скачать книгу бесплатно
Саамай к?нд? бэлэх
В. Н. Лукина
Хомуурунньукка узбек уонна таджик норуоттарын остуоруйаларын сахалыы тылбаастара т?м?ллэн киирдилэр. Остуоруйаларга Орто Азия норуоттарын муудара?а, ?йэлээх ?гэстэрэ к?ст?р, ку?а?ан к??стэн ?т?? санаа к?м?ск??р?н, булугас ?й, мындыр толкуй, хорсун бы?ыы быы?ыырын ту?унан кэпсэнэр.
Кинигэ Саха АССР норуот ха?аайыстыбатын ?т??лээх ?лэ?итэ, учуутал, суруналыыс София Матвеевна Охлопкова т?р??б?тэ 100 сылын к?рс? тахсар, кыра уонна орто саастаах оскуола о?олоругар ананар.
Саамай к?нд? бэлэх
СОФИЯ МАТВЕЕВНА ОХЛОПКОВА
С.М. Охлопкова 1920 с. бала?ан ыйын 28 к. Уус Алдан ?лт?х нэ?илиэгэр т?р??б?тэ. Сэттэ кылаа?ы б?тэрэн, 1940 с. Дьокуускайдаа?ы педучилище?а ??рэнэ киирэр. 1941 с. сэрии са?аланыыта салгыы ??рэнэрэ уустугурар. Онон ??рэ?ин тохтотон ?лэлии барар. Онтон учуутала ы?ырыытынан училищетыгар 1942 с. т?нн?н, 1943 с. ??рэнэн б?тэрэр уонна Усуйаана?а ананар. Манна 1944 с. Николай Михайлович Дарамаевтыын к?рс?н, с?бэлэрин холбоон ыал буолбуттара. 1945 с. ыам ыйын 2 к. Кыайыыны к?рс? бастакы кыыс о?оломмуттара. 1946 с. Токо оройуонугар к???н бараллар. Онно София Матвеевна Чара Токотоо?у оскуолатыгар 1952 с. диэри учууталлыыр, 1952 с. Пединститукка ??рэнэ киирэр. ?с о?олонон, 1954–1956 сс. ?л??х?мэ I Н??р?ктээйитигэр саха тылын, литературатын учууталынан, ??рэх чаа?ын сэбиэдиссэйинэн айымньылаахтык ?лэлиир.
Кэлин оскуолалар, совхозтар, нэhилиэктэр историяларын суруйуунан дьарыктаммыта, архыыпка элбэхтик ?лэлээбитэ: ?л??х?мэ улууhун Токо, Ха?алас улууhун I уонна II Дь?пп?н, Уус Алдан улууhун Бэйди?э, Орто Эбэ оскуолаларын, «Токо», «Лена», «Октябрь 50 сыла» совхозтар историяларын суруйан хаалларбыта. «Кыым», «Саха сирэ», «Сахаада», «Кэскил» хаhыаттарга, «Хотугу сулус», «Чолбон», «Далбар Хотун» сурунаалларга элбэх ыстатыйата бэчээттэммитэ. ?с кинигэни та?аартарбыта: иккитэ остуоруйалары тылбаастаан, биирэ «Былыргы ?б?гэлэрбит олохторо» диэн саха ыалын, сиэр-туом туhунан кинигэ.
Вера Лукина,
кыы?а
Узбек норуотун остуоруйалара
КАРНАЙДААХ УОЛ
Былыр икки уоллаах дьада?ы ки?и олорбута эбитэ ???. ?л?р к?нэ кэлбитигэр, уолаттарын ы?ыртаан ылан эппит:
– Оокколоруом, сотору э?иги бэйэ?ит эрэ хаалыаххыт… Бэйэ-бэйэ?итигэр к?м?л?с??эн, иэдээ??э т?бэстэххитинэ ?р???йсэн, эйэлээхтик олороору?.
Инньэ диэн кэриэ?ин этэн баран ?лб?т. Сотору буолаат, уолаттар кыраттан да м?кк??эн, эти?эн барбыттар.
Арай биирдэ кыра уол т??ээбит, ол т??ээтэ?инэ, киниэхэ а?ата кэлэн эппит:
– То?ойуом, эйигиттэн к?рд???б?н: туох баарын барытын убайгар биэр – кини о?олоох-уруулаах, ыал а?ата эбээт. Оттон бэйэ? мин эргэ карнайбын ылан аан дойду устун айаннаа. А?ыыга-аба?а ылларбыт да дьо??о, ??рэр-к?т?р да дьо??о карнайгынан оонньоо. Оннук сылдьан дьолгун булуо?.
Кыра уол ити курдук о?орбут: туох баарын убайыгар биэрбит уонна бэйэтэ эргэ карнайы ылан айа??а туруммут.
Биир киэ?э улахан хайа хаспа?ар кэлэн хонорго бы?аарыммыт. Бу хаспах абаа?ылар кэлэн тохтуур, кы?ыл к?м?стэрин, атын сыаналаах малларын а?алан кистиир сирдэрэ буоларын хантан билиэй.
Арай т??н ????н са?ана абаа?ылар тиийэн кэлбиттэр да ким тугу, хайдах ылбытын ту?унан ки?иргээн куоту?а-куоту?а кэпсэппиттэр:
– Мин биир ыраахтаа?ы кыы?ын иирдибитим, – диир ма?найгы абаа?ы. – Ол кыы?ы эмтээн ?т??рд?бэтиннэр диэн, биир да эмп киниэхэ ту?алаабат гына, ки?и хара?ар к?ст?бэт икки абаа?ыны баты?ыннара сылдьыбытым.
– Кини ол ыарыыттан хайдах гынан ?т??р??н с?п этэй? – диэн иккис абаа?ы ыйыппыт.
– Арай кини та?ыгар эмискэ карнай тыа?аата?ына, к?ст?бэт абаа?ылар куттанан куотуохтар этэ, оччо?о эрэ ?т??р??н с?п, – диэн ма?найгы абаа?ы эппиэттиир.
Бу кэм?э абаа?ылар ба?ылыктара кэлэр:
– ?уу-?уу, ки?и сыта баар, билэ?ит дуо? – диэн ха?ыытыыр.
Абаа?ылар хаспах и?игэр т?тт?р?-таары сырсыакала?ан, дэлби куттаммыт уолу тутан а?алаллар.
– Би?иги кинини тырыта-хайыта тыытыахпыт! – диэн абаа?ылар ба?ылыктара ха?ыытаабыт.
Хата уол ?й?н с?тэрэ куттамматах, били карнайын сулбу тардан ылбыт да оонньоон кыйы?ыппыт. Абаа?ылар куттанан, малларын-салларын быра?ан, хаспахтан бырдаатта?ан тахсыбыттар да сирэйдэрин хоту тэбинэ турбуттар.
Сарсыарда уол айан суолунан с???? б???н? ??рэн и?эр чабааннартан т??рт уон тэбиэни кытары т??рт уон ?с??л? атыыласпыт. Били абаа?ылар муспут баайдарын ы?ыырдан дьиэтигэр кэлбитэ, убайа санаар?аан а?ай дьиэтин айа?ар олорор ???. Быраата ыйыппытыгар, эппит:
– Бырдыбыт быста дьадайан баран, хайдах санааргыам суо?ай?! О?олорбут туос аччык олороллор.
– Чэ, санаар?аама, – диир быраата. – Мин баай б???н? а?аллым. О?олуун-уруулуун барыгыт ?йэтигэр тиийиэ!
А?албыт баайын барытын убайыгар биэрэн баран, бэйэтэ карнайын ылан эмиэ айанныы барар. Быраа?ынньыктарга, урууларга карнайынан оонньуу-оонньуу кишлактан кишлакка, биир куоракка тиийэн кэлиэр диэри, баран испит. Ити куорат санаа-оноо баттаабыт дьонноох куорат буолан биэрэр. Уол биир аа?ан и?эр ки?иттэн то?о манныгын ыйыппыт, онуоха ки?и эппит:
– Би?иги ыраахтаа?ыбыт суос-со?отох кыыстаах. Кини ыалдьыбыта ыраатта: айа?ар тугу да ылбат, кэпсэппэт, к?лбэт-??рбэт. Ол и?ин ыраахтаа?ы ба?ылаан олорор сиригэр ырыаны-тойугу, к?л??н?-оонньууну, к?р?-нары бобон турар. Ыраахтаа?ы кини кыы?ын ?т??рд?б?т ки?иэхэ баайын а?аарын биэриэх буолар. Араа?ынай биллиилээх эмчиттэр, ото?уттар б??? эмтии сатаатылар да, кыайбатылар.
Итини истээт, уол дыбарыаска киирэн ыраахтаа?ыга:
– Мин э?иги кыыскытын эмтээн ?т??рд??м этэ, – диир.
Ыраахтаа?ы уолу кыы?а сытар сиригэр киллэрэр. Уол бары тахсалларыгар к?рд???р уонна карнайынан оонньуур. Кыы?ы харабыллыыр к?ст?бэт абаа?ылар куттанан сырсан хаалаллар да, кыыс ?т??рэн к?лэр-оонньуур буола т??эр.
Ыраахтаа?ы ??рэн уолу ы?ыран ылар, баайын а?аарын биэрэ сатыыр да, уол ылбат. Ол оннугар музыка, ырыа диэни истибэтэхтэрэ ырааппыт куорат олохтоохторугар карнайынан оонньуурга к?рд???р.
Ыраахтаа?ы кыы?а ?т??рб?т?н ту?унан сурах бэрт сотору сири-дойдуну тилийэ к?т?р. Ыраахтан-чугастан ыраахтаа?ы уолаттара кыы?ы кэргэн кэпсэтэ кэл да кэл буолбуттар. Оттон кыыс, карнайдаах уолу таптаан, ол дьо??о аккаастаан испит.
– Чыычаа?ыам, – диэбит ыраахтаа?ы кыы?ыгар, – мин кырыйдым, солбуйар уол о?ом суох. Троммун тутар, эйиэхэ холоонноох кэргэн буолар эдэр ки?и? аатын эт.
– А?аа, – диэбит кыыс, – мин бэйэм талан ылыахпын, бас билэр сири? эдэр эр дьонун барыларын дыбарыа?ым аттынан аа?алларыгар бирикээстэ…
Ыраахтаа?ы с?б?лэспит. Кини бирикээ?инэн, дыбарыас та?ынан ?т??лэр б???л?р ааспыттар да, кыыс биир да ки?ини талан ылбатах.
– Ким эмэ ?сс? хаалла дуо? – диэн ыраахтаа?ы ыйыппыт.
– Карнайга оонньуур дьада?ы уолтан ураты бары аастылар, – диэбит харабыл.
Ыраахтаа?ы уолу ы?ыртаран ыйыппыт:
– Эн дыбарыас иннинэн то?о ааспаты??
Уол эппит:
– Кыыс к?р?н турда?ына, саамай биллиилээх, баай к?т??ттэр кэлэн аастылар да, кини бэл олорго аккаастаата. Оттон мин дьада?ыбын, карнайга оонньооччубун эрэ. Ити ыраахтаа?ы уолаттарыгар тэ?нэ?эр кыа?ым суох.
Ыраахтаа?ы итини истэ да барбакка, дыбарыаска кэлэригэр соруйбут. Уол ыраахтаа?ы т?нн?г?н аннынан аа?ан истэ?инэ, кыыс сибэкки быра?ан биэрбит.
Т??рт уон к?ннээх т??н? бы?а ыраахтаа?ы кыы?а карнайга оонньуур дьада?ы уоллуун холбо?ор уруулара ньиргийбит. Ол кэнниттэн уоллаах кыыс дьоллоохтук-соргулаахтык бэрт ?р олорбуттар.
ХАННЫК ДЬИЭНИ ТО?СУЙАбЫН?
Былыргы дьыл мындаатыгар кый ыраах кыраайга Холмат диэн ааттаах биир эдэр ки?и олорбута ???. Саллар саа?ыгар, ?ллэр ?йэтигэр кишлагыттан харыс сири халбарыйбатах. Арай биирдэ сири-дойдуну, дьону-сэргэни к?р??н ба?арбыт. Мата?атыгар лэппиэскэ уктан, атын ы?ыырданан, тэрэпиискэ курданан, атын ?рд?гэр хардааччы мохсо?ол курдук хап гына т??эр да, тиэргэниттэн тэлэ?ийэн ыраах айа??а туруммут.
Холмат баран испит, баран испит, барыны бары сэргии к?р?р, ??рэр-к?т?р: к??х от к???р? чэлгийэрин, к?н сандаара тыгарын, хаарыс солко халлаа??а к??рэгэй к?р?л?? ыллыырын, к?лгэри ат ата?ын анныттан куотарын, албын са?ыллар кып-кыра о?олорун дьарыйан ?рэн ньа?ыйалларын, кобра ыар?а анныгар кубулунан сытарын.
Унньуктаах у?ун суол у?уга к?ст?бэт. К?н киирэн барбыт. Хонуу куйаар к???р?мт?йэ унаарбыт. Сотору хара?арбыт. Ыраах б?р?л?р улуйбуттар, ырдьыгынаспыттар. Холмат иччитэх куйаарга со?ото?ун айанныырыттан куттаммыт. Ол истэ?инэ, эмискэ аул курдук уот к?ст?б?т.
Холмат атын ол уот диэки салайбыт. Чуга?аата?ын аайы, уот сырдаан, ча?ылыйан испит. Холмат тиийэн кэлбитэ, хонуу ортотугар оттуллубут уокка улахан олгуй оргуйа турар эбит.
– Олорунан кэбис, тукаам, – диэбит кырдьа барбыт дьахтар, о?онньоро, кыы?а аттыгар олороллор ???.
– У-бо-ой! – диэбит о?онньор. – Ки?иэхэ атыттан т??эр бокуойда биэр!
– Ба?ардар, атыныын да олордун! – диэн кыыс к?лб?т.
Эдэр ки?и мичээрдээт атыттан т?сп?т. Остуол тула олорон, олгуйга бу?а турар астан ылан а?аабыттар. А?аан б?тээт, утуйаары олорон, муус ма?ан бытыктаах о?онньортон эдэр ки?и ыйыппыт:
– Э?иги миигин олус эйэ?эстик к?р?ст?г?т, то?о саатар ааппын ыйыппатыгыт?
– Дьо??о-сэргэ?э эйэ?эстик туттунуу сокуона оннук, – диэбит о?онньор.
– О?онньоор, арай мин ку?а?ан ки?и буолуум?
– Ку?а?ан ки?и дьада?ы ыалга тохтообот. Сыт, то?ойуом, нус бааччы утуй.
Халлаан сырдыыта Холматы атаарбыттар, мата?атыгар ас уган аара сииригэр ?й??лээбиттэр. Эдэр ки?и аккаастаныан санаан баран, ?т?? санаалаах дьону хомотуон ба?арбатах.
К?н эмиэ киирбит, хара?а т??н эмиэ саба б?р??кээн кэлбит. Б?р?л?р улуйбуттар, ырдьыгынаспыттар. Хонуу куйаарга т??н со?ото?ун айанныырыттан Холмат куттаммыт. Ол и?эн эмиэ иннигэр уот кылахачыйарын к?рб?т. ??рэ т?сп?т, атын ол диэки салайа баттаабыт.
Чуга?аан кэлэн к?рб?тэ: олбуор баар, аана олуурдаах. Уол ааны то?суйбут, дьиэлээхтэр тахсан ааны а?а охсубатахтар. То?суйтаран-то?суйтаран баран, дьэ тахсан: «Ким?иний, хантан и?э?ин, то?о ыраах айа??а турунну??» – диэн ыйыталаспыттар.
– ?т?? дьон, киллэрэн хоннору?! – диэн Холмат к?рд?сп?т-ааттаспыт. – Буутайбын тэллэниэм, ы?ыырбын сыттаныам, мата?абар ?й??лээхпин.
Дьиэлээхтэр олбуордарын аанын а?ан, тэлгэ?э?э киллэрбиттэр. Плов минньигэс сыта дыргыйар эбит. Дьиэлээхтэр Холматы остуолга ы?ырбатахтар. Сарсыарда эрдэ, халлаан са?а су?уктуйа сырдыыта, туруоран уолу утаарбыттар, лэппиэскэ тоорохойун да ?й??лээбэтэхтэр.
Хонуу куйаарга к?н к?ндэлэстиир, от к???р? чэлгийэр. ???э халлаа??а к??рэгэйдэр ыллыыллар. Курупааскы мэник о?олорун ы?ырар, кобра ыар?а анныгар сэппэрээк салаата буолан кубулунан сытар. Элбэх дьиктини к?р?н, Холмат хомолтотун умнан кэбиспит.
К?н эмиэ киирбит, улам боруоран, устунан хара?арбыт. Хонуу куйаарга эмиэ б?р?л?р улуйбуттар.
Холмат хабыс-хара?а?а улахан дьиэ та?ыгар тиийэн кэлбит. К?рб?тэ: дьиэтэ туох да киирбэт б?тэй олбуордаах, халы? аана к?л??с хатаа?ыннаах. ?р да ?р то?суйбут да, дьиэлээхтэр кы?амматахтар. Онтон кэмниэ кэнэ?эс:
– Туох абаа?ыта кэлэн дарбыйды?? – диэн ыйыппыттар.
– Дьиэлээхтэр, хонноро киллэри? эрэ!
– Суолга да хонуо?!
– Куттанабын, б?р?л?р улуйаллар!
– Б?р?тт?н куттанар буоллаххына, дьиэ?эр олоруо? этэ.
– Мин буутайбын тэллэниэм, ы?ыырбын сыттаныам…
– Олбуор да та?ыгар оннук утуйда?ы? дии! – диэтилэр олбуор и?иттэн.
Эмискэ Холмат эр санаата киирбит: «Баайдарга хонуохтаа?ар хонуу куйаарга хоммут ордук», – дии санаабыт.
Уол ыллыы-ыллыы атын туос б?т?р???нэн т??эрэ турбут. Онтон ыраах тырымныы умайар уоту к?рб?т…
Былыргы дьыл быдан мындаатыгар унньуктаах у?ун айа??а сылдьан Холмат диэн эр бэрдэ т?бэ?э сылдьыбыт т?бэлтэтэ итинник.
?ЛБ?Т МЭ?Э УУТА
Былыыр-былыр икки муостаах Искандер ыраахтаа?ы аан дойдуну б?т?нн??т?н сэриилээн ылбыта ???. Биир походка сылдьан баа?ыран ?л?р? чуга?аабытын билбит. Искандер саамай басты? эмчиттэрин ы?ыртаран ылан эппит:
– ?л?р к?н?м кэллэ, оттон ?л??хп?н ба?арбаппын. Сэриилээн ылбыт дойдуларбар мэлдьи ыраахтаа?ылаан, ?лб?кк? олоруохпун ба?арабын. ?йэбин у?атар эмтэ булу?!
Саамай муударай ?йд??хт?р?, биллиилээх эмчиттэр ?р толкуйдаан баран, ыраах сир у?угар баар, сир анныттан тыган тахсар ?лб?т мэ?э уутун булларан и?эригэр с?бэлээбиттэр. «Сир анныттан тахсар ууну испит ки?и ?лб?т ???», – дэспиттэр.
Искандер ити с?бэни ылынан, на?ыылка?а тиэйтэрэн саамай бы?ый саллааттарынан ?лб?т мэ?э уута тахсар сиригэр илтэрбит.
?лб?т мэ?э уута тахсар сирэ к?л?ктээх тымныы ойуур и?инэн с??рдэр эбит. Хойуу лабаалаах мастар к?н уота тыгарыттан хаххалыыллар, хатыылаах, хойуу сэппэрээктэр к??стээх кураан тыала супту ?рэриттэн харыстыыллар эбит.
Саллааттар ыраахтаа?ыларын ?лб?т мэ?э уута с??рдэр сирин та?ыгар а?алан хаалларан баран, бэйэлэрэ барбыттар.
Искандер ?йд?н?н кэлбит, кы?ыл к?м?с хомуо?унан ?лб?т мэ?э уутун баспыт, уо?угар тиэрдиэн икки ардыгар иннигэр у?уох-тирии н?кс?г?р о?онньор баар буола т?сп?т.
– То?ойуом, – диир о?онньор оргууй а?ай, – ?ск? эн ити ?лб?т мэ?э уутун и?иэ? да, ?лб?т ??стэниэ?.
– Оттон мин ?лб?т буолуохпун ба?арабын эбээт! – диэн Искандер с???н ха?ыытаабыт.
– Ыксаама, то?ойуом, – диэбит о?онньор. – Аан бастаан мин тугу этэрбин и?ит… ?с ты?ыынча сыл анараа ?тт?гэр сир ?рд?н б?т?нн?? сэриилээн ылбытым. Аан дойду олоччу мин ата?ым анныгар сытара, ким да?аны уу хара?ынан утары к?рб?т этэ. Оччо?о мин ?лб?кк? бы?аарыммытым, бары норуоттары уонна судаарыстыбалары ба?ылыыр ба?алаа?ым. Бу мантан ?лб?т мэ?э уутун испитим… Онтон ылата с??с эрэ сыл ааста, мии- гин умса кыраатылар. Билигин мин дьо??о чуга?аан ааппын эттэхпинэ, кинилэр мин сирэйбэр силлииллэр, харахпар хаахтыыллар, «халабырдьыт, ?л?р??хс?т» диэн ааттыыллар… Билигин ити эн курдук, мин сир ?рд?гэр ????н?, ???-саа?ы ыспыппын.
Ити курдук этээт, о?онньор мэлис гыммыт. Искандер буолла?ына, санааргыы-санааргыы, ?лб?т мэ?э уутун хабахха куттан ылар, хоонньугар уктар уонна: «Дьиэбэр илдьи?», – диэн саллааттарыгар соруйар. Баран и?эн суолга ?л??р? ыксыыр. Саллааттар ыраахтаа?ыларын ?с кырдьа?ас мас к?л?гэр тохтотоллор. Искандер хоонньуттан хабахтаах ?лб?т мэ?э уутун та?аарбыт да, испэккэ эрэ сиргэ то?о ы?ан кэбиспит.
С????нэн сыллар с??рэн ааспыттар, ?с кырдьа?ас мас хонуу куйаарга к?н б?г???э диэри силигилии ??нэн тураллар ???, онно аа?ан и?эр айанньыттар тохтоон с?р??кээн, сынньанан аа?аллар эбит.
БАХАДЫР УОННА ДОНО
Былыр биир дьада?ы ки?и кэргэниниин олорбуттар. Кинилэр бэрт ?йд??х, амарах, кэрэ дь???ннээх Бахадыр диэн уол о?олоохторо ???.
Уол биир сайы??ы куйаас к?н суолга ыарахан с?гэ?эрдээх кырдьа?ас о?онньору к?рс? биэрбит. Бахадыр о?онньорго к?м?л???н, с?гэ?эрин дьиэтигэр илдьэн биэрбит. Кырдьа?ас, эдэр ки?и амара?ыттан долгуйан, махтанан, хонно?ун аннын хасы?ан таастаах би?илэ?и та?ааран бэлэхтээбит:
– Эйигин ииппит-??рэппит т?р?пп?ттэргэр маны биэр!
Бахадыр таастаах би?илэ?и дьиэтигэр а?албыт, т?р?пп?ттэрэ маннык к?нд? бэлэ?и ылан дьиибэргээбиттэр уонна кистээн кэбиспиттэр.
Бахадыр т??н кыайан утуйбатах. Кини оргууй туран таастаах би?илэ?и ылбыт уонна ый сырдыгар к?р? олорбут. Эмискэ, сиэркилэ?э курдук, айгырас садтаах ?ч?гэйкээн дыбарыа?ы к?рб?т. Уол бол?ойон кы?астаспыта, арай мас к?л?гэр олус кэрэ кыыс олорор эбит. Уол со?уйан таастаах би?илэхтэн хара?ын араарбатах. Кыыс, уол одуула?арын билбит курдук, ?р? к?рб?т, мичээрдээбит…
Биир сиргэ ?т?? санаалаах, кырдьыгынан бы?аарар Аскар диэн ыраахтаа?ы олорбут. Кини Доно диэн кэрэчээн кыыстаа?а ???.
Биирдэ Доно дьылыгырас к?н? у?уохтаах, кэрэ дь???ннээх уолу т??ээбит. Т??л?н ийэтигэр кэпсээбит, онуоха ийэтэ эппит:
