Rudin

скачать книгу бесплатно


– Getməyi ürəkdən arzu edərdim, ancaq qorxuram gecikəm. Darya Mixaylovna Talberqin yeni bir etüdünü dinləməyi arzu buyurmuşlar, buna görə də hazırlaşmalı və öyrənməliyəm. Bir də, sözün düzü, mənimlə söhbət etməyin sizə bir ləzzət verə biləcəyinə şübhə edirəm.

– Yox, yox… Niyə ki…

Pandalevski köks ötürüb mənalı bir əda ilə gözlərini yerə dikdi.

Bir qədər sükutdan sonra o:

– Xudahafiz, Aleksandra Pavlovna! – deyib baş əydi və bir addım geri çəkildi.

Aleksandra Pavlovna dönüb evə getdi.

Konstantin Diomidıç da öz evlərinə tərəf getməyə başladı. Bütün xoşhallıq əlamətləri həmin saat onun üzündən çəkilib getdi, üzündə lovğa, demək olar ki, sərt bir ifadə zahir oldu. Konstantin Diomidıçın hətta yerişi də dəyişdi. O indi addımlarını daha geniş atır və ayaqlarını yerə daha bərk basırdı. Ağacını sərbəst bir halda yelləyə-yelləyə, iki verst qədər yeridi və yenə dişlərini ağartdı. O, yolun ağzında cavan və xeyli göyçək bir kəndli qızı gördü. Qız danaları yulaf zəmisindən qovurdu. Konstantin Diomidıç pişik kimi ehtiyatla qıza yaxınlaşıb onunla danışmağa başladı. Qız əvvəlcə dinmir, qızarır və gülürdü. Nəhayət, qoluyla ağzını tutub üzünü kənara çevirdi və dedi:

– Yeri get, ay ağa, düzü…

Konstantin Diomidıç onu barmağıyla hədələyib çöl çiçəkləri gətirməsini tapşırdı.

– Çiçək sənin nəyinə lazımdır? Çələng hörəcəksən? – deyə qız soruşdu. – Yaxşı, yeri get, düzü…

– Bura bax, ay mənim mehriban gözəlim, – deyə Konstantin Diomidıç sözə başlamaq istəyirdi ki, qız onun sözünü kəsdi:

– Di yaxşı, yeri get, odur, xanımın balaları gəlirlər.

Konstantin Diomidıç dönüb baxdı. Doğrudan da, yol ilə Darya Mixaylovnanın oğlanları Vanya və Petya yüyürürdü. Onların dalınca kursu təzəcə bitirmiş, iyirmi iki yaşlı cavan müəllimləri Basistov gəlirdi. Basistov uca boylu, sadə üzlü, yekəburun, qalındodaq və gözləri donuz gözünə oxşayan yaraşıqsız, yöndəmsiz, lakin mehriban, sədaqətli və düz ürəkli bir cavan idi. O, səliqəsiz geyinər və saçını vurdurmazdı. Bunu o bəzək-düzək üçün yox, tənbəllikdən edirdi, o yeməyi, kitab oxumağı və şirin söhbət etməyi xoşlayardı. Onun Pandalevskidən lap zəhləsi gedirdi.

Darya Mixaylovnanın uşaqları Basistova çox böyük hörmət bəsləyir, amma ondan heç qorxmurdular. Basistov ev əhli ilə olduqca sadə rəftar edirdi, evin xanımı heç bir qeyd-şərt tanımadığını deyirdisə də, müəllimin bu halından xoşu gəlmirdi.

– Xoş gördük, əzizlərim! – deyə Konstantin Diomidıç dilləndi. – Bu gün gəzməyə nə tez çıxmısınız? Mən isə, – deyə o, Basistova müraciət etdi, – evdən çoxdan çıxmışam. Təbiətdən zövq almağa yaman həvəsim var.

– Təbiətdən necə zövq aldığınızı gördüm, – deyə Basistov mızıldandı.

– Siz materialistsiniz, allah bilir mənim haqqımda nə fikirləşirsiniz. Sizi tanıyıram.

Pandalevski Basistovla və ya onun kimi adamlarla danışanda çox tez hirslənir və “s” hərfini çox təmiz, hətta azca fit çalan kimi deyirdi.

– Bəs o kəndli qızı ilə nə danışırdınız? Bəlkə yolu soruşurdunuz? – Basistov gözlərini sağa-sola tərpədərək soruşdu. O, hiss edirdi ki, Pandalevski düz onun gözlərinə baxır, bu isə onun xoşuna gəlmirdi.

– Mən təkrar edirəm ki, siz materialistsiniz, vəssalam. Siz hər şeyin mütləq bayağı tərəfini görürsünüz.

– Uşaqlar! – Basistov gözlənilmədən komanda verdi. – Çəməndəki o söyüdü görürsünüz? Görək kim tez qaçıb ona çatacaq? Bir! İki! Üç!

Uşaqlar var gücləriylə söyüdə tərəf götürüldülər. Basistov da onların dalınca qaçdı.

“Kəndlinin biri! – deyə Pandalevski özlüyündə fikirləşdi. – Bu uşaqları korlayacaq. Kəndlidir ki, kəndli!”

Konstantin Diomidıç öz səliqəli və qəşəng vücudunu məmnun bir halda nəzərdən keçirtdi, sürtukunun qolundakı tozu çırtmayla vurub təmizlədi, yaxalığını çırpdı və yola düzəldi. O, otağına daxil olub köhnə xalatını geyindi və qayğılı simayla fortepianonun qabağında oturdu.

II

Darya Mixaylovna Lasunskayanın evi bütün … quberniyasında, demək olar ki, birinci ev sayılırdı. Rastrellinin şəkilləri üzrə, keçmiş əsrin zövqüylə tikilmiş bu yekə daş bina təpənin üstündə əzəmətlə ucalırdı. Bu təpənin ətəyindən orta Rusiyanın ən böyük çaylarından biri axırdı. Darya Mixaylovna özü məşhur və varlı bir xanım idi, gizlin müşavir olan əri öləndən sonra dul qalmışdı. Hərçənd Pandalevski Darya Mixaylovna haqqında danışıb deyərdi ki, guya o bütün Avropanı tanıyır və bütün Avropa da onu tanıyır, –ancaq Avropa Darya Mixaylovnanı az tanıyırdı. Hətta o, Peterburqda da mühüm rol oynamırdı. Moskvada isə hamı onu tanıyır və evinə gəlib-gedirdilər. Darya Mixaylovna kübar aləminə mənsub idi, bir az qəribə, çox da mehriban olmayan, ancaq son dərəcə ağıllı bir qadın kimi tanınmışdı. Cavanlığında o xeyli qəşəng imiş. Şairlər ona şeir yazır, cavanlar aşiq olur, adlı-sanlı cənablar dalınca düşürdülər. Ancaq o vaxtdan bu yana iyirmi beş, ya da otuz il keçmişdi və əvvəlki gözəllikdən heç iz də qalmamışdı. Darya Mixaylovnanı birinci dəfə görən adam ixtiyarsız öz-özündən soruşardı: görəsən, hələ çox da qoca olmayan bu arıq, sarı, şişburun arvad bir zaman doğrudan da gözəl olubmu? Görəsən, doğrudan da liraların tərənnüm etdiyi qadın budurmu? Hər bir kəs öz aləmində yer üzündəki hər şeyin dönüklüyünə heyrət edərdi. Doğrudur, Pandalevski bu fikirdə idi ki, Darya Mixaylovnanın gözləri öz gözəlliyini heyrət oyadıcı dərəcədə mühafizə etmişdir, ancaq elə həmin Pandalevski bunu da iddia edirdi ki, guya Darya Mixaylovnanı bütün Avropa tanıyır.

Darya Mixaylovna hər yay uşaqları ilə (onun üç uşağı var idi: qızı Nataliya on yeddi yaşındaydı, oğlanları isə biri on, biri doqquz yaşındaydı) öz kəndinə gələr və orada çox açıq yaşayardı, yəni kişiləri, xüsusən subay kişiləri qəbul edirdi. Onun qəza xanımlarından zəhləsi gedərdi. Bunun müqabilində bu xanımlar da onun barəsində ağızlarına gələni danışardılar. Onların dediyinə görə, Darya Mixaylovna həm dikbaş, həm əxlaqsız, həm də yaman zalım imiş, ən başlıcası, o, o qədər açıq danışırmış ki, adamı dəhşət götürürmüş. Darya Mixaylovna doğrudan da kənddə özünə əziyyət verməyi xoşlamazdı. Onun sadə və sərbəst davranışında paytaxt təntənəsindən uzaq olan avam və xırda-para adamlara qarşı həqarət əlamətləri sezilirdi… O, öz şəhərli tanışları ilə çox sərbəst, hətta istehza ilə rəftar edərdi, lakin burada həqarət əlaməti yox idi.

Oxucum, yəqin müşahidə etmisiniz ki, özünə tabe olan adamların arasında dalğın və fikri dağınıq görünən adamlar yüksək rütbəli şəxslərlə üz-üzə gələndə qətiyyən dalğın görünmürlər? Bu nədən doğur? Belə sualların axırı yoxdur.

Konstantin Diomidıç nəhayət, Talberqin etüdünü yaxşıca öyrənib öz təmiz və ürəkaçan otağından qonaq otağına girdiyi vaxt bütün ev əhlinin yığıldığını gördü. Məclis artıq başlanmışdı. Enli bir taxtın üstündə ayaqlarını altına yığıb oturmuş evin xanımı əlində yeni bir fransız kitabçasını oynadırdı. Pəncərənin qabağında bir tərəfdə Darya Mixaylovnanın qızı, o biri tərəfdə isə qartımış və qup-quru bir qız olan, qulaqlarına pambıq tıxamış, rəngarəng ləçəyi altından qondarma qara saçları görünən altmış yaşlarında mürəbbiyə m-lle Boncaurt[5 - Xanım Bonkur (fr.)] gərgah dalında oturub nə isə çəkirdi, Basistov küncdə, qapının ağzında oturub qəzet oxuyurdu, Vanyayla Petya dama oynayırdı, orta boylu, ağ saçları dağınıq, qaraşın üzlü və oynaq qara gözlü Afrikan Semyonıç Piqasov adlı bir cənab isə əllərini arxasına qoyub sobaya söykənmişdi.

Bu cənab Piqasov qəribə adam idi. Hamıya qarşı, hər şeyə qarşı, xüsusən də qadınlara qarşı kin bəsləyən bu adam səhərdən axşamacan bəzən çox yerli, bəzən isə lap yersiz olaraq, lakin həmişə zövq ala-ala deyinirdi. Əsəbiliyi uşaqlıq dərəcəsinə çatırdı. Gülüşündən, səsindən, bütün varlığından sanki zəhər yağırdı. Darya Mixaylovna Piqasovu həvəslə qəbul edirdi. Piqasov öz hərəkətləriylə onu əyləndirirdi. Piqasovun hərəkətləri doğrudan da xeyli əyləncəli idi. O, hər şeyi şişirtməyi yaman xoşlayırdı. Məsələn, onun yanında hər hansı bir fəlakətdən danışsalar – bir kəndi ildırım vurub yandırdığını, suyun bir dəyirmanı yuyub apardığını, bir kəndlinin balta ilə əlini çapdığını və s. – o hər dəfə amansızca, qəzəblə soruşardı: “Bəs o qadının adı nədir?” Yəni soruşmaq istəyirdi ki, bu fəlakətə səbəb olan qadının adı nədir. Çünki onun əqidəsinə görə, hər bir fəlakətin baisi qadındır, işi yaxşı-yaxşı yoxlamaq lazımdır ki, o, aşkara çıxsın. Bir dəfə az tanış olan bir qadın təkidlə onu qonaq etmək istəyirmiş. Piqasov isə üzündə kin və qeyz ifadəsiylə xanımın qabağında diz çöküb ağlamsına-ağlamsına yalvarırmış ki, ona aman versin, onun qabağında heç bir təqsiri yoxdur və bir də heç vaxt onun yanına gəlməyəcək. Bir dəfə bir at Darya Mixaylovnanın paltar yuyan xidmətçi qadınlarından birini götürüb eniş aşağı qaçmış və dərəyə yıxıb az qala öldürmüşdü. Piqasov o vaxtdan bu atı həmişə “qoçaq at” adlandırar, həmin təpə ilə dərəni də ən gözəl mənzərəli yer hesab edərdi. Piqasovun həyatda bəxti gətirməmişdi. Ona görə də özünü belə səfehliyə vurmuşdu. Onun ata-anası yoxsul idi. Atası cürbəcür xırda vəzifələrdə işləmiş az savadlı biri idi. Oğlunun tərbiyəsinin qeydinə qalmamışdı, onu yedirdib geyindirməklə kifayətlənmişdi. Anası onu ərköyün böyütmüş, amma özü tez ölüb getmişdi. Piqasov özü özünü tərbiyə etmiş, əvvəlcə qəza məktəbinə, sonra gimnaziyaya girmiş, fransız, alman və hətta latın dillərini öyrənmiş və gimnaziyanı əla attestatla bitirib Derptə getmiş, orada daim ehtiyacla mübarizə aparsa da, üçillik kursu başa çatdıra bilmişdi. Piqasovun qabiliyyətləri adi dərəcədən artıq deyildi. O, səy və çalışqanlığı ilə başqalarından seçilirdisə də, ancaq onda şöhrətpərəstlik hissi, yaxşı bir mühitə düşmək və taleyin acığına başqalarından geri qalmamaq hissi çox qüvvətli idi. Onun çalışqanlıqla dərs oxuması və Derpt universitetinə qəbul olması da şöhrətpərəstliyinin nəticəsi idi. Yoxsulluq onu qəzəbləndirir və onun müşahidəçilik, hiyləgərlik xüsusiyyətlərini inkişaf etdirirdi. O, özünəməxsus bir əda ilə danışardı, hələ gəncliyindən coşqun və acı natiqlik xüsusiyyətini mənimsəmişdi. Onun fikirləri ümumi səviyyədən yuxarı qalxmırdı, amma elə danışırdı ki, nəinki ağıllı, hətta çox ağıllı biri kimi nəzərə çarpa bilirdi. Piqasov namizədlik dərəcəsi aldıqdan sonra özünü elmi işə həsr etmək qərarına gəlmişdi. O başa düşürdü ki, başqa sahədə yoldaşları ilə əsla ayaqlaşa bilməyəcək (o, yoldaşlarını yüksək dairlərdən seçməyə çalışır, deyingən olduğuna baxmayaraq özünü onlar kimi aparmağı bacarır və hətta onlara yaltaqlanırdı). Lakin bu sahədə, sadəcə söyləsək, onun materialı çatmırdı. Elmə məhəbbəti olmadığı halda hər şeyi müstəqil şəkildə öyrənmiş Piqasov əslində olduqca az şey bilirdi. Bir mübahisə zamanı o rüsvayçılıqla məğlub olmuşdu, halbuki onunla bir otaqda yaşayan və Piqasovun həmişə istehza etdiyi məhdud məlumatlı, lakin düzgün və ardıcıl tərbiyə görmüş bir tələbə tam mənasilə qalib gəlmişdi. Bu müvəffəqiyyətsizlik Piqasovu dəli etmişdi, bütün dəftər-kitabını oda atıb yandırmış və xidmətə girmişdi. Əvvələ işləri pis getmirdi, o lap qiyamət məmur idi, çox işgüzar olmasa da, son dərəcə özünə inamlı və zirək idi, lakin o, tezliklə adam arasına çıxmaq istəyirdi, işi dolaşığa düşdü, büdrədi və istefa verib işdən çıxmalı oldu. O, üç ilə qədər öz qazancı ilə aldığı kənddə gün keçirtdi və birdən-birə varlı, yarımçıq təhsilli bir mülkədar qızı ilə evləndi. Piqasov bu qızı öz açıq-saçıq və gülünc ədaları sayəsində tora salmışdı. Amma Piqasovun məcazı həddən artıq pozulub xarab olmuşdu. Ailə həyatı onu sıxırdı… Arvadı bir neçə il onunla birlikdə yaşayandan sonra gizlincə çıxıb Moskvaya getdi və orda mülkünü mahir bir fırıldaqçıya satdı. Piqasov isə burada yenicə bir malikanə tikdirmişdi. Bu son zərbədən tamamilə sarsılmış Piqasov arvadıyla məhkəmə çəkişməsinə girsə də, heç bir şey qazana bilmədi… O, ömrünün qalanını tək-tənha keçirdir, qonşularına qonaq gedirdi, qonşularını həm dalca, həm də üzlərinə danlayırdı. Qonşuları ondan ciddi surətdə qorxmasalar da, onu bir növ gərgin, yarım qəhqəhə ilə qəbul edirdilər. Piqasov ömründə əlinə kitab götürməzdi. Yüz nəfərə qədər kəndlisi vardı, kəndliləri yoxsulluq çəkmirdi.