скачать книгу бесплатно
Сэ?эн, кэпсээннэр
Тимофей Егорович Сметанин
Саха суруйааччылара – о?олорго
Талааннаах фронтовик-суруйааччы Тимофей Сметанин т?р??б?тэ 95 сылын к?рс? тахсар кинигэ?э сэ?эннэрэ, кэпсээннэрэ киирдилэр. Орто уонна улахан саастаах оскуола о?олоругар ананар.
Тимофей Сметанин
Сэ?эн, кэпсээннэр
Кини оло?у таптыыра
Фашистскай Германияны утары са?аламмыт Улуу сэрии бастакы к?ннэригэр ССКП обкомун уонна Саха сирин Суруйааччыларын сою?ун бырабылыанньатын бы?аарыытынан республика радионан биэриилэрин тэрийэр государственнай комитетын и?инэн суруйааччылар фроннарга сэриилэ?эр суруйааччылары кытары ыкса сибээ?и туту?ан ?лэлиир, айар б?л?хт?р? тэриллибитэ. Онно, мин билэрбинэн, Николай Якутскай, Софрон Данилов, учуонай Евдокия Коркина, Дмитрий Таас, Тимофей Сметанин кыттыбыттара. Кинилэр поэттар, суруйааччылар хааннаах ?ст???? урусхаллыырга угуйар патриотическай ис хо?оонноох айымньыларын аа?аллара уонна фронтовиктар буорах сыттаах хо?оонноруттан, суруктарыттан били?иннэрэллэрэ. Тыыл уонна фронт Ийэ дойду к?м?скэлигэр ити курдук биир ньыгыл кэккэнэн туруммуттара.
Биллэрин курдук, атырдьах ыйын 24 к?н?гэр поэт Тимофей Егорович Сметанин Кы?ыл Аармыйа кэккэтигэр ы?ырыллыбыта. Кини фроннаа?ы оло?ун 284-с минометнай полка састаабыгар киирэн сулууспалаа?ынтан са?алаабыта. «Би?иги ?ст???? ??рэн иннибит диэки баран и?эбит, Россия айыл?атын ?? салгынынан бэ?э?ээ, б?г?н толору тыынным. Нэ?илиэнньэ к?рс?р ??р??тэ ?рд?г??н! Сурук к??тэбин…» – диэн сэрии толоонуттан Тимофей Егорович суруйбута, хо?ооннорун ыыппыта.
Ийэ дойдубут инники дьыл?ата бы?аарыллыытыгар Орловскай-Курскай ту?аайыыга кыргы?ыылар сити?иилээхтик ыытыллыбыттара улахан оруолламмыттара. Бу уот холоругунан ?р?тэ у?уурбут сэриилэ?иигэ Тимофей Сметанин Дядково дэриэбинэ та?ыгар баара. Онно ата?ар баа?ырбыта, до?оро А.Полехов диэн нуучча ки?итэ санныгар с?гэн та?ааран ?р???йб?тэ. Байыас госпитальга эмтэнээт, сотору кэминэн Новосокольники, Невель куораттары ?ст??хт?н босхолоспута. Сити кэм?э Тимофейдаахха кистэлэ? бакыаты т?ргэнник тиэрдэргэ сорудах бэриллибитэ. Хор, ону толоро баран и?эннэр 6 немец саллааттарыгар ыы муннуларынан анньыллыбыттара. Ытыала?ыы буолбута. Уолаттар ????н т?ргэн туттунуунан ?ст??хт?р? сууллартаабыттара, командование дьа?алын чиэстээхтик толорбуттара.
Бу бойобуой соруда?ы толоруу Тимофей Сметанин фроннаа?ы оло?ун т?рд?ттэн уларыппыта. Кини, дьи?эр, связист этэ, ону баара разведка?а сылдьарга анаабыттара. Бу сырыыга Тимофей Егорови?ы уру?уйдьут дьо?урдаа?а ?р???йб?тэ, ?ст??х б???рг?т?н??т?н стереотруба к?м?т?нэн ?ст??х тыылыгар киирэн устан, бэлиэтээн ылыы улахан сатабылы эрэйэр. Биир оннук т?гэ??э ?ст??х минометтара турар сирдэрин ыйан биэрэн, улахан хоромньуну ?ст??хт?рг? о?орбуттара. «Бойобуой ?т??лэрин и?ин» уонна «Хорсунун и?ин» медалынан Тимофей Сметанин на?араадаламмыта кини хорсуннук сэриилэспитин кэрэ?илиир. Тимофей Сметанин фроннаа?ы оло?ун ту?унан бастакы очерканы суруйбут ки?инэн суруйааччы Дмитрий Таас буолар, кини бу дьо?уннаах бэлиэтээ?инин «Кыым» ха?ыакка 1944 сыллаа?ы от ыйын 4 к?н?гэр бэчээттэппитэ.
Фронтовик Т.Е. Сметанин атырдьах ыйын 28 к?н?гэр 1944 сыллаахха дойдутугар эргиллибитэ. Баара-суо?а 25 саастаах эдэркээн ки?и т??? да фронтан баа?ыран кэллэр, Дьокуускайдаа?ы пединститут историческай отделениетыгар ??рэнэ киирбитэ. Иккис курсу б?тэрбитэ. Салгыы ??рэммэтэ?э. Сэриигэ ылбыт баа?ырыыта к?б?н, Тимофей Егорович Сметанин 1947 сыллаахха атырдьах ыйыгар ыалдьан ?лб?тэ. У?уо?а Покровскай куорат чуга?ынаа?ы кылабыы?а?а хараллыбыта. Итини мин о?олорго фронтовик ту?унан биллиннэр диэн суруйдум. Т?р?пп?т кыы?ын о?олоро кини хаанын билигин салгыыллар.
Ким долгуйа аахпата?ай Тимофей Сметанин «Саллаат с?рэ?э» диэн 1945 сыллаахха та?аартарбыт кинигэтигэр «Саллаат ахтыл?ана» диэн фроннаа?ы бэлиэтээ?инин, хо?ооннорун, онно баар «?ч?гэйин да тыыннаах буолар» диэн хо?оонун. «К?р?дь??с к?н» диэн 1947 сыллаахха тахсыбыт кинигэтин сорох хо?ооннорун мин билигин да?аны ?йб?ттэн аа?абын, ол курдук ?ч?гэйдэр.
1951 сылтан са?алаан Тимофей Сметанин «Талыллыбыт айымньылара» тахсаллар. Ол кинигэлэргэ ?р??т?н кини басты? суруйуулара «Егор Чээрин» уонна «Мэхээлэчээн булчут кэпсээннэрэ», «Лоокуут уонна Ньургу?ун» драмата баар буолаллар. Би?иги к?л??нэ Тимофей Сметанин айымньыларыгар иитиллибиппит.
Кэли??и кэм?э фронтовик, поэт, кэпсээнньит, публицист, драматург Тимофей Егорович Сметанин айымньыларын Афанасий Иванович Аржаков диэн эмиэ фронтовик, саха литературатын ис с?рэ?иттэн с?б?л??р энтузиаст ки?и кэккэ сылларга кини кинигэлэрин та?аартарбыта, кини ту?унан ыстатыйалары суруйталаабыта.
Тапталлаах суруйааччыбыт Тимофей Егорович Сметанин ?лб?т-с?ппэт, к?н-дьыл аа?ан истэ?ин аайытын ?сс? тупсан, ?йд?б?лэ кэ?ээн и?эр айымньылара дьэ «Саха суруйааччылара – о?олорго» диэн серия?а тахсар буоллулар. Фронтовик-суруйааччы ?т??кэннээх айымньыларын кинигэнэн илиигитигэр ылан аа?ар буолбуккутунан, к?нд? о?олор, э?игини э?эрдэлиибин!
Сэмэн Тумат,
Саха Республикатын П.А. Ойуунускай аатынан
Государственнай бириэмийэтин лауреата
Сэ?эн
Егор Чээрин
Саха сиригэр – Н-скай байыаннай-пехотнай училищеттан
Быраатым Петя, балтым Катя!
Сэриигэ хайдах сылдьыбыккын кэпсээ, – диэн э?иги ?сс? былырыын суруйбуккут.
К?рс??эн олорон кэпсэтиэ?и, э?иги миигиттэн ырааххыт, онон суругунан эрэ кэпсииргэ тиийэбин.
Сирэй-харах к?рс?н кэпсэтэ олорорбут буоллар, – «Дьэ маннык», – диэн баран к?хс?б?н этитиэм этэ, оттон билигин икки туочуканы эрэ туруорарга тиийэбин.
Дьэ маннык:
ТУОЛБАТАХ НЭРЭЭТ
Байкал кытыытыгар байыаннай ??рэххэ сылдьабыт, би?иги лаа?ырбытыттан чугас колхоз баар. Колхоз эр дьоно, уолаттара – бары фро??а барбыттар. А?ардас о?олору, дьахталлары кытта кырдьа?астар эрэ хаалбыттар.
К???н буолан от-мас хагдарыйан эрэр, оттон колхоз бурдуга ?ксэ хомулла илик.
Би?иги, колхозка к?м? о?орон, ?лэлээбиппит т??рт хонно. Б?г?н ?лэттэн т?нн?н и?эбит. Колхоз ?с тонналаах грузовой массыынатыгар аараа??а диэри олорустубут. Би?игини кытта кыргыттар олорсон и?эллэр. К?лс??-салсыы, ырыа-тойук, – маннык айа??а сир ыраа?а биллибэт. Би?игини салайан ?лэлэппит лейтенант Маруся диэн биригэдьиир кыыска:
– Массыына нэксиэтэ бэрт, т??эн хаалыа?, мин ?й??н и?иим, – диир уонна ?сс? тугу эрэ этэр да, маннык айа??а атын ки?и тугу эппитин барытын истибэккин.
Лейтенант Лобаданы, к?р?н, уруккуттан билэр этим. Кини снайпердар взводтарын командира. Онно би?иги хас да сахаларбыт бааллар. ?ч?гэй ытааччыларын и?ин хайгыылларын истэ-истэ, ордугургуу саныыбын. Мин снайперга т?бэспэккэ, стрелковай взводка баарбын.
Кы?ыл к?м?с к???н. Саха сиригэр билигин кустар бараары ??рдээн эрдэхтэрэ. Урукку буоллар бултуур-алтыыр кэм.
Би?игини кытта массыына?а барыта кыргыттар олорсон и?эллэр диэбитим, кинилэри кытары биир о?онньор баар эбит. Би?иэхэ тэлиэгэнэн т??тэх та?ааччы. Икки уостаах саатын ?р? туппут, о?олору баты?ан ыллыы и?эр.
Ок-сиэ, саата ?ч?гэйиэн!
Иннибитигэр ?рэх к???ннэ. Сыыры т????гэ массыынабыт бытаарда.
– Саа? табара хайда?ый? – диэн о?онньортон ыйыттым.
– Хайдах ытаргыттан… – диэтэ о?онньор уонна табах о?остоору сиэбин ха?ынна.
– Эн табаххын о?остуоххар дылы саа?ын тутуум эрэ, – диэтим.
– Ба?аалыста, – диэтэ о?онньор.
– Табаарыс лейтенант, кырдьа?ас таба?ын уматтыар диэри саатын тутарга син буолуо дуо?
– Тут. Ол эрээри к?р эрэ, иитиитэ суох дуо?
– Иитиилээх, – диэтэ о?онньор, – бачча ки?и ки?ини дэ?ниэ буолла?ай! Тоойуом, ?р? тутан ис.
Икки уостаах саа барахсан. Дьиэбэр маннык сэгэттэйим хаалбыта. ?ст??-т??рт?? хаа?ы биирдэ тэптэрии… К?т?н и?эр ку?у т?б?т?н хампы ытыы…
Инним диэки к?р? т?сп?т?м – биир куо?ас ?рэхтэн ?р? к?т?н чоло?уйан и?эр. Икки ?тт?б?ттэн ыга олорон и?эллэр. К?т?н и?эр к?т?р? кырыыбалыы аа?ан истэ?инэ, эбэтэр т?б? ?рд?нэн ааспытын кэннэ ытыллыахтаа?а, ол массыына?а истэххэ табыллыбат. Ыллым да, куо?ас уун-утары к?т?н талыбырайан истэ?инэ, ыттым. ?л?? болдьохтоох, ?с то?оостоох диэбиккэ дылы, куо?ас умса хойуостанан массыына аттыгар т?стэ.
Саам быы?а лейтенант иилэ быра?ыммыт плащ-палат- катыгар т??эн сиэн эрдэ?инэ били кинини кытта кэккэлэ?эн испит биригэдьиир кыыс умуруорда.
– Сааны биэр! – диэтэ лейтенант уонна ки?и кыы?ырда?ына к?р?р хара?ынан миигин к?рд?.
– К?р эрэ, бу о?о кыра?ытын, к?р эрэ, бу куо?ас эми?ин! – диэтэ, т??эн куо?а?ы ылбыт, саалаах о?онньор. «Саа?ын ыл» диэн мин имнэнэрбин истибэт.
– Бары?! – диэн лейтенант шоферга ха?ыытаата.
О?онньорго саатын биэрдим.
– Куо?а?ы эмиэ ыл.
– Ба?ыыба, биэбэкээм, ба?ыыба! – диэмэхтээтэ о?онньор, – хантан кэлбит барахса??ыный?
– Саха сириттэн.
– Ээ, ол и?ин сэрэйбитим. Сахалар т?р?т удьуор булчут аймахтар. Дьэ буолла?а, фаши?ы ба?ас бу курдук. Т?б?т?н… ?. ?э-?э…
– Фашиска да тиийиэхпит, – диэтэ ким эрэ.
Сотору массыынаттан т?ст?б?т, колхозтаахтар аа?а айанныы турдулар. Бэйэбит суолбутунан бараары, стройга турдубут. Лейтенант эмискэччи «Смирно!» команданы биэрдэ.
– Байыас Чээрин, стройтан та?ыс!
?с хаамыыны тахсан баран, строй диэки эргийдим.
– Байыас Чээрин к???лэ суох сааны эспити? и?ин, биир нэрээти биэрэбин.
Казарма?а кэлэн баран, лейтенант биэрбит нэрээтигэр бу т??н штабы сууйарым дуу, куукуна?а хортуоппуй ыраастыырым дуу диэн ханна ыытыахтаахтарын таайа сатаатым.
Бу киэ?э ханна да ыыппатылар, ?ч?гэй ба?айытык утуйдум. Т??ээн ?сс? биир куо?а?ы, ?с неме?и ?л?рд?м.
Сарсыарда хонууга строевой занятие?а сылдьабыт. Хантан эрэ биир саллаат кэлэн би?иги лейтенаммытыгар тугу эрэ эттэ. Тыала бэрт буолан, тугу эппитин би?иги истибэтибит.
Лейтенант миигин ы?ыран ылла.
– Бу саллааты батыс.
Дьэ буолла?а, били нэрээппин толоро барда?ым буолуо.
– Бу ханналаан и?эбит, до?оор? – диэн, баран и?эн аргыспыттан ыйытабын.
– Лейтенант Лобада?а.
Чэ ол и?ин, сэрэйбит сэрэх.
Лейтенант Лобада?а: «Чээрин саллаат кэллим», – диэн дакылааттаатым.
– Холкутуй! – диэтэ лейтенант уонна биир старшай сержаны ы?ыран ылла.
– Занятиены салгыы ыыт.
– Батыс! – диэтэ лейтенант миэхэ, – ити бинтиэпкэни ыл.
Нэрээппэр харабыллыы барар буолла?ым, кэм да ?ч?гэй дии санаатым.
Икки боллох икки ардыгар сытар дэхси сир устун баран истибит.
Лейтенант тугу да кэпсэппэт, кыы?ырбыта кэм да аа?а илик бы?ыылаах. Б?к туттан лейтенаны баты?ан и?эн, кини тохтообутугар к?р? т?сп?т?м, сыал ытар сиргэ кэлбит эбиппит.
– Сыт уонна ол «фаши?ы» ыт! – диэтэ лейтенант, биир ботуруону биэрдэ.
Бирикээ?и толороору сыттым. Тугун ытарым эбитэй?
– Тугун ытабын, табаарыс лейтенант? – ?с с??с метрэлээх сиргэ харааран к?ст?р фашист фигуратын кы?аан сытабын.
– Фашист тугар кэбирэхтик ?л?? дии саныыгын, ону ыт, – диэтэ лейтенант.
Тии? буоллар харахха ытыллыа этэ, оччо?о тириитэ алдьаныа суохтаах. Оттон фашист тириитэ туохха наадалаа?ый?.. – Кы?ыы сытан кыратык толкуйдаан баран ыттым.
Лейтенант сыалга урут тиийэн, чохчойон олорон, саннынан б??лээн туран «фаши?ы» к?р?-к?р?:
– Тугун ыппыккыный? – диэн ыйытта.
– С????н ыппытым, табаарыс лейтенант. Сыы?ан кэбистэ?им дуу?.. – Лейтенант к?н?н турбутугар к?рб?т?м «фашист» с????н хаба ортотугар буулдьа суола ч???р?йэн к???ннэ. «Таппыппын!» – диэн ??рэ санаатым.
Лейтенант к?хс?н этиттэ, миигин к?р?н баран хаа?ын т?рдэ?нэттэ уонна ытар сир диэки хаамта. Мин баты?ан истим.
Итиччэ ?ч?гэйдик сыалбын таба ыппытым кэннэ, бэл, мичик гыммат, ити аата кыы?ырбыта кэм да аа?а илик буолла?а.
Лейтенант бинтиэпкэни ылан, хайа, ба?ар, ал?ас турбута буолаарай диэбиттии, сыалын к?рд?, хаастарын т?рдэс гыннарда. (Дьэ били нэрээтин ту?унан этээри гынна?а буолуо!).
– Фашист ?сс? туо?ар кэбирэхтик ?л??н с?б?й?
– С?рэ?эр, табаарыс лейтенант.
– С?рэ?ин ыт! – Биир ботуруону биэрдэ.
С?рэ?ин ту?а буолуо диэн кы?аан баран тардан кэбистим.
Баран к?рб?пп?т мин кы?аабыт сирбэр т?сп?т.
– С?рэ?ин ???э ?тт?нэн т?сп?т курдук к?р?б?н, эн санаа?ар? – диэн ыйытта лейтенант.
– Табаарыс лейтенант, фашист с?рэ?э б?р??? дылы, оннук аллараа т??эрэ буолуо дуо? Б?р? – биллэр дьыала, хоройон олордор эрэ с?рэ?э хаба?ын т?гэ?эр чуга?ыыр, оттон немец…
Б?р? с?рэ?иттэн немец с?рэ?э сылдьар сирэ атынын ту?унан ?сс? элбэ?и этиэх ки?и…
Лейтенанныын т?тт?р? кэлэн истибит.
Са?арбат. Бэ?э?ээ кыы?ырбыта аныаха дылы ааспат ба?айыта дуу? Старшай сержант салалтатынан ??рэнэ турааччыларга чуга?аан и?эн лейтенант тохтоото.
– Снайпер буолуоххун ба?ара?ын дуо?
– Ба?арабын, – диэн ботугураатым.
– Штабы кытта кэпсэтиэм. Билигин взводкар бар.
Иккитэ-?стэ атыллаан и?эн тохтоотум.
