cəhətlərdən yapışaraq gözəl, mənalı, xoşxasiyyət bir ömür sürə bilərsən. Amma sən inadcıl uşaq kimi özünə təlqin edirsən ki, guya səndə bu yaxşı məziyyətlər yoxdur. Halbuki onlara malik olduğunu hamıdan daha yaxşı bilirsən, sadəcə malik olduqlarını dəyərsiz qılmaq kimi bir adətin var və bu adətin məni kədərləndirir, məyus edir, heyf. Heyf sənin bu istəksizliyindən, bu cəhdsizliyindən, heyf səndə bütün həyatın boyunca var olan amma işlətmək-dən qaçındığın o gözəl bacarıqlardan, o fitrətdən.”

Qəhvərəngli qadının Dələduza dediyi bu sözlərdən sonra onların ikisinin arasına girib ümidsizcə, istifadə etmək marağında olduğum bir fitrətim yoxdur deməyə cəhd göstərərdim, amma sözlərimin onun məni ipə sapa yatmayan bir miskin, ümidsiz adlandırması ilə davam etməsindən çəkinirəm. Qoy heç demədiyim sözlərin altında guya ki, yüzlərlə ittihamın, istər haqlı olsun, istər haqsız uzun bir qırmızı ilan, yaxud da ciddi-ciddi irəliləyən bir qatar kimi arxasından gəldiyini, lakin onların heç birini duymayan, heç birini ciddiyə almayan biri olum və Dələduzun sözlərinə keçim. “Eh sevgili Henri Russo tablosundakı qadın, bunu deməkdən neçə vaxtdır çəkinsəm də indi deyəcəyəm. Siz yanılırsınız. Bəli, yanılırsınız. Mən olduğum kimiyəm, hansısa aktyorluq göstərisində yer almadan yaşayıram. Mənim davranışlarım mənim ruh halımdır. Və siz məni ittiham etdikcə anlamırsınızmı ki, özümü məndən daha yaxşı bilən birisi ola bilməz? Hə ola bilsin ki, taleyin güdazına getmişəm, onun oyununda cəsarətli bir cəngavərə çevrilmişəm. Amma həqiqətdə mən, dəhşətli dərəcədə qorxağam və bunu etiraf etməkdən qorxmuram və sizin mənə ünvanladığınız guya ki məziyyətlərim və istedadımla kimisə xoşbəxt etmək iqtidarında olmağım, amma bunlardan istifadə üçün ərindiyim sözlərinə isə sadəcə gülümsəyirəm, mən tənbəl, yaxud ərincək deyiləm, yenə də deyirəm ki, sadəcə sizin məndə gördüyünüz cəhətlər məndə əslində yoxdur.” Bu sözlərdən sonra yürüyüşünə davam edən Dələduza Qəhvərənglinin sözlərinə israrla qarşı çıxdığından meşə, dərə, təpə, bir sözlə hər yan qəzəblənmişdi. Tərs qadın isə elə hey dodaqaltı, o gözəl dodaqlarının, – hərçənd indi gözəlliklərini itirmişdi, – altında Dələduzu inamsızlıq və inadcıllıqla günahlandırmağa davam edərək deyirdi:“Axı necə də inadkar, ramolunmazsınız.”

– Axı siz niyə məhrumiyyətini hiss etdiyim bir şeyin məndə varlığına bu qədər əminsiniz?

–Axı, onu itirə bilməzsiniz, o itə bilməz?

– Heç bir zaman sahib olmadığım bir şey necə itirə bilərəm axı? Əmin olun ki, onu kiməsə satmamışam, kiməsə bağışlamamışam. Siz inanın ki, məndə varlığınıza inandığınız cəhəti, mənim istedadlarımdan gələn bu cəhəti yaratmaq üçün mən bütün gücümlə mübarizə aparmışam, amma alınmayıb, inanın mənə!

–Sizə inanmaq sadəcə mümkünsüzdür!

Əlbəttə daima belə xırdalıqlara, kiçik təfərrüatlara girən Qəhvərəngli xanımımız Dələduzun öz gözəl məziyyətlərini ondan gizlədiyi, ona açmadığı yönündə dərin bir inanc, daha dəqiq desək, Dələduzun istedadsızlığına qarşı dərin bir inancsızlıq içərisində idi. Bu inancsızlıq bəlkə də bir inadın içindən qopub gəlirdi, yəni ki, bu qadını Dələduzun əslində özünü məhv etmədiyinə, hər şeyin onun üçün onun güclərinə uyğun formada həyatiləşdiyinə, nəinki Dələduz, heç tanrının özü də inandıra bilməzdi.

Yürüyüşləri isə davam edirdi və döngələrin birinə çatanda qadın “mən bir pansion işlədirəm deyə” yenidən sözə başladı və mənə elə gəlir ki, qadının bu etirafı ağacların səmimi təbəssümü ilə qarşılandı. Dələduz isə bu sözlərin sıralandığı anda bir qönçəyə döndü, qadının qarşısında ölüm-qalım hökmünü vermək üzərə olan bir cəllada çevrildiyi anlarda, hərçənd qadın üçün bu metafora nəyə lazımdır, özüm də bilmirəm, sadəcə susub, qızarmaqla kifayətləndi. Qadın isə davam edirdi: Zavallı adam! Yoxsa sən künc-bucaqda qalmış, cəmiyyət üçün, cəmiyyətin xeyrinə istifadə olunmamış qırıntıların varlığından narahat olan tənha, əzab çəkən ruhlardansanmı? Mənim bu meşşan, Baqqal ruhum səni incidirmi? Söylə zavallı adam. Mənim özümdən, həyatımdan bu razılığım səni təngə gətirmir ki? Bax, sən məni məcbur edirsən ki, mən sənin özün haqqındakı səhv qənaətinə yenidən toxunum. Bu qənaəti necə formalaşdırmısan, mənə çox maraqlıdır. Axı bir insan özünü niyə bu qədər bədbəxtliyin dərinliyinə salsın. Bax, mən sənin üzünə qızarmadan deyirəm. Sən xoşbəxt deyilsən, Sən xoşbəxt deyilsən! Elə bu anda siz bizim Dələduzu görməliydiniz. Həqiqətən zavallı adam bu sözlərin qarşılığında gülümsəyir, qadına sizin bu düşüncələriniz, mənim həyatımı düzəltmək cəhdləriniz, bu ipə-sapa yatmayan qaba sözləriniz arxasında daldalanan səyləriniz məni neçə xoşbəxt edir bir bilsəniz deyirdi. Bununla belə qadının ittihamları kəsilmək bilmirdi, bu dəfə də qadın artıq sosial məsələlərə keçmiş, Dələduzu fərdi olduğu cəmiyyətə qarşı öz öhdəliklərini yerinə yetirməməklə günahlandırırdı və günahlandırıcı kəlmələr onun qapqara gözlərində zülmət kimi parıldadıqca, Dələduz belə zülmət baxışları olan birinin belə qaraürəkli danışmağını ən təbii hal sayaraq yenə qadına “Siz özünüzü akademikmi sayırsız?” kimi neştərli suallar verir və bu suallarda açıq-aşkar onun özünü qadından yayındırmaq həvəsi hiss olunurdu. Ah, mənim Dələduzum, necə də ürkək qız uşağına bənzəyirdi. Noyabr ayında keçən bu söhbət, noyabr soyuğunu və qadının qaralamalarını da özünə qatıb Dələduzu necə də üşüdürdü. Söhbət zamanı yalnız isti otaqların varlığını xəyal edərək, onları uzaq bir sərab, utopik bir arzu ilə müqayisə edən bizim bu qarınqulu (şokoladları necə sevdiyini səhv etmirəmsə xatırlatmışdıq) qəhrəmanımız, belə demək olarsa, qəhvərənginə bürünmüş sosial həyatın ağacdələni olan bu qadından qaçır və söhbəti müxtəlif mövzulara yönəldirdi. Məsələn bu yaxınlarda getdiyi Bethoven konserti kimi. Deyəsən biletin bahalığından danışıb deyirdi ki, ona verdiyim pul özü elə ayrıca şahəsərdi. Sonra konsert zamanı yanında oturan prinsesdən söhbət açır, qadınsa öz kobudluğundan əl çəkməyərək, bunlar keçmişin işidir deyə xatırlatma edirdi. Dələduzsa öz təbii halı ilə “Elədir, keçmişdir, amma izn verə bilərsinizmi məndə hələ yaşasınlar deyib bu kobudluğa yumşaq bir təbəssüm düyünü vururdu. Qadınsa, eh, bu darıxdırıcı gəvəzə qadınsa heç susmurdu. “Sən bir xalq, cəmiyyət düşmənisən. Gör mənim özümə nə qədər şey borclusan, sevgi, mərhəmət, qayğı. Bunların hamısını mənə verməli olduğun halda heç birini verməmisən. Birdəfəlik inanmalısan ki, yalnız mənim üçün yaranmısan, anan səni mənim üçün doğub, bütün mədəniyyət, bütün dünya, bütün sivilaziyadan faydalananlar da bunu təsdiqləyib (Necə də ürəkbulandırıcı sözlərdi, pafos dolu, zəhər dolu, qürur və qərəz dolu) Mən sənin ideal bir ər müdriklliyində olduğuna şahidəm. Üstəlik çiyinlərin də güclüdür. Mən hələ belə enlikürək birini görməmişəm.” Bütün bu axmaq sözlərə isə Dələduz yalnız zəif səsli bir cümlə ilə etiraz edirdi, “Mənim çiyinlərim mənim gördüklərimin ən zəifidir”. Qadınsa onu Herakla bənzətməkdən vaz keçmirdi ki, vaz keçmirdi. Ətrafda həqiqi bir Dələduz görünüşündə gəzən bizim bu sosial həyat fərarisinin xəncər asılmış kəmərinə diqqət yetirməlisiniz. Tutqun rəngli geniş şalvarı, incəlmiş belinə sarıdığı qurşaq, saçları, şapkası ilə qorxusuzluq hissinin cisimlənmiş halını təcəssüm etdirən bu adamın köynəyini zərif bir işləmə bəzəyirdi. Düzdür pencəyi bir qədər köhnəlmişdi, amma kürkünün görünüşü öz bahalılığına, dəbdəbəsinə görə diqqət çəkirdi. Əgər onun əynindəkilərini bir rənglə ifadə edəsi olsaq bu ancaq yaşıl ola bilərdi ki, bu yaşıl qarlı havada çox aydın, uzaqlardan nəzərə çarpanlardandı. Mavi baxışlar səpələyən gözlərində müəyyən bir sarışınlıq sizin diqqətiniz cəlb edə bilərdi ki, bu uyum da gözlərlə qəlbin əbədi qardaşlığının bir harmoniyası idi. Üstəlik əlində tutduğu tapança sanki sahibinə gülüş yağdıran formada dekorativ bir izlənim yaradaraq bir palitra rəssamının əsəri ilə yarışacaq qədər uğurlu təsir bağışlayırdı. Qısası çiyinlərinin zəifliyini bəhanə gətirən Dələduz tapançanın lüləsini özünə tərəf çevirərək bu hiddətli, bir kitabçıdan Şlatterin “Frauenpfadesini” (Qadınların bildiyi üsullar – terc.) alıb, diqqətlə oxumuş, bir sözlə cümlə-cümlə hafizəsinə yazmış qadına onu, Editin təsirindən çıxa bilməyən, onu sevən qadına yalvaran səslə “Mənə qarşı çox qəddarsan deyə” pıçıldadı. Həqiqətən Dələduz Editin təsirindən çıxa bilmirdi. Edit onun üçün çox dəyərli, çox yüksəklərdə idi. İndisə gəlin bir qədər Rathenau haqqında danışaq.

Bir zamanlar yüzlərlə özünü “yaxşı” sayan vətəndaşın başına itin oyununu açmış, zənginləri zənginlikdən soyutmuş, onlardan aldığını yoxsulların xeyri üçün xərcləyən Rinaldini ilə bizim bu dəliqanlı gəncimiz arasında necə də kəskin nəzərə çarpan fərqlər var. Hər şeydən əvvəl Rinaldini böyük bir idealist idi. Öz ideyaları uğrunda hər kəsi öldürə bilərdi. Amma siz bizim bu yerli qəhrəmanımıza baxın, məsələn onun hansısa macarlardan ibarət orkestrinin ifa etdiyi hansısa Vyana kafesində məsum gözlərinin ilığa qədər işləyən dərin maqnetizminin köməkliyi ilə qurduğu telepatiya sayəsində pəncərə kənarında oturmuş hansısa qəşəng bir qızın daxili sakitliyini, hüzurunu öldürməkdən başqa əlindən heç nə gəlməz. Bizim bu Dələduz hüzur qatilidir. Hələ mən onun musiqi dinləyərkən düşdüyü ruh halını demirəm, musiqinin verdiyi ekstaz halından ifadə olunmayacaq bədbəxtliklər aləminə yuvarlanan Dələduzun bu halı həssas ruhları çox asanlıqla özünə kölə etməyə kifayət edirdi. Hərdən onun insanları bu cür kölələşdirməsini, onların xoşbəxtliklərini əlindən almasının qarşısını almaq üçün onun arxasınca onu kölgə kimi izləyən birilərini qoşurdular, bu ibitai sinif müəllimi də ola bilərdi. Bir dəfə Dələduz belə gözətçilərdən olan Orlandoya “Din çox zəifdir, elə deyilmi?” deyərək təvəkkülə varmış baxışlarla gülümsəmişdi. Əlbəttə Dələduzun qüsurlu cəhətləri çoxdur, irəlidə biz bu xüsusları optimist yanaşmalarla xatırlayacağıq, amma bütün bunlardan əvvəl gəlin yaxınlarda yerləşən insanların Gurten deyə adlandırdığı dağa səyahətə çıxaq. Üstəlik sizə onu deyə bilərəm ki, biz bu dağın təpəsinə çıxdıqdan sonra Dələduzla bütün mövzulardan, açıq havanın beynimizə gətirdiyi təravətlə söhbət aça bilərik. Üstəlik burada siyasətdən də danışmaq çox asandır, ən azından sizi kimsə eşidə bilməz. Amma onu da deyim ki, Dələduzun xəyallarını siyasət yox, gözəl əndamlı şahzadələr bəzəyirdi ki, bu əndamlar haqqında danışmaq Dələduza əlavə zövq verirdi. Əlbəttə, həmin bizim bu dədəsinin goru çatlamış qaradulumuz, onun ev əşyaları da bu kiçik qeybətimizdən yaxasını qurtara bilmir. Üstəlik dağın təpəsində olarkən ətrafı dördgözlə necə izləməyimiz də sizə maraqlı gələ bilər. Yox siz düşünməyin ki, ətrafa diqqət kəsilmək yorucu bir işdir. Əsla. Ətrafa diqqət kəsilmək insana qeyri-adi bir güc bağışlayır. Bunu bilin ki, insanı ən çox yoran şey onun ətrafa diqqətsiz yanaşmasıdır.

Deməli belə. Səhər on radələrində, açıq yaşıl rəngli çəmənliklərdən enərək yenidən ayaq basdığı şəhərdə Dələduz bir elan, Rathenaunun öldürüldüyünü bildirən bir elanla qarşılaşır. Bəs sizcə bu adam bu hadisəyə belə sarsıdıcı, dəhşətli xəbərə necə reaksiya verir? Məndən olsaydı bu elanı görər-görməz dərin bir üzüntüyə qapılar, ayaqlarımın altından qaçmasını ümidsizcə hiss edərdim. Amma Dələduz nə etdi? Başladı əlini əlinə vuraraq meymun kimi hoppanıb düşməyə. Kimsə gəlib bizə bu sevinc göstərisini izah etsin görək. Görək niyə bu adam bu hadisəyə yerlə-yeksan olacağı yerdə başladı meymun kimi sevinməyə. Bəlkə də bunun səbəbi qaşıq olayıdır. Bu hadisə haqqında da sonra. Fürsətdən istifadə edib, stansiya kafesinə bir daha girə bilməməyimin üzüntüsünü də sizə çatdırmaq istəyirəm. Ah, həsir şapkamı şef qarsona asması üçün uzatmağım necə də böyük nəzakətsizlik idi. Fiasko. Ah mənim bu nəzakətim necə də nəzakətsizlik kimi alqılandı. Hamı mənə alçalmış biri gözüylə baxdı və mən də indi həmin alçalmanın yox, həmin kafeyə bir daha girə bilməməyin üzüntüsü ilə boğuşuram. Çox heyf. Hər nəsə bunlardan yox, dağın təpəsindəki havanın təravətindən danışmaq ən yaxşı seçimdir indi. Əsl cənnət havası, şam ormanının möhtəşəm gözəlliyi və bu təpədən baxaraq, nəhəng bir adamın bir neçə milçəkfason, kiçik, zəif adamlar tərəfindən məğlub edildiyini oxumağın insana verdiyi ilahi zövq. Əgər Niçşeyə inansaq hansısa bir tragediyanı yaşamaq, həmin tragediyaya şahid olmaq və yaxud həmin tragediyanı hansısa formada bölüşmək ən ali bir həzz, həyatı şənləndirən ali bir təcrübə deyilmi? Ah, bizim bu Dələduzun həmin məni utandıran kafeyə Bravo! Əla! Möhtəşəm! nidaları ilə daxil olması. Gəlin ilk baxışdan anladılması çətin olan bu Bravonun mahiyyətini sizə açmağa çalışım. Haydı! Dələduz Gurten dağına dırmaşma qərarı vermədən öncə, sən eh dəqiqlik və yaddaş tanrısı, hər şeyi olduğu kimi nəql etmə gücünü ver mənə. İlk xatırladığımsa bizim bu qəhrəmanın özünü həmin qaradulun içoğlanı (qadının hesabına qadın təsirində yaşayan kişi – tərc.) hesab edərək qaradulun qaşığını yalaması olur. Dulun sonsuz bir dəbdəbəli tənhalığın hökm sürdüyü mətbəxindəyəm. Bu tənhalığı Dələduzun harada gördüyünü xatırlamaq istəyirəm. Deyəsən bu yalnızlığı Dələduz bir gün öncə kitab və sənət nümunələri satılan bir mağazanın vitrinində Fragonardın “le Baiser a la derobee” adlı rəsminin kopiyasında görmüşdü. Bu tablo onu sehirləmişdi. Mənə görə də bütün zamanlarda çəkilmiş ən əsrarəngiz tablolardan olan bu Fragonar şahəsərindəki tənhalıq həmin mətbəxdə də var idi. Budur ətrafda kimsə yoxdur. Mətbəx ləyəninin yanındakı fincanın içində dul qadının qəhvə içərkən istifadə etdiyi həmin o kiçiçik qaşıq özünün xəyal aləmində səssizcə dayanıb gözləyir.

“Dul qadın bu qaşığı bir rəsim qədər gözəl olan ağzına aldı. Həqiqətən bu qadının başqa heç nəyində, heç harasında onun bu ağzında olan gözəllik yoxdur. Və mən bu gözəl ağızda bir anlıq olsun yuva salmış qaşığı öpməklə bu gözəlliyə sayğılarımı çatdırmaqda günahmı işlədirəm?” Bəli, bizim Dələduz hadisəyə yanaşması özünəməxsus bu cur poetikliklə vurğulayır, bu hərəkətində ağıl dolu, hissiyyat dolu bir nüansın gizləndiyini ciddiliklə vurğulamaq istəyir və bu istəkdən fövqəladə bir zövq alırdı. Əlbəttə canlı, parlaq bir zəkaya sahib olduğunu düşünmək kimə xoş gəlməz ki, Dələduza da eləcə. Hə, bir dəfə bizim bu avara dul qadına qadının ayaqlarını yumağa hazırlaşdığı bir anda rast gəlmişdi ki, bu ayaq yuyulma məsələsinə sonra mütləq qayıdacağıq. Əlbəttə bunu nəyin xatirinə etməyimizin fərqi yoxdur, istər gözəl şəhərimizin gözəlliyinə, orada yaşanan olayların haqqını vermək üçün belə olsa, yenə dönəcəyik. Qoy həqiqət eşqi, həqiqəti demək eşqi daim günəş kimi parlasın. Ah, kaş elə indilərdə bir musiqi əsəri kimi həmin ayaq yuyulma anını təsvir edə biləydim. Amma təəssüf ki, nə təəssüf. İndilik qalsın. Qaşıq məsələsinə qayıdaq. Dələduz həmin kiçicik qaşığı həşamətlə oxşadıqdan sonra görəsən nə etmişdi? Bəlkə də sevinclə tullanmağa başlamışdı. Bəs dul qadın necə? O Dələduzun bu halını görsəydi bihuşluğu səmanın hansı qatına yüksələrdi, görəsən? Hə, bu arada həmin qaşığın məskunlaşdığı mətbəx, şeirsəl durğunluğun və tündməcazlığın hökm sürdüyü mətbəxdən də danışmamaq olmaz. Unutmamalıyıq ki, bizim Dələduz başqa yerdə deyil, məhz bu mətbəxdə sözün əsl mənasında seksərkərdə olmuş və belə demək mümkündürsə daim sıxıntı və acizlik çəkdiyi bir mövzuda, – söhbət erotik səhnədən gedir, – dəbdəbəli bir qələbə qazanmışdı. Ardı isə sizə məlumdur. Yəni bu qələbənin ardından həmin balaca qaşıqlarla sevincdən tullana-tullana dağa dırmaşmışdı ki, tam o əsnada Almaniyanın başqa bir yerində ziddiyyətli düşüncəli adamlar tərəfindən vurulmuş bir intellektual canını təslim etməkdəydi. Yenə də qayıdırıq bu alqışlama, əl çırpma məsələsinə. Yenə də bu məsələ bizə qaranlıq qalmaqdadı. Dələduzun Afərin! Əla! qışqırıqlarını onun səma mavisi nankorluğuna bağışlamaq olar, yəni onun bu qışqırığında yatan bol günəşli düşüncəsizlik, hardasa bizə aydın ola bilər. Axı o bütün bunları niyə edirdi? Yoxsa Rathenaunun ölümü ona uğurlu bir gələcəyin müjdəçisi kimi görünmüşdü? Əlbəttə bu düşüncəyə qapılmaq bəlkə də ona qarşı haqsızlıqdır. Amma etiraf etmək lazımdır ki, dul bir qadının ev əşyaları ilə tarixi əhəmiyyət daşıyan olduqca önəmli hadisələrin bir-birini bu cür davamlı şəkildə tamamlaması olduqca gülünc bir təsir yaradır ki, mən də həmin təsirin altındayam. Həqiqətən diqqətlə baxın. Bir tərəfdə bir qəhvə fincan məsələsi, bir içoğlanın məişət zəminində olduqca şirin görsənən davranışı. Digər tərəfdə isə bütün sivil cəmiyyətimizi silkələyən bir xəbər. Üstəlik bu ziddiyətlərə bir yenisini də əlavə edək. Bizim bu Dələduz və Rathenau şəxsən tanış idilər. Əlbəttə, tanışılıqları irəlidə nazir olacaq şəxsin bu kürsüyə gəlmə-sindən öncəki tarixə aid idi. Belə ki, bu bizim hər an kiməsə vurulmağa hazır olan Dələduzun bradenburq zadəganlığında bir malikanəyə zəngin bir sənayeçinin oğlunu ziyarətə getmişdi. Ziyarətin səbəbi isə Berlinin Postdam meydanında əvvəli və axırı görsənməyən insan və avtomobil selinin ortasında tam təsadüf nəticəsində rastlaşdığı adamın Dələduza yolüstü verdiyi “görüşümə gəlin” vədi olmuşdu. Bəli belə bir məşhur adamın haqqında danışılması belə ikrah oyandıran bir şəxsə görüş təklif etməsi sizə qəribə görsənə bilər. Amma bu tamamilə təbiidir ki, bunu sonra izah edəcəyik. Əlqərəz həmin “görüşümə gəlin” sözündən sonra gerçəkləşən ziyarət əsnasında bu iki şəxs divarları qobelenlərlə örtülü bir otaqda ikindi çayı içmişdilər. Həmin çay zamanı isə insanda bir qədər sayğı oyandıran yaşlı bir xidmətçi həm alman həm də əcnəbi ruhu daşıyan bu qəribə otağa girmiş və bu girişin ardından dərhal da itaətkar bir üslübda bir kölgə kimi sıvışaraq otağı tərk etmişdi ki, onun bu hərəkətindən xidmətçinin həyatda yeganə yaşama və varlıq səbəbinin, yəni bütün varlığının qüsursuz xidmətə həsr olunduğunu, onun bütün yaşayışının xidmət otaqlarındakı mühiti, əhvalı düzgün qiymətləndirməkdən ibarət olduğunu sezmək olardı. İkili isə ruhlarına təravət yayan çayın ardından birlikdə gəzintiyə çıxmış, gəzinti əsnasında adalardan, şairlərdən və buna bənzər ümumi mövzulardan danışmışdılar. İndi isə bu qorxunc və kədərli xəbəri Dələduz “kariyera üçün möhtəşəm son” deyə qarşılamışdı. Əlbəttə xəbər anında Dələduzun başqa şeylər düşünməsi də ehtimaldan kənar deyil. Amma onu mütləq demək lazımdır ki, özündə yunan nəşəsinə bənzər bir şeylər gizlədən, qədim dastanlardakı canlılıqdan parçalar göstərən bu qarşılanmada olduqca qəribə, məchulluq dolu ecazkar bir hal var idi. Bu halı öyrənmək üçün Dələduzun Berlində olarkən bir gün utancaq bir qız uşağı kimi davranmasını yada salaq ki, bəyzadələr toplantısında baş verən bu çəkingənlik zamanı Dələduz xeyli alçalmış, rəncidə olunmuşdu. Əlbəttə, o bu gün həmin utancaqlığı və küskünlüyü bir növ mülayimliklə xatırlayır ki, bu xatırlama da onun bu günlərdə yetişmiş bir adama çevrildiyinin sübutudur. Mənə qalsa Dələduz hər keçən gün özü ilə daha çox barışıq halda yaşamağa öyrəşir. Haqqında danışdığımız həmin bəyzadələr yığıncağında isə Dələduz bir tələskənlik, həddindən artıq cürətkarlıq, tezisinəşənlik etmək kimi bir qəbahətə bulaşmışdı ki, məclisdə iştirak edən bir neçə bəyazdə Dələduzun həddindən ziyadə çılpaq və belə məclislərə yaraşmayan rəsmiyyətini aşağılayıcı bir təbəssümlə qarşılamışdılar. Əgər fantaziyalara yer versəm onlarn bu sarkazm dolu təbəssümünü balaca bir uşağın burnuna vurulan çırtma ilə müqayisə edə bilərəm. Hərçənd belə bir alçaldıcı davranış, bu davranışlardan doğulan təəssürat Dələduzu öldürmədi. Əlbəttə belə kiçik aşağılanmalar, belə kiçik detallar insanı üzüntüdən öldürsəydi daha xoş olardı, ən azından əzabların səbəbkarlarının ölçüləri kiçilmiş olardı. Hər nəysə, indi bütün bunları kənara qoyaraq xidmətçi qız, dizə qondurulan busə və bir şaledə əldən-ələ keçən kitab haqqında söhbətə başlayaq. Müsaidənizlə.

Şərab işində, xüsusən içmək, ən azı ailəsi üzüm bağlarına ömür vermiş Sanço Pansa kimi mütəxəssis olduğunu vurğulaya bilərik. Şərabın üstün məziyyətlərindən çox şey demək olar. Ən əsası şərabda insana üstünlük, üst bir duyğu verən bir şey gizlidir. Məsələn mən şərab içərkən geridə qalan əsrləri, o zamanlar yaşananları daha rahat anlayıram. Anlayıram ki keçmiş əsrlərin əsas qayəsi indiki zamanın içində bir yer tapmaq cəhdidir. Eləcə də indiki zamanın qayəsi gələcək zamanın içində öz varlığını bir küncə gizlətmək cəhdidir. Bundan əlavə şərab insanı peşəkar ruhşünas edir ki, şərab içən adam da peşəkar ruhşünas kimi hər şeyi ciddiyə alsa da hər şeyə ciddiyə aldığı qədər biganə qalar. Şərabın dostu olmaq çox önəmli bir mövzudur, əgər insan şərab dostudursa o qadınların da yaxın dostu, eyni zamanda onların sevdikləri şeylərin sadiq qoruyucusu olar. Qadın və kişi arasında ən ümidsiz əlaqələr, münasibətlər belə şərab qədəhinə düşüncə birdən-birə tumurcaqlanıb pardaxlanar. Hər yan çiçəklərə bürünər. Şərab üçün yazılmış bütün musiqilərə dərin sayğılarımı çatdırıram. Şərab üçün olan bütün nəğmələr ən gözəl nəğmələrdir. Keçən günlərin birində birisi şərabı qəsd edərək bu bir Datelə yaraşmır dedi. Nəzərinə çatdırım ki, datel orduda çavuşlar üçün istifadə olunan bir adlandırmadır. Bəli mən həmin gündən şəraba qarşı bu sözlərin söyləndiyi evə uzaqdan və soyuq baxışlarla baxıram. Hər baxışda içim ürpərir, diksinirəm. Orduda datel olmaq utanılacaq bir şeydirmi məgər? Məgər bu adamın adına xələl gətirirmi? Düzdür indi elə çağda yaşayırıq ki bütün ierarxiyalaşmalara çox ciddi fikir verilir. Yəni onların mənə belə baxması elə də səhv yanaşma deyil. Amma yenə də adam belə şeylərdən narahat olur. Nəysə, qısası məni diksindirən bu evin bir bağçası var ki, bizim Dələduzun da həmin bağçada öz yorğunluğunu üzərindən atmaq məqsədilə günlər keçirib, özü də nə günlər. Hələ bir səfərində Dələduzun həmin bağçada saçlarının, qarson qızların mərhəmətli əllərinin şəfqətlə gəzindiyi dağınıq saçlarının, lap renessans rəssamlarının işlədiyi uşaq İsanın saçları kimi lülə-lülə tökülərkən görüntüsünü xatırlamaq istəyirəm, bağça onda Dələduzun bu duruşu ilə hansısa monastra çevrilmişdi. Dələduz saçlarını daim səliqəli və təmiz saxlamağa çalışardı və mən indi onun saçlarını yuyularkən təsvir etməkdən özümü saxlaya bilmirəm, necə də gurlayan bir şəlaləni xatırladırdı bu saçlar. Şəlalənin sularının ənsəyə tökülməsi sanki müqəddəs yorğunluqlarda suyun dincəlməsinə bənzəyirdi. Əlbəttə, “müqəddəs yorğunluq yerlərində dincələn su” ifadəsi sizin üçün nə qədər qəribə və düşüncənin vərdiş etmədiyi söz kimi görsənsə də etiraf etməlisiniz ki, qulağınızda xoş bir rayihə yaradır. İndisə, saçları xəfifcə bir kənara buraxıb, Dələduzun bu ikrah doğuran evdə davranışlarına qayıdaq, hərçənd bizim bu qəhrəman orada keçirilən vaxtı itmiş zaman hesab etsə də, həmin evdə olan nəzakət qaydalarına, məsələn, yemək yeyərkən dodaqların tərpənişinin zərifliyini qorumaq kimi qaydalara ciddi cəhdlə əməl etməyə çalışır, yemək yeyərkən dodaqlarını daim qapalı tutmaq uğrunda amansız mübarizələrə girişirdi. Həmişə qidanı çeynəyərkən “dişlər görsənməməli deyil” sözlərini təkrarlayaraq bir çox adamı bu barədə öz təsirinə salmışdı. Çoxları hətta bu işə gərəyindən daha çox diqqət göstərirdi ki, bu da öz növbəsində onları gülünc duruma salırdı. Həqiqətən də yaxşılığı həddindən artıq etmək bir sevgi göstərisi olsa da heç də həmişə yaxşı sonlanmır. Əlqərəz Bizim bu Dələduz, həmin bağçada, sarmaşıqlı divarların ətrafında kəpənəklər kimi şən dayanmaqla özünün Dələduz könlünə xəncər yarası vuracaq ilahi bir mələyə olan sonsuz eşqini düşünməklə dayanmışdı ki, bu ilahi mələk kübar ailə tavanlarının qoruduğu səmadan adi insanlar arasına enmiş əsilzadə bir qızdan başqası deyildi. Bəli, bu əsilzadə qız Dələduzu meyidə çevirirdi, amma bu meyid canlı idi, onu dirilik bulağından içmiş kimi həyatla dolu saxlayırdı. Xüsusən axşamlar yatağına yatmadan öncə Dələduz tanrıya dua etmək için diz çökür, bu dualarda sabahların ən böyük görüş ümidləri səmanın yüksəkliklərinə tolazlanır və Dələduz duaların cavablarını almış kimi yeni ümidlərlə büsbütün əhatə olunurdu. Bu ümidlərin sayı sonsuz idi. Mən deyim yüzlərlə, siz deyin yüz minlərlə. Hər halda Dələduz özünü bəxtiyar sayırdı. Və bütün bu gecələri Dələduzun yeganə şahidi dolunay, təzə ay bir sözlə, bütün halları ilə yalnız ay olurdu. Mənsə həmin möcüzəvi yaradılmışı onun öz izni ilə Vanda adlandıracam, bəli Vanda mənim çoxdandır, görmədiyim qızın adıdı. Əgər məlumatlara inansaq, birinci Vanda artıq ərli bir qadındır. İndisə yenidən Dələduza qayıtsaq görərik ki, O, seyrangahların birində gözlərini tez-tez qırpan, müxtəlif yerlərdə yersiz göz-qaş işarətləri ilə insanları əsəbiləşdirən, bununla belə deyim yerindəysə populyarlığın qucağında olan bir dəliqanlı oğlanla tanış olub və bu dəliqanlının çox insanı əsəbləşdirən cəhəti bəzilərinin qəlbinə işləyə bilirmiş ki, Dələduz ona çəkinmədən belə gözlənilməz bir sual verib: “Sizin xidmətçi qızınız ola bilərəmmi?” Əlbəttə dəliqanlı bu sözlərdən əsəbləşsə də, bu qəzəbi elə də üzə vurmayıb, sadəcə qəhrəmanımıza ağlını başına yığması mövzusunda kiçik xəbərdarlıq edib. Ah, bizim bu Dələduz. Dəliqanlını bir dəqiqə də olsun rahat buraxmayan Dələduz. Dəliqanlı ilə bir qalxıb, bir oturan Dələduz. Mən olduqca zəngin səyahət təcrübəsi olan bu dəliqanlının pişik gözü kimi parıldayan xırda yaşıl gözlərini, olduqca biçimli qaydada olan üzünü yox, həmin dəliqanlının dizlərini açığa çıxaran qısa şalvarını xatırlamaq istəyirəm. Yəqin nəyə işarə vurduğumu artıq anladınız. Bəli, bizim bu xidmətçi qız günlərin birində qəfildən, şalvarın qısa olması fürsətindən istifadə edərək dəliqanlının dizlərindən öpmüşdü. Əlbəttə bizim onun bu əməldə günahkar olub olmadığını müəyyənləşdirmək haqqımız yoxdur, amma hər halda bu şahidliyi sizlərə çatdırmadan da keçinməm mümkünsüz idi. Mənə qalsa Dələduz bu əməli ilə hansısa günah iş göməyib və əgər mənim rəyimi soruşsanız deyərəm ki, o bu məsələdə tamam məsumdur. Əgər yenidən Dələduzun gündəlik işlərinə qayıtsaq deyə bilərik ki, o günorta ikidən axşam yeddiyə qədər bu dəliqanlıya xidmətçi qız olmaq şərafətini əzmlə davam etdirirdi. Və insanların bu işlərə baxışları, Dələduzun aşkarda olan bu qulluqları çoxlarının da marağını çəkirdi. Məsələn dayələr bu xidmətçi qız itaətkarlığı göstərən gənci, dəliqanlının buyurqanlığını hər şeyi bilən bir əda ilə qəbul etdiklərini göstərir və bundan sonra da dodaqlarını ironik bir mərhəmətlə əyirdilər.

İndi isə keçək kitabın əldən-ələ gəzməsi məsələsinə. Deməli, saçları ağarsa da özünü olduqca cavan hesab edən madamlardan biri Dələduza bir kitab hədiyyə etmişdi. Yox, məsələ bu deyil, indi ağlımı işğal edən sayları olduqca çox olan qadın mantiyalarıdır. Görəsən hardan ağlıma düşür bu uzaq fikirlər? Hamısı bir anda yanıb sönən ulduzlara bənzəyir. Onu da deyim ki, Dələduzun ara-sıra özünü Fabris del Donqoya oxşatdığı da bir həqiqətdir. Lütfən bağışlayın məni, deyəsən sayıqlayıram. İzn verin özümə gəlim, izn verin fikirlərimi toplayım. Bəli, bəli, artıq özümdəyəm, artıq hazıram, amma gəlin bu əldən-ələ keçən kitab haqqında sonra danışaq. Onsuz da sonralar bu haqda danışmağa vaxtımız çox olacaq. Mən inanıram ki, bu mövzu bizimçün yolgöstərən bir işığa çevriləcək. İndisə keçək xidmətçi qız və dəliqanlıya. Bəli, Dələduz daha sonra dəliqanlıya evlərinə qədər yoldaşlıq etdi və dəliqanlı axşam yeməyini bitirib, yapon işi kaftanlığı ilə binanın balkonunda görünənə qədər dəliqanlı onu bir xidmətçi qız sadiqliyi ilə gözlədi. Dəliqanlı isə sonrasında öz növbəsində bir çox məsələlərlə yanaşı Dələduza öz əmisinin işlərindən də danışdı ki, buna səbəb də dəliqanlının həmin dövrlərdə müvəqqəti olmaq şərtilə əmisinin və onun ailəsinin yanında yaşamağa başlaması idi. Əlbəttə, sizə bütün bu danışıqlar məzmunsuz və darıxdırıcı gələ bilər, amma mənə inanın ki, bu söhbətlərdə ziyanlı bir tərəf yoxdur. Sözün qısası, bu xırdalıqlarla əldən-ələ gəzən kitab mövzusunu arxada buraxmağım yaxşı oldu. Üstəlik indi bu xidmətçi qız məsələsi ilə də sağollaşmaq istəyirəm, onsuz da bu barədə həddən artıq çərənləmişəm. Xülasə, Dələduzun bir müşavirin oğlu olduğu mətləbini sizə çatdırmaq istəyirəm. Bəli, qəhrəmanımız deyərkən gənc yaşlarından evini və ailəsini tərk edib, müxtəlif ayaqaltı işlərlə başını qatan, özünün güclü dəyərlərə, əsl-nəcabətə malik ailəsini nadirən xatırlayan, özünü heç bir zaman tanımaq imkanı olmayan birisindən, hələ dörd yaşındaykən anasının nəzarəti altında not dərsləri alan birindən söz açırıq. Görünən odur ki, anası ona fövqəladə bir şəfqətlə yanaşmışdı. Mən bunu özümdən demirəm, Dələduzun bu gün belə anasının rəsminə ibadət edər kimi baxması bu sözlərin sübutudur. Və bizim bu Dələduzun çoşqun irmaq kimi qaynayan yeniyetməlik dünyası, həmin dünyanın içərisində axan yaşıl sulu çaylar, əbədiliyin və gəncliyin, tarixin və sonsuzluğun qoynunda bir-birinə qarışan, qaynayıb çoşan başqa çaylar. Ah, bizim bu Dələduzun iç dünyası necə də genişdir. İndisə uzun dərvişanə həyatın ardından, kürəyini yamaclarına söykədiyi bir kənddə, oxucusu olan bir qadını ona göstərdiyi sədaqətdən ötrü əlini sıxmasından sonra özünü axşam vaxtı bir keşişin evində qonaq olaraq tapan Dələduza baxın. Keşişin qızı ona müxətif fotolar göstərir. Keşişin arvadı davranışlarında bir inamsızlıq sezsə də, qızının bu qonağa qarşı olan diqqətini özüyçün aydınlaşdırır, qonağa qarşı olan şübhələrini zehnin bir küncünə tullayaraq, özüyçün yenidən zəngin bir malikanənin, qızının hesbaına qazanılmış malikanənin xəyallarını qurur. Ah, necə inamsızlıqlar necə inanclar, necə dərinlərdən necə qalxanlar çıxır bir bilsəniz. Amma indi bunları danışmağın vaxtı deyil. Yeni mövzular dalğalarla yaddaşıma hücuma keçməkdədir.

Dələduzun zehnini işğal edənlər arasında onun şəhərin məzarlığında uyuyan iki qardaşını da misal çəkmək olar. Düzdür onların xatirəsinin Dələduza əzab verdiyini tam dəqiqliklə iddia edə bilmərik, amma burası doğrudur ki, onları xatırlamaqla arabir qəhrəmanımız özünü qəhərli bir ruh halının içində tapır. Əlbəttə bəziləri düşünə bilər ki, mənim bu sözlərimdə daşürəklilik var. Mən bu iradlara tam səmimiyyətimlə təslim olmazdan öncə onu deməliyəm ki, Dələduz valieynlərinin soyuq təsiri nəticəsində duyğulu, emosional davranışlara, nitqlərə qarşı xeyli yadlaşmış bir uşaqlıq keçirib. Həqiqətən də onun uşaqlığı laqeydlik divarlarının əhatəsində keçib. Çoxuşaqlı ailələrdən bu cür uşaqlıq keçirənləri xatırlamanızı istəyirəm. Hərçənd yuxarıdakı sətirlərdə piano dərslərindən danışmaq kimi ucuz bir həvəsə qapılmışdım. Amma mənim bu söylədiklərim həqiqətən gerçək idimi? Yəni Dələduza anası həqiqətən piano dərslərində şəfqət göstərmişdimi? Bunu heç özüm də bilmirəm. Bununla belə Dələduzun ailəsi və mənşəyi haqqında da daha çox danışmaqdan qaçınacam. Bu hərəkətimdən dolayı özümə qarşı yaratdığım sayğıya qapılıb izninizlə indi Cenevrə küçəsini və Portuqaliyanı xatırlamaq istəyirəm. Cenevrə küçəsi və Portuqaliya. Necə də əlaqəsiz iki ad. Axı onları sistemləşdirib, kombinasiyalarla sizə təqdim etmək çətin bir iş deyilmi? Bəs məni bu seçimə vadar edən nədir? Hər şeydən öncə cəsarətim. Bəli, yazmağa başladığım onlarla il ərzində ilk dəfə yazı masama özümdən bu qədər arxayın, bu qədər inamlı oturmuşam və bütün çətinlikləri dəf edəcəyimə tam əminəm. Bəli bundan sonra kağıza töküləcək cümlələr sonsuz bir gücün və həqiqətin əksindən başqa bir şey olmayacaq. Bayraqları xatırlayıram. Ah, Avropanın elm səfərbərliyi adına Portuqaliya limanlarında dənizçilərin ruhları tərəfindən dalğalandırılan bu bayraqlar. Hələ 15-ci əsr idi. Şərqi Hindistana gedən dəniz yolları təzəcə kəşf olunmuşdu. İnsanların Hindistana getmək üçün quru yolunda çəkdikləri əzabların bitməsindən elə də çox keçmirdi. İnsanlarsa artıq var-dövlətlərini birdən-birə artıracaq bərəkətli dəniz səfərlərinin onların həyatını dəyişdirəcək yenilikləri hiss etməyə başlamışdılar. Bazarlarda çeşidlər çoxalmış, orta sinifə məxsus sakinlərin evlərindən artıq darçın qoxusu yayıldıqca, qəhvə bu kəşfi qəbul edənlərin qəlblərini fəth etmək yolunda inamla irəliləyirdi. Bəli artıq mədəniyyət uşaq kimi ayaq açıb qitədən qitəyə yayılır, yarımkürəmizin mədəniyyəti digər yarımkürənin nemətləri hesabına pardaxlanırdı. Artıq dünya burjuaziyanın kök atması mərhələsində idi və bizim Dələduz da bütün bu inkişafların qarşısında necə möhkəm dayanacağını düşünüb təkamül edən birisi kimi müxətlif dəyişimlər gerçəkləşdirir, özü-özlüyündə müxtəlif qruplaşmalar, təşkilatlar yaradaraq, həmin adamın zamana uyğun sağ qalma cəhdlərini öz yaşam, daha dəqiq desək burjualara uyumsağlama fəlsəfəsinə tətbiq edir, bu tətbiqetmələrin uğuruna cani-könüldən inanırdı. Düzdür hərdən Cenevrə küçəsində başlayan sərxoşluğunu axşamları konsert olan kazinonun düz ortasında qədər daşıdığı olurdusa da, bütün bunlar incəlik içində baş tutduğundan kimsə onu qınamır, əksinə bu kiçik cəsarətli davranışlar çoxlarında səmimi bir təəssürat yaradırdı. Bəli məhz bu kiçik şıltaqlıqlara görə çoxları Dələduzu sevirdi. Halbuki biz bu hərəkətlərin ilham mənbəyini anlamadan Dələduzu daim balaca bir ağıldankəm uşaq kimi qınamaqla məşğuluq. İstəyirik ki, o bizim nəzarətimizdə qatı bir tərbiyə alaraq, son dərəcə hamar, yontalanmış birinə çevrilsin. Daha düşünmürük ki, bizim bu istəyimiz Dələduza həqiqətən lazımdırmı? Eh, həmişə başqalarının yerinə qərar verməkdə o qədər peşəkarıq ki. Nəysə, qayıdaq onun Batavialı əmisinə. Bəlkə də bu adam Dələduzu verdiyi pullarla ərköyünləşdirməli deyildi. Bunu da keçək. Bəs gündüzün günorta vaxtı Arkadiyada, daha dəqiq desək Kafiq Qülləsinin kəmərləri altında etdiyi hərəkətin mənası nə idi? Onu da deyim ki, bizim şəhərimzdə xeyli sayda portik adlanan yəni üstü kəmərli keçidlər və üstü qapalı səkilər mövcuddur. Və indi belə keçidlərdən birində dayanan Dələduz qarşıdan birisinin tələsmədən ona doğru gəldiyini görür. Birisinin? Kimin? Vandanın! Mavi rəngli qısa bir yubka geyinmiş bu qızı arxasında gəzdirdiyi qucaq iti ilə avara-sərgərdan irəliləyir. Bəs Dələduz neyləyir? Qızın üzərinə atılaraq, gözlənilmədən əlindən tutur və fısıldamağa başlayır. “Nə buyu-rursuz, xanım qız?”. Qız təəccüblənir, nə edəcəyini bilmir, yalnız çaşmış halda Dələduzun ondan nə istədiyini soruşur. Elə bu anda qəhrəmanımızın ağzında atəşli sevgi sözləri yayılmağa başlayır: “Sizin yanınızda, hər an, hər saniyə, təkcə sizin yanınızda olmaq istəyirəm” deyir, səsindəki güc və ölümcül yumşaqlıq, sərtlik və ölümcül xəstəlik bir-birinə qarışaraq ətrafa yayılır. Qızsa artıq təəccübünü itirib, Dələduzu sonsuz bir əda ilə başından eləmək istəyir, anasının yaxınlarda olduğu, Dələduzun onu belə sevməsinin pis xəbər olmadığını eşitdirə-eşitdirə ürkək gözlərlə ətrafı seyr edir. Ah, bu qız uşaqları ürkək-ürkək baxanda insana necə doğma olurlar! Dələduz Vandanı Bernli Yeniyetmə adlandırırdı. Əlbəttə siz Dələduzu yanlış tanımayın, onun qızın üzərinə belə qəfildən atılması ani qərar deyildi, Dələduz bunun üçün düz dörd ay qızın arxasınca kölgə kimi süründüyü halda qızla danışmağa özündə cəsarət tapa bilməmişdi. Siz bilirsiniz dörd ay susqun kölgə olmaq nə deməkdi? İndi isə bu cəsarətli yaxınlaşmadan sonra Dələduz özünü bir Portuqaliyalı dənizçi kimi hiss edirdi. Yəqin ki oxucumuz bir az öncə İuda ağacının yarpaqları rəngində olan bayraqları nə üçün xatırladığımızı anlamışdır. Bəli, Dələduzun ədəb hissi tərəfindən zəncirlənən sakit dənizi xatırladan ruhu indilərdə bir xalça tacirinin dəstəyi ilə yeni qitələri kəşfə yollanırdı. Bəli bu sözləri əbəs yerə işlətmirəm, çünkü Dələduz xalça taciri adlandırdığımız aristokrat qəlbli birindən qızın adını, evlərinin ünvanını öyrənmiş, valideynlərinin şəxsiyyəti haqqında olduqca doğma məlumatlar almışdı. Bu arada onu deyim ki, o aralar hələ Edit Dələduzun həyatında yox idi. Bəli artıq tədricən düzənli, ardıcıl bir yazı üslubuna keçirik. Qəzetlərdə yazılan bənzətmələri keçsək deyə bilərik ki, balta dəyməmiş cəngəlliklərin içindən sıyrılan kəşf yolçularının önündə nəhəng abidələr ucalır. Bəli, Dələduzun daxili aləmindəki dirilişin binası da qəlb gözlərinin qarşısında bax belə ucalmağa başlamışdı. Özünü tamam unutmuş birisini düşünün, durmadan rəqs etmək istəyən birisi. Məktəbli kimi görsənən Vandanın qohum əqrabasının evinin önündə ağaca çevrilən Dələduzu düşünün sonra. Bu ağac olmağın hər gün davam etdiyini düşünün. Yenə də hərdən Cenevrə küçəsini yad edən, amma bu səfərlərdə də körpünün altından axan gömgöy sulara baxaraq bütün şəhərin ibtidai ruhlarının, şəhərin bütün kobudluğunun bir eşqin yatağına girərək tamam gözəlləşdiyini zənn edən birisini düşünün. Siz tamamilə aşiq birisini düşünün, ikicə dəfə Vandanı əlində əl ağacı ilə görmüş və qızın əl ağacını daşımasına böyük heyrətlə baxmış, ağırlığın asıldığı bu zəhmətkeş əli dərin bir duyğu ilə incələmişdi. Bu heyranlıq ibadət dərəcəsində idi. Sonra qızın iki kiçik qara muncuğa bənzəyən gözlərini düşünün. Sonra da Vanda haqqında Dələduzu məlumatlandırmağı özünə borc bilən şərqli bir tipi. Düzdür onun Dələduza məsləhəti qızdan uzaqlaşmasıyla bağlı olmuşdu. Hərçənd Dələduz sevənlərə məxsus axmaqlıq və riyakarlıqla, bəlkə də riyakarlıq deməklə sevən insanlara qarşı kobudluq edirəm, amma bu həqiqətdir, sizdən bayaqkı həqiqətimə, riyakar sözündəki həqiqətimə görə növbəti dəfə üzr istəyəcəm, çalışacam ki, bundan sonra əlavə sözlərə yer verməyim, sözləri bacardığım qədər cilovlayım və bir o qədər də sözün ilahi gücünə boyun əyim, bəli sevənlərə məxsus həmin riyakarlıqla şərqlinin qızı ondan qısqandığını, onu qızdan ayırmaq istədiyini düşünmüşdü. Düzdür bu hadisələrdən sonra Dələduzun ünvanına bir xeyli məktub gəlmişdi və yazanlar Dələduzun kiçik sərsərilikləri üçün darıxdıqlarını etiraf edirdilər. Dələduza dəyər verən bu insanlar Dələduzdan həqiqətən bir Dələduz kimi davranmasını tələb edirdilər, Ah, mənim zavallı sərsəriliyi məsləkə çevirmiş Dələduzum. Bu məktublar qarşısında necə qürurlu və cılız idin. Bilirəm məktubları oxuduqca bütün sözlər sanki qarnından çıxırdı, bütün sözlər elə uğultulu, elə uzaqdan gəlirdi ki. Bəli sən bu sözləri duymur, önəmsəmirdin. Vandanı tanımadan öncə hafizənə yazdığın sonsuz sayda mənzərələri bir-bir nəzərdən keçirirdin, bütün bu mənzərələrə qarışan səni geri qaytarmaq istəyənlərin cəhdləri də indi sənin sərxoşluq cəngəlliyindən bir yaddaş abidəsi kimi ucalırdı. Hələ səni elm və ürfan yiyəsi adlandırdıqları birisinin yeməyə çağırmasını demirəm. Yadındadırmı, quru lobya ilə yemək öynəsi yola verən o pak adamlar? Yadındadırmı onların üzv olduğu Mədəniyyəti Qoruma birliyi və birliyin qida məsələsində çox sərt qayda-qanunları? Bahalı yeməklərə nifrət edirlərmiş. Heyhat.

Sənə nə demişdilər onda? Onlardan qaçmağının, soyumağının, onlara laqeydləşmənin üzüntülərinə səbəb olduqlarını xatırlatmışdılar sənə. Dediyinə görə hamısı üzülmüşdü bu uzaqlaşmağa. Sənsə qayıdıb kobud bir cavab vermişdin. Kimin sənə isindiyini soruşmuşdun. Hamının sənə mehriban olacağını düşünə bilmirdin. Nəzakətlə sən olmadan da onların işlərinin müvəffəqiyyətlə davam edəcəyini bildirmiş, özünün daxili aləminlə müqəddəs çillə həftəsinə qədəm qoyduğunu demişdin və sənin bu sözlərinə, xüsusən daxili aləmin müqəddəs çilləsi sözlərinə, sağlam zehni qidalanmanın kütləviləşdirilməsini qarşısına məqsəd qoyan birliyin üzvlərindən biri doyunca yayıla-yayıla gülməyə başlasa da sən onun gülüşünü yarıda qoyaraq köynəyinin yaxasını açaraq həmin üzvə heç zaman görəcəyini düşünmədiyi bir şeyi göstərmişdim. Gülüşü qıqq deyə kəsilmiş, rəngi saralmış, öz aləmində bu əhvalata, sinəndəkinin əhvalatına müxtəlif çalarlar qatmış, sonrasında isə sənə özünü müxtəlif mətbuat orqanlarında çap olunmuş məqalələrini göstərmişdi. Əlbəttə sən ədəbiyyata olan marağını biruzə verməsən o bu məqalələri sənə əsla göstərməzdi. Sənsə qarşında dayanan üç yüzə yaxın məqaləyə göz gəzdirərək sakitcə keçmişə baxıb bu günü dəyərləndirməməyi məsləhət görmüşdün həmin üzvə. Keçmişlə gələcəyin bütünlüyünü vurğulayaraq etiraz etmişdin üzvün sənə belə ucuz yanaşmasına. Sonra da insanların yaxınlarını geriyə getməklə ittiham etməklərindən danışmışdın. Yenə də üzvə səmimiyyətinlə göstərdiyin şeyi xatırlatmışdın. Ah, sənin bu qəlibtanımaz səmimiyyətin. Üzv öz-özünə bəzi şeylər mızıldanmışdı. Həqiqətən də, əziz Dələduz, insan bəzən öz səsini belə duymaq istəmir. Siz isə həmin üzvlə gecəyarı-sına qədər birgə oturub İncildən bəzi mətnlər oxumuşdunuz. Amma bu üzv, yüksələn ulduz, duyduqları eşitdikləri şeyi həqiqətən düzgün qavraya bilmişdimi? Dinlə əlaqəli çox şeyləri diqqətə almarıq, bəs balaca uşaqların müxtəlif əzablı xəstəliklərdən o balaca canlarını tapşırmaları necə? Din ədalətdən danışırsa bu günahsız uşaqların ölümündə hansı ədalət, hansı qanunauyğunluq var. Məncə bir az böyüməliyik. Özümüzlə barışmağın vaxtı çatıb, bir az daha mülayim yanaşmalıyıq insanlara və dünyaya, nəzərlərimiz irəliyə doğru yollar qət etməli, sakit ruh halımızın binasında yeni-yeni qələbələr qazanmalıyıq. Amma bu üzv belədimi? Üzünə vurulan çılpaq həqiqətlərə qarşı ortaya qoyduğu intellektual mövqeyi. Yox bu intellektuallıq ziyalılıq deyil, bu sadə ənənədir ki, üzv də həqiqətlərdən həmin intellektuallığın pərdəsi ilə aralanmışdı. Ah, bu intellektual üzv! Mənim əziz Dələduzum, o öz çürümüş ağlı ilə sənin içindəki xoşbəxtliyi qısqanırdımı həqiqətən? Sən onun üzünə şillə kimi çırpılan hansı sözləri demişdin sonra? “Bütün insanların sənə yardım etmək istəyib, sonrasında buna nail olmayınca üzüldüklərinimi demişdin? O isə sənin üzünün uşaq üzü qədər məsum olduğunu xatırlatmışdı, elə deyilmi? İndisə Dələduzum, mənə denən görüm həmin üzvə onu bu qədər sehirləyəcək nə göstərmişdin? Biz bu haqda heç nə bilmirik. Lütfən başa sal bizə.

Düzdür, indi bu halımızla Dələduzun bu göstərisinin elementindən xəbərsizik, amma həmin məclisdən evə qayıdarkən gecənin onun gözünə əsrarəngiz göründüyü bilirik. Bilirik ki, o gecə gümüşü rəngli ağaclar səssiz bir nəğmə pıçıldaşırdılar. Bu nəğmədə dostluq var idi. Və küçələr, uzun qutucuqlara bənzəyən bu küçələr, və evlər həmin qutucuqların içindəki kiçik oyuncaqlardan başqa nə idi ki?!

İndisə həmin gecənin sonsuz romantikası Dələduzun yolda qarşılaşdığı sevgilisini kifayər qədər alovlu hisslərə malik olmadığı bəhanəsilə geri çevirdiyi Herr Meirlə pozmaq istəyirəm. Bu Meir arzularını reallaşdırmaq mövzusunda kifayət qədər uğursuz biri idi. Sevgilisinin ayaqları altına qapanmağını dəfələrlə dilə gətirsə də qızcığaz artıq bu gəncin gəvəzəliklərindən zara gəlmiş, onun bu davranışlarına ikrah duymağa başlamışdı. Bəli, həqiqətən kiminsə ayağına düşüb yalvarmaq yalvarandan daha çox yalvarılana əzab verər, onu əlavə duyğularla yükləyər ki, bu duyğuların heç birində saflıq yoxdur. Sözün qısası, Meirin sevgilisi bu gəncin ovuclarına sevgi qırıntılarından başqa bir şey qoymağa razı deyildi və Meir, nəhəng alovun həsrətiylə yanan birisi indi kül dənələri iləmi ovuncaqdı? Meirin ruhu bu qırıntılarla doyardımı, əlbəttə ki yox. Və bütün bu bədbəxtliyin qarşısında Meir hər yolu tutaraq həmin qızcığazın ayaqqabısını öpəcək qədər irəli getmişdi ki, indi bunları birər-birər bizim Dələduza danışaraq ondan məsləhət və mərhəmət umur, artıq sahibəsinin lazımsız işvələrindən cana yığıldığından səmimiliklə danışırdı. Dələduz, hər zamankı Dələduz isə öz qırmızılığı ilə bu üsyan həddində olan canayığılmanın əbəs olduğu haqqında bir iki cəsarətli söz dedikdən sonra, qızcığazı tərifləməyə başlayaraq Meirin onu sevməsinin ən təbii haqq olduğunu bəyan etdikdən sonra, növbəti cəsarət dalğası onun ətrafın sardı və açıqsözlü Dələduz artıq sözlər dənizində itkin bir yolçuya çevrildi. Ağzından amerikansayağı sevgilərə xas ifadələr çıxır, amerikansayağı bir sevgidə tələb olunan cəsarətin dozasının çoxluğundan şikayət edərək, Meiri gözləyən fədakarlıqların çox böyük olduğunu, hərçənd sevgisini bildirmədən yaşamağın, ayaqqabı öpməkdən daha ali bir mövqedə dayandığını bir peyğəmbər kimi bəyan edir, qadının onu darıxdırıcı hesab etməyinin anlaşılan bir hal olduğunu, Meirin cəsarətinin əslində cəsarətsizlik olduğunu, bu cəsarətin dayazlıqdan başqa bir şey olmadığını ən yumşaq sözlərlə vurğulayırdı. Bəli, sevgidə alovlu bir bolşevik kimi özünü görən Meir artıq zavalli, bütün dünyadan xəbərsiz qurbanlıq bir piyadaya çevrilmişdi və bütün bu sözlər Meirin aşiq və cəsarətsiz qəlbinə küt bir bıçaq kimi sancıldıqca araya soyuqluğun rüzgarları girdi. Odur ki, ikisinə də sağollaşıb yollarını ayırması çox çəkmədi.

İndisə qaşıqlı qadın yaxud da ki dul haqqında danışaq. Bəli bu dul olduqca əziyyətli bir evlilik yaşamışdı. İrəlidə çox güman sizə bu evlilik haqqında ətraflı bir raport təqdim edəcəm. İndisə Dələduz və Vandaya qayıdaq. Bu söhbətin ertəsi gün Dələduz yenə də vandanın evinin qarşısında ağac olmağa getmişdi. Həmin gün Vandanın bir çox rəfiqələri onlara qonaq gəldiyindən bu ağac Vandanın həmin qonaqlar münasibətilə yaxşı vaxt keçirdiyinə ümid edir və bu ümidlə canı könüldən sevinirdi. Hələ bir melodiyaya diqqət kəsilin, yəqin rəqs edirlər. Bax Dələduz da elə bu cür düşünərək xoşbəxtlyin rəqsini görmək üçün bağça hasarına yaxınlaşaraq barmaq uclarında dayanmışdı. Əlbəttə, taxta hasar da bu həyəcana tab gətiməyərək qəfildən aşmış, Dələduz isə bu hadisədən dərhal sonra kazinolardan birinin yolunu tutmuşdu. Bu aşmış taxta hasarın Vandanın sonu olduğunu düşünün. Amma onu deyim ki, həmin hadisənin ertəsi günü Dələduz həmin kazinoda Dələduzun nəzərində əsl sənət göstərən qadına mirvarilər, cürbəcür muncuqlar göndərməyə başlamış, bu hədiyyələrin yanına yazdığı kiçik qeyd də sənətçi tərəfindən soyuqqanlı bir mülayimliklə cavablandırılmışdı. Bu arada sizin üçün bir şeyi də əlavə edim ki, Dələduz Vandaya belə bir hədiyyə göndərməyə heç bir zaman cəsarət etməmişdi. Bəlkə də mənim cəsarətsizlik adlandırdığım bir az ağılsızlıq və unutqanlıq idi. Hərçənd.

Dələduz təxminən iki il əvvəl bir axşam saat 5 ilə 6 arasında 50 frank ödədikdən sonra şəhərimizdə yerləşən vodevillərin birində yerini almışdı. Biz bu vodevil macərasına bir insanın öz xəsisliyini sübut edəcək bir macəra kimi baxmaqdan uzağıq. Amma bu vodevillərdə yer alan qadınlardan da danışmasaq onların sənətçi ruhuna, yaxud sizin bu sənətçi ruhdan təsirləndiyinizi düşünən dünyagörüşlərinə, həmçinin bu dünyagörüşündən doğulan və yanınızda oturub bir qədəh şampan şərabı içməyi istəmək kimi arzularına xəyanət etmiş olarıq. Əlbəttə onların sizə yaxınlaşması hansısa cansıxıntısı, susuzluq yaxud aclıq kimi rasional səbəblərdən olmur, sadəcə bu məxluqlar məsumluqla sizin onlara bir qədəh şampan şərabı ikram edəcəyinizə inanırlar. Bu bütün vodevillərdə belədir. Siz onları qınamayın. Onlar haqqında bir az da danışsaq deyə bilərik ki bu sənətçilər şokolada, xüsusən vodevilin barına qazanc gətirəcək şokolada vurğundurlar. Əlbəttə təkcə şokolada yox, sizin onlara baxışınızdakı heyranlıq bu gözəlçələrin sizdən siqaret təminatçısı kimi istifadə etməyinə də şərait yaradır ki, onların bu istəyi dilə gətirərkən özinamları sizin necə məsum quzu-qurd oyununda olduğunuzu dərk etmənizə əlbət böyük bir əngəl olur. Əlbəttə, şampan şərabı, şokolad, bir qutu siqaret bara yetəri qədər borclandığınızın göstəricisidir və nə fərqi var, artıq ətrafınızda həyat qaynayan hər şey sizi sevməyə başlamışdır. Salona baxarsınız. Salonda hamı var, ofis isçiləri, kimyaçılar, fermerlər, zabitlər. İmpressarionun isə öz vəzifəsinə uyğun olaraq, özünəməxsus adi sözlərlə gah sənətçiləri, gah da ki qonaqları bu çalçağırda fəallığa dəvət etdiyini görərsiniz. İmpressarionun keçəl olub-olmaması müzakirə mövzusuna çevrilir. Keçəlliyinin nəzakəti ilə necə mehriban bir uyum sağlayacağı əsas sual obyektidir və siz bütün bu görüntülərin qarşılığında həmin yerdə əgər həmin məkan üçün kifayət qədər tanınmış bir qadınla yanaşı dayanmısınızsa deməli siz əsl örnək alınası şəxs olmusunuz. Deməli, Bu örnək olmanın gətirdiyi məşhurluqla tezliklə ətrafınızı bir qalabalıq bürüyəcək ki, həmin qalabalıqda olanların sizə bir tanrı kimi davranması sizin haqlı olaraq özünüzü dünyanın mərkəzinə qoymağınızla nəticələnəcək. Eybi yox, qoy bu mərkəzçilik sizin portmanatınızla birbaşa əlaqəli olsun, amma yenə də gözəldir elə deyilmi? Ah, bu şöhrətpərəstlər və Dələduz. Müğənni qadının möhtəşəm ifası. Bu qadın o qədər cazibədar idi ki, onun səhnəyə çıxışı belə Dələduzu vəcdə gətirmişdi. Dələduz aristokrat simasına xoş bir təbəssüm yayılmış halda müğənninin dodaqlarından tökülən bal kimi misralara qulaq asır, müğənninin hər hərəkətini qalibanə bir “mükəmmməl” nidası ilə qarşılayırdı. Ətrafındakı hər şey birdən-birə sonsuz bir enerjiylə dolmuşdu sanki, şişirtmə sözlər ilahəsinin yatağında məmnuniyyətlə qurdalanan Dələduzun bu məmnunluğundan doğulan işığı yalnız dəniz fənərlərinin parlaqlığı ilə müqayisə oluna bilərdi. Əlbəttə bu anlarda müğənninin ona həyəcanlanmadığını, sakit dayandığını da demək yerinə düşər, hərçənd müğənninin belə söyləməyinə səbəb Dələduzun məmnunluqdan əlavə həddindən artıq laubali bir davranış gösətərək onun belinə sarılması olmuşdu. Bu qucaqlaşmanı bir görsəydiniz kaş. Necə də anidən olmuşdu, necə də səmimiliklə qaynayıb daşırdı bu qucaqlaşmşa. Və bu anda Dələduzun özünə daha yaxın, sanki bir vücud kimi hiss etdiyi müğənni, ilahələşmiş müğənni, saçlarındakı darağa belə müqəddəslik haləsi yapışdıran müğənni. Sonrasında isə vodevilin səhnəsində axıb gedən bərəkətli zaman, bu bərəkətdən doyunca dadan Dələduz, ətrafa yayılan şən qəhqəhələr, bu qəhqəhələrin həyəcanı içində qəfildən, mexaniki tanrı kimi sizə yaxınlaşan və ən ucuzu iki, ən bahası beş franklıq gülləri satmaq istəyən, bu təmənnasının utancaqlığı ilə hərəkətlərində incə bir uyum olan çicəkçi qız. Və siz, çiçəkçi qızı sevindirmək xəzinənizi, portmanatızı yükləməkdən daha ali bir işdir deyən bir dinləyici. Qadınların tələblərini yerinə yetirmək necə gözəl bir duyğudur. Xüsusən bu tələblərin yerinə yetirilməsi qadının gözəlliyi ilə əlaqəlidirsə. Qadınlar biz onlara gözəlsiniz deyəndə bizi necə sevirlər, bil bilsəniz. Qadınların gözəlliklərini sübut etmək üçün hər şey etmək mübahdır. Qoy, bu yolda sizin bu kiçik vodevildə sərvətiniz tükənərək portmanatız boş qalsın. Eybi yox, qızıl qol düymələriniz yoxdurmu, yaxud qızıl saatınız? Çəkinməyin, onları da bir günlük qurban verin bu vodevildəki şən qaıdnların gözəlliklərinə. Onsuz da sabah hava necə olursa-olsun buraya qayıdıb qoyduğunuz girovları geri götürəcəksiniz. Çəkinməyin, hər şeyinizi qurban verin şəhər teatrının işçilərinin paxıllıqla baxdığı bu vodevilin gözəl və şən qadınlarına. Qoyun bu zümrə digər bütün zümrələrdən daha ali dayanmaqda davam etsin, imkan yaradın bu zümrəyə hamı xanıməllilər olaraq baxsın. Qoyun başqa hami, bu vodevillərin qadınları qədər pul qazanmayan hamı həsədlərindən paramparça olsun. Ah, insanların həsədləri. Şillerin zamanından özünü göstərən bu həsəd, cəmiyyətin qrupları arasında qızğınlıqla davam edən bu həsəd müharibəsi həmişə davam etsin. Ah, insanların paxıllığı, icanəzilə məni nankor elan edən lovğa birisindən danışım. Eh, insanların eqolarının qurbanı olması necə də ağrılı haldır. Hamımız öz qüsurlarımızın cəzasını digərlərinin çəkməsini istəyirik, halbuki digərlərinin vəzifəsi bizim qüsurlarımızdan törəyən məmnuniyyətsizliklərlə boğuşmaq deyil. Biz digərləri ilə keçinə bilməyi öyrənməliyik. Bəzən insanlar məhəllədə yaxud bir yeməkxanada məni gördükləri halda mənimlə salamlaşmazlar, halbuki elə ilk baxışdan onların bütün bu laqeydliklərinin laqeydliyimə cavab reaksiyası olduğunu anlayıram ki, bu anlamada da dərin bir təəssüf yatır. Təəssüfmü? Bunu da düşünmək lazımdır. Bəzən insanı ən çox yoran şey heyranlarının hörmət bəyanlarıdır, bu bəyanlardan daha çox insan həyatını dözülməz edən nəsə varmı? Hə, bir də bəzi insanlar var ki, sənin daha canlı, daha həyat dolu, yaxud da daha sakit, daha üzüntülü, yaxud da daha uşaqcasına, daha yetişkin görsəndiyin bir anda qəfildən masanda peyda olarlar. Müəyyən mənada Dələduzun da bu tip insanlardan olduğunu söyləyə bilərəm. Bunu elə-belə demirəm. Əgər elə olmasaydı Dələduz dul qadının oturduğu masada qalan qırın-qırtıqları necə silib-süpürə bilərdi. Ah, necə də rüsvayçı bir etiraf oldu. Belə gözəl bir dəliqanlını insan neçə bu qədər təhrif edə bilər axı? Bəs bunlar həqiqətdisə necə? Bu etiraf elə Dələduzun təhrifidirmi? Əsla!

Bildiyiniz kimi, Dələduz, öz doğma vətəninə, İsveçrə cəmiyyətinə, yaxud başqa növ bütün cəmiyyətlərin əlinə sənədli bir yaşam hekayəsi verməkdən daima qaçınmışdır. Bəli Dələduz çardaqda xarratlığı və sözlərlə işləyərək, sözlərdən, hərflərdən yeni anlamlar yaratmağı digər bütün sənədli işlərdən üstün tutur, taxtaları doğrayıb rəndələmək qarşılığında dul qadın tərəfindən qadının “Vous etes charmant” sözlərinin müşayiəti ilə itpayı qarşısına atılan ikindi vaxtının əvəzedilməz cütlüyü olan bir şüşə pivə və “leberwurst”a dərin bir ehtiram bəsləyirdi. Qadın gəncliyində çoxlarına əbləh kimi görsəndiyini danışmışdı Dələduza. Bununla belə aralarındakı söhbətlər zamanı əbləh gəncliyi olan bu qadın hansısa maviqanlı biri kimi əda ilə oturarkən, Dələduz bir qulluqçu nəzakəti ilə, iri bir taxta udmuş kimi dimdik dayanardı. Hərçənd bir dəfə Dələduz da qadının rokoko üslublu çöhrəsinə baxarkən oturmaq ağlına gəlmiş, lakin elə ilk cəhddə də ağzının payını almışdı. Qadın yaraşdırmamışdı ona bu nəzakətsizliyi və sonrasında Dələduz da haqq vermişdi həmin bu rokoko sifətliyə. Dələduzun duruş mədəniyyətindən yazı və oxu mədəniyyətinə atlasaq onu qeyd edə bilərik ki, Dələduz bir neçə dəfə üzərində səylə çalışdığı, nizama salınmış, üslub və ruh olaraq fikir nisbətinin incəliklə bölüşdürüldüyü yazılarından bir neçəsini dul qadına oxumuşdu. Dələduzun ən böyük zövqlərindən biri də elə anlatmaq, oxumaq idi. Bilmədiyiniz kimi dul qadın şapkaların satıldığı bir butik işlədirdi ki, elə hər gün bu bu-tikə baş çəkən Dələduz dulu görməkdən daha ziyadə amalı elə ona nəsə danışmaq idi. Bəzən bu söhbətlər dulun zərif, kiçicik, şirin, narın, sevimli, mehriban ayaqlarından düşərdi ki, Dələduz da bu ayaqlara şərqilər bəstələmişdi. Bu ayaqların qadının iyirmi yaşlarından daha möhtəşəm görsəndiyini də xatırlamamaq olmaz, bəli dulumuz elə bu ayaqlarla da evlilik adlı müqəddəs məbədə qədəmlərini basmışdı.

Sonra. Sonra Dələduzun bir axşam, təxminən saat on bir radələrində Orlean Bakirəsi haqqında bir söhbətin sonunda dul qadının öncəki axşamdan qalan çirkli, eyni zamanda pak qaşığı ilə hər sabah etdiyi hərəkəti qadına etiraf edəndə, qadın bu etirafa cavab olaraq günahlandırıcı bir susqunluğa, belə bir susqunluq tövrü halı yalnız orta əsr kraliçaların ədabaz duruşlarında müşahidə olunurdu, qərq olaraq, Dələduzun inciklik olaraq anladığı bir ifadə ilə arxasını Dələduza tərəf çevirərək, Dələduzun şirin yuxular, sakit gecələr adlı xəfif sözlərini tamam etinasız buraxaraq öz hərəminin ən məhrəm, ən sakit, eyni zamanda ən iffətli guşəsinə çəkilmişdi. Bu iffətli duruş qəhrəmanımıza necə də gözəl görsənmişdi. Bu duruş rəsm əsərinə çevrilməli, rəssamlıq incisi olmalıydı. Ah, qadının o anlarda dəhliz boyu yerişi, xətrinə dəyilmiş, amma bir o qədər də məğrur, eyni zamanda xoşallanmış yerişi bir gravürü xatırladırdı. Ah, qadınlar, onları sevdiyimizi üzlərinə etiraf etdiyimiz qadınlar necə də gözəl olurlar. Əlbəttə, bu etirafın Dələduzun yaddaşında hər yönü ilə mükəmməl bir skandal olaraq qaldığını deməyə ehtiyac yoxdur. Biz də Dələduza canı-könüldən bu rüsvayçılıqdan həzz almasını arzu edir, növbəti dəfə bildiririk ki, bizim bu sərsəri belə şeylərin ölüsüdür. Yox, tamam ölü deyil, ölüvay bir ölü desək daha yaxşı olar. Ah, qaşıq etirafı zamanı cəsarəti qarşısında titrəyən Dələduz. Bununla belə necə cəsarət tablosu görüntüsü vardı. Və bu dul qadın. Dünyada minlərlə bənzəri olan bir kişiylə evlənmiş bu qadın. Elə bir kişiylə evlənmişdi ki, o adam hamını xoşbəxt edə bilərdi. Amma bu xoşbəxtlikdən dul qadın faydalana bilməmişdi. Bu xoşbəxtlik ona çox uzaq görsənmişdi. Əcaba nədən? Bəlkə qadın həqiqətən əbləh idi? Sualmı? Yox qadın həqiqətən əbləh idi və içində yaşayan, zaman-zaman boy göstərən bu əbləhdən hətta qürur da duyur, onunla fəxr edirdi. Bəli, qadın cavanlığında əbləh kimi tanınmasından danışarkən tamamilə doğruçu idi. Bəli, bu əbləhlik dediyimiz şey çox zaman elə zərafət, incəliklə sıx bağlı olan bir şeydir, bəzən adama cazibədarlıq da qazandırır. Qadının əbləhliyi və cazibədarlığı həqiqətən bir-birini tamamlayan iki ünsür idi. Qadın əbləhliyi ilə cazibədar görsənirdi. Və bu keçmişin və indinin əbləh-cazibədarı Dələduzun etirafını müəllimin şagirdi bağışlama üsulu ilə bağışlamış qadın, qəhrəmanımıza qaşıq ilə bir dəfə gəncliyində xoşbəxt olmadığından danışmışdı. Xoşbəxt olmamaq bərabərdir ümidsiz ruh halı. Həqiqətən səfeh və əbləhlər bədbəxt ola bilərdilər-mi? Dələduz, böyük ürəkli, səmiyyət təcəllası bu adam bu sual üzərində uzun müddət baş sındırmışdı. Həqiqətən onun çevrəsi yalnız anlaşılmazlıq və evlilik romanlarındanmı ibarət idi? Bax, əsl sual elə bu idi. Və bir dəfə Dələduz qadından ərinin onu niyə xoşbəxt etmədiyini soruşsa da qadın bu sualın əsl cavabından vaz keçmiş, “Bunu sizə danışmaq istəmirəm, danışsam da anlamazdınız, hərçənd onu əlavə edə bilərəm ki, indilərdə evliliyimdə yaşadığım hadisələrə nəzər yetirəndə özümün də günahkar olduğumu görürəm” deməklə Dələduzu, maraqdan daha çox öyrənmə istəyi ilə alovlanan Dələduzu bu suala görə məzəmmət etmiş, onu bu uşaqcasına istəyinə görə günahlandırmış, sonrasında özü etiraf etsə də özünün keçmişindəki pis qadın obrazını silkələyərək atmaq istəmişdi. Dələduzsa pis qadın obrazına tərif verərək, bəzən insanın həddindən ziyadə yaxşı olmağının onun mənfi görüntüsünə səbəb olduğunu xatırlatmışdı. Həddindən ziyadə yaxşılığın səbəb olduğu mənfi insan obrazı. Bax bunu eşidərkən, qadın dərin bir inilti ilə susaraq Dürerin rəsm etdiyi qadın fiqurlarının birini əhatə edən sarı bir haləyə qovuşmuş, yəni müqəddəsləşmiş, bu anlarda gecəquşlarına məxsus ürkəklik, qaranlıq dənizlər üzərindən bir uçuş, bir qanad çırpıntısı, daxili aləmin qaranlıq dənizlərində həlak olan ümidsiz bir quşa dönmüşdü. Və təbii ki, qəhrəmanımız bundan sonra evlilik barədə nəsə öyrənə bilməmişdi. Səfeh adamların susqunluğa necə inadla sarıldığını bilməlisiniz. Bəli, bu səfeh adamlar nəzakət qaydalarının ən cəsarətli cəngavərləridir. Öz nəzakətlərini, inadkar bir keçi kimi, insanlara meydan oxuyurcasına sərgiləyən bu adamlar onlara qarşı olunmuş haqsızlıqları, onlara yapışdırılmış əbləh damğasını, məhz nəzakətləri ilə yavaş-yavaş, damla-damla yoxa çıxardarlar. Əbləhlərin bu içə batmış görüntüsünü bir daha xatırlayıb demək istəyirəm ki, bu sadəcə bir göstərgədir, aldatmacadır. Yoxsa siz hələ də onların öz ağrılarına aşiq olduqlarından, mazoxizm simptomlarından danışaraq, bu axmaqlıqlara inanacaqsınız? Etməyin belə. Bunu da əlavə edim ki, səfehlər xəyal dünyasının əla süvariləridir. Onların xəyalpərəstliyi dəhşətli dərəcədə ağır itkilərə səbəb olan bir döyüşdür. Yəni dediyim odur ki, qadının evliliyində onun bədbəxtliyə səbəb olan əsas şey qadın əbləhcəsinə evləndiyi adamın xarakteri haqqında qurduğu xəyallara: bu xəyallardan danışarkən qadının həmin adamın mülayim, güclü, kübar, cəngavər ruhlu, şən, sofu, sayğılı, zarafatcıl, ağıllı, geniş ürəkli, mərd, bütün şərtlərdə etibarlı, əylənməyi bacaran və əyləndirən, eyni zamanda çox ciddi, dindar eyni zamanda inancsız olması kimi xəyallara inanması və sonradan bütün bunları həmin adamda tapmaması da ola bilər. Həqiqətən, bəzən kiçik bir şey nəhəng bir bədbəxtlik doğura bilər. Və indi, ətrafın həmişəki kimi sükuta büründüyü, hər yanın dənizin dibi qədər sakit olduğu, bütün evlərin fövqəladə şəffaf bir suyun içində dalğalar kimi yüksəldiyi, dəyişkənlik və sabitliyin səssizcə pəncələşdiyi anlarda pəncərədən günəş vurduqca bu səfeh qadın, artıq tarixə çevrilməkdə olan şirin görüntüsünün müşayiəti ilə içində bir parça kolbasa olan kiçik bir tabağa baxdıqca yeni xəyallar qurur, xəyalların zamanla sülh anında tabaqdakı kolbasanı gəmirir, zavallı kolbasadan geriyə yalnız sonradan otaq xidmətçisi Dələduz tərəfindən sümürüləcək qabıq qalırdı. Yenə də Dələduzun bu həqarətli davranışını xatırlatdımsa da üzrlü bilin, axı bizim Dələduz da hərdən səfehlik etməyi özü üçün bir məşğələyə çevirib. Ah Dələduz, dayanmadan oxuduğu və təhkiyələrini təpədən-dırnağa qədər mənimsədiyi hamı tərəfindən bilinən romanların müxtəlif cildlərindən müxtəlif hekayələr oğurlayan Dələduz. Daim xoş bir ədayla hırıldayan Dələduz. Onun qadın haqqında şübhələri. Görəsən bu səfeh qadının dərdi nə idi? Bəlkə daxilindəki yarıkişi varlıq idi onu bədbəxt edən? Bəs nəyə görə birinci ərinə bu qədər tab gətirmişdi? Qadının öz ruhunu paramparça etməsinə səbəb nə idi? Eh, yaxşı ki indi yanında sevimli bir xidmətçi qız var. Yay aylarında onun ziyarətinə gələnlər xeyli çox olur və bu qız olmasa bu ziyarətçilərlə əlləşmək tamam müşkül olardı. Çox vaxt bəyazlara bürünən, söhbət Vaqnerdən düşəndə onu anlamadığını səmimiliklə etiraf edərək, Vaqanerdən baş açmaq üçün musiqi mütəxəssisi olmağın zərurətindən danışan, bir dəfə də Dələduzu axmaq bir ədabaz adlandıran sevimli bir qız. Nəysə, indi bizi növbəti bir şillə gözləyir. Qapazın haradan dəyəcəyini birazdan biləcəksiniz. Editi, isə bir müddət özünün yaşıl şapkası altında cilovlanan xürrəm görüntüsü ilə başbaşa buraxaq.

Bir müəllimə, şəhər sakinlərindən həqiqi bir müəllimə, yaxşı bir pedaqoq olmadığı, öz peşəsi haqqında heç bir bilgiyə yiyələnmədiyi haqqında alçaldıcı sözləri eşidib, öz qırılmış cəsarəti və ümidi ilə tamam yalnız qaldıqdan sonra bir qərara gəldi: “Əyalətə gedəcəyəm” Və həmin qadın əyalətin səssiz və sakit mühitində, əlbəttə ki, əyalət sakinlərinin onu özünü doğrultması üçün verdikləri zamanın və dəstəyin yardımı ilə özünü inkişaf etdirərək olduqca gözəl bir müəlliməyə çevrildi. “Əziz yerlilərim, bir-birinizi bu qədər alçaltmayın”. İnsanların sadəcə qüsurlarından danışmaq yaxşı vərdiş deyil, insanlara anlayışla yaxınlaşın. Əgər bunu edərsəniz çoxlu sayda sözün həqiqi mənasında etibarlı, çalışqan, məsud kişi və qadın vətəndaşlar qazanarsınız. Unutmayın ki, insan xidmət edərkən çevik, ittiham edərkən isə asta olmalıdır. Bir idarəetmə üsulu nə qədər diqqətli olsa bir o qədər yaxşıdır. Bundan əlavə rəhbərlik etmək və idarə etmək eyni anlama gəlməməlidir. Mükafatlandırarkən və cəzalandırarkən diqqət ən önəmli şərtdir. Tanrım, bir daha əsla qadınlar kafesinə getməyəcəm! Səbəbini sonra mütləq izah edəcəm. İndisə Dələduza qayıdıq. Dələduz, üç ay boyunca ümidsiz bir evlilik yaşayan və bu vaxtın sonunda arvadının onun qeyri-adiliklərinə, qəribəliklərinə kifayət qədər həssas yanaşmadığını anlayıb, arvadından boşanan başqa bir məktəb müəllimi ilə günəşin qovurucu təravətindən faydalanmaq üçün çəmənliklərə doğru gəzintiyə çıxmış, müəllimin “Sizə qarşı fövqəladə marağı varmış kimi davranan bu Professor Mükəmməl” haqqında sualına professorun dağları və gölü ovcunun içinə alan, anlaycağınız pitoresk mahiyyətindəki villasına işgüzar səfərindən, bu səfər zamanı baldırından onu dişləyən itin diş izlərindən duyduğu möhtərəm zövqdən danışmaqla cavab verərək, müəllimin “professorun Dələduza dəstək olub-olmaması haqqında bilmək istədiklərinə isə növbəti monoloqla qarşılıq verirdi. “Əziz müəllim, çox hörmətli professor hamıdan öncə özünə dəstək olur. Bu da qəbahətli bir şey deyil, özündəstək hamımızın fitrətindədir. Məsələn siz əgər özünüzə dəstəkçi olmasaydınız arvadınızda boşanmaq üçün əsla özünüzdə güc və səbəb tapmayacaqdınız. Bəli, siz özünüzü düşünməklə, sizə ziyan verəcək bir durumda yaşayıb gedərkən, özünüzə yazığınız gəldi və arvadınızdan ayrılmaq qərarına gəldiniz. Bu sizin özünüzə qarşı hiss etdiyiniz ali bir mərhəmət idi. Bəli siz necəsinizsə, professor Mükəmməl də elədi, o da özünə qarşı eyni nəzakət və qayğı ilə yanaşır. Hətta mən özüm, burada sizinlə söhbətləşən, çənəsini yoran mən belə, özümə olan inancımı bütün üsullara dimdik saxlamağa, şax saxlamağa çalışıram, çalışıram ki, sizdən və özümdən mənə ziyan gəlməsin, özlüyümü qoruyan şeylər daim sağlam qalsınlar.” Belə qısa və yaxşı sözlərə köklənmiş monoloqun ardından müəllim dilə gələrək yaşadığı anın Holderlinsayaq təravətindən bəhs edərək, Dələduzu yeni bir monoloqa sürüklədi. “İstisnalar və fərqliliklər.” Bütün istinsanlar və fərqliliklər bir-birilərinə mütənasib şəkildə inkişaf edirlər. Ruh hallarımız nə qədər ahəngdardısa yaşamımız bir o qədər harmonikdir. Eləcə də uğurlar, tanınmışlıq və s. Baxın, sizin olduqca hörmətli bildiyiniz professorun bu cür parlaq ulduza malik olması məni yalnız xoşbət edir. Demək istədiyim odur ki, başqalarının bizdən fərqliliklərini bizim inkişafımızın qarşısında əngəl kimi görən (əslində bu fərqliliklər heç bir zaman əngəl deyildir) üfunətlənmiş qoxu verən duyğulardan xilas olmağımız yeganə çıxış yolumuzdur. Bir yerlimizin uğurlu, mükəmməl biri olması həm də bizim uğurumuz, mükəmməlliyimiz üçün bir zəmindir. Bu zəmini yasaq kimi görən düşüncələrdən qurtulmaq gərəkdir. Bunu da əlavə edim ki, istisnalıq, seçilmişlik istisnalığı, fərqlilik, seçilmişlik fərqliliyi duyğusu da sabit bir duyğu, sabit bir yaşantı halı deyildir, bu anlayışlar zamana bağlı anlayışlardır və zaman keçdikcə öz qalıqlarını tamam itirərək sradan çıxıb yoxluğa qarışarlar. Bu yoxa çıxmaqda olan zərər ancaq faydalı olanın köhnəlməsində özünü göstərə bilər, yəni dediyim odur ki, bir xeyir necə bir ziyana çevrilirsə, bir ziyan da eyni dərəcədə xeyirləşdirilə bilər. Ona görə də bir başqasının seçilmişliyi, fərqliliyi əsla mənim ziyanıma işləməz, çünki daimi deyildir. Heç bir mükəmməlliyətçi düşüncə, mükəmməliyyətçi yaşam uzun müddət davam gətirməmişdir. Bütün mükəmməlçiliklər bir-birini təqib edib öldürər-lər. İnsanların bu gün mövzusu bir xeyir əməldisə sabah mövzuları tamam başqa xeyir əməl üzərində qurular. Bəli bütün bunlardan qurtulmaq lazımdır, yaşam cəhdlərimizə möhür vuran, onu qiymətləndirən əsl şey duyumumuzdur, həyatı duymaq qabiliyyətimizdir. Duyğularımız, başqalarına olan duyğularımız bir çox cəhətdən bizim düşmənləri-mizdir. Məsələn rəqiblərimizi götürək, əgər rəqiblərimizin yalnız onların dəyərindən çəkindiyimiz zaman bizim üçün təhlükəli olurlar. Halbuki bütün dəyərlər daimi təravətli qalmaq istəyirsə daim özü-özünü yıxmalı, daim yenilənməli, yəni dəyərsizliyini yaratmalıdır. Hər döyüş yenidən qazanılmağa məhkumdur.” Bu sözlərdən sonra müəllim bir daha aydın baxışlarla Dələduzu həmin vaxtlarda Rossbach Müharibəsi ərəfəsində Frederizus misalı tavan pəncərəsindən əngin boşluqları seyr etməsinə imkan yaradan bir otaqda yaşayan Dələduzu süzmüşdü. Bəli, bir zamanlar bir şəxs Dələduza oxuyub, tədqiq etməsi üçün Kuglerin “ geshicthe Friedrichs des Grosseni (Böyük Fridrixin tarixi) kitabı vermişdi və bizim Dələduz indi bu söhbət zamanı özünü Frederiuz kimi apararaq, Frederiuzçuluq oyunu oynayırdı. Eybi yox, gəlin bu oyunu Dələduza çox görməyək.