скачать книгу бесплатно
Сүзнең һәр мәгънәсен һәм мәгънә төсмерләрен дәлилләү өчен китерелгән мисаллар Ш. Мөдәррис, К. Нәҗми, Р. Ишморат, Г. Әпсәләмов, М. Җәлил, Б. Рәхмәт кебек әдипләрдән алынган.
Телебездә менә шушылай актив кулланылышта йөргән «чеп-чи татарча» сүзнең әле пенсия яшенә дә җитмәгән булуына күбәүләр, бигрәк тә яшьләр ышанып бетми.
Ерактан башлыйк. Менә И. Гигановның 1804 елда Санкт-Петербургта басылган «Словарь российско-татарский» сүзлеге. Монда русча якта «обработка», «обработать», «переработать» кебек сүзләр теркәлмәгән. Шуңа күрә бу иң элгәрге һәм абруйлы сүзлектә «эш» тамырыннан ясалган «эшкәртү» сүзен, әлбәттә, таба алмаячакбыз.
Казан семинариясендә татар теле укытучысы булып эшләгән А.Троянский тарафыннан төзелеп, 1833–1835 елларда Казанда ике томда нәшер ителгән «Словарь татарского языка и некоторых употребительных в нём речений арабских и персидских» сүзлегенә мөрәҗәгать итик. Без анда «эшләтмәк», «эшләтмәклек», «эшләтү», «эшлә», «эшләнмәк» сүзләрен генә табабыз. Ягъни А.Троянский сүзлеге «эшкәртү» дигән сүзне, гомумән, белми әле.
Каюм Насыйриның 1904 елда Казанда басылган (беренче басмасы 1892 елда чыга) «Полный русско-татарский словарь, с дополнениями из иностранных слов, употребляемых в русском языке как научные термина» сүзлегендә «обработанный – мәгъмүр, абад (җир)», «обрабатывать – иген икмәк, ашламак» сүзләре теркәлгән. Күрәбез: К. Насыйри бүгенге «эшкәртү» сүзенең мәгънәсен гарәп-фарсы сүзләре белән аңлатырга мәҗбүр булган.
Үзебезнең чорга якынрак торган чыганакны актарыйк. Менә С.Рахманкулов һәм Г. Кәрам төзегән «Русча-татарча мөкәммәл сүзлек» (1921). Бу сүзлектә «обработка – эшләү, эшләнү, игү; Обрабатывать, обработать – эшләмәк, эшләп эшкә кертмәк, зирагать итмәк (соңгысы игенчелеккә кагыла), обрабатывать землю – иген икмәк, обрабатываться – эшләнмәк» дип бирелә.
Игътибар итик: бу сүзлек беренче тапкыр буларак «эшкә кертү (кертмәк)» сүзен тәкъдим итә һәм, гомумән, ул үз элгәрләреннән бер баскыч югары тора торган белешмә санала.
ХХ гасыр башларында русча фән һәм техника терминологиясе инде камилләшкән, әйтик, «обработка» сүзенең бүгенге төп мәгънәләре дә ныклап урнашып, карарлашып өлгергән була. Татарча терминология исә яралгы хәлендә генә булып, терминнар, гадәттә, гарәби, фарси яки интернациональ алынмалар рәвешендә яшәп килә. Ул вакытларда татар теленең ни дәрәҗәдә ирексезләнгән, чүпләнгән булуы тел белеме һәм логика терминнарында аеруча ачык чагыла.
20 нче елларда татар телен гамәлгә кую бурычы алга сөрелеп, күп санлы киңәшмә-конференцияләр уздырыла, тиешле карарлар кабул ителә, татарча мәктәп дәреслекләре, төрле фән өлкәләренә караган русча-татарча терминологик сүзлекләр, инструкцияләр типография ысулы белән дә, гектографта да бастырып чыгарыла һәм таратыла.
Әлеге «обработка», «переработка» төшенчәләрен татарчага тәрҗемә итү мәсьәләсе бу елларда ничегрәк тора соң? Алга китеш, тәрәккыят бармы?
Кулыбызда «Новый русско-татарский словарь» (коллектив төзегән, «Яңа китап» нәшрият кооперативы басмасы, 1929). Монда «обрабатывать, обработать» фигыльләреннән башка, «обрабатывающая промышленность» термины да теркәлгән. Беренчеләре «эшләп чыгару», «рәтләп эшләү», «эшләп эшкә кертү» дип тәрҗемә кылына, техник термин исә «эшләп чыгару сәнәгате» дип бирелә, ягъни без монда төшенчәне саф татарчага тәрҗемә итәргә омтылыш күрәбез. Ләкин төшенчә үзенең татарча тәңгәлен әле һаман таба алмый, аның татарчасы бик якынча мәгънәгә генә ия, һәм ул фәнни-техник әдәбиятта куллану өчен яраксыз. Әлбәттә, шул чордагы популяр мәкаләләрне һәм вак брошюраларны бусы да канәгатьләндергән.
Г. Алпаровның «Татар теленең имля сүзлеге» (Казан, 1927) «эш» тамыры кергән байтак кына сүзләрне туплаган. Без биредә «эшче-крәстиән», «эшчән», «эшхәб» (ягъни эшче хәбәрче – рабкор), «эшсезлек», «эшфак» (эшчеләр факультеты – рабфак) һ. б. сүзләрне табабыз. Ләкин күренекле тел галименә «эшкәртү» сүзе мәгълүм түгел, чөнки ул сүз «дөньяга килмәгән, тумаган» әле.
Яки менә 1931 елны икенче басма булып чыккан «Татарча-урысча сүзлек» (төзүчеләре проф. М. Корбангалиев, Р. Газизов, И. Кулиев; беренче басмасы 1927 елда нәшер ителә). Сүзлекнең фәнни яктан эшләнеше, әлбәттә, күпкә яхшырак, һәм ул шул чорның лексикасын тулы чагылдыра. Сүзлектә «эшләп чыгару – производство», «эшләп чыгарыш – производительность», «җир эшләү – обрабатывать землю» терминнары теркәлгән.
«Җир эшләү». Бусы инде җыйнаклык ягыннан термин булып җитешкән дә кебек. Ләкин «эшләү» сүзе, артык киң һәм күп мәгънәле булганга, терминология ихтыяҗын канәгатьләндерә алмый, чөнки «термин» сүзе үзе үк мәгънәне чикләүне күздә тота.
Алга таба. 1938 елда Татгосиздат тарафыннан чыгарылган русча-татарча сүзлеккә күз салыйк. (Мәгълүм булганча, ул елны татар язуы әле рус графикасына күчмәгән була.) Сүзлекне телчеләрдән Г. Нугайбәк («О» хәрефенә башланган сүзләрне ул туплаган) «обрабатывать, обработать» сүзен татарча «эшкә кертү (эшкәртү), эшләп чыгару, җиренә җиткереп эшләү» дип тәкъдим итә. «Перерабатывать, переработать» фигылен карасак, шул ук төзүченең бу сүзне татарчага «эшкәртү» дип тәкъдим иткәнлеген күрәбез.
Шушы ук сүзлек ике елдан соң, беркадәр төзәтелеп һәм кириллицага күчерелеп, икенче тапкыр дөнья күрә. Әлеге сүзләр нәкъ беренче басмадагыча калганнар, ягъни «эшкәртү» сүзе әле һаман тулы хокукка ия булып җитмичә, төзүчеләр һәм редакторлар нидәндер уңайсызланган, шикләнгән сыманрак, җәя эченә яшереп бирелә.
Әмма шушы ук чорга караган терминологик сүзлек алай консерватив түгел. 1939 елда дөнья күргән «Русча-татарча авыл хуҗалыгы терминнары сүзлеге» «эшкәртү» сүзен тулысынча таный: «обработка – эшкәртү; обработка глубокая – тирән эшкәртү; җирне тирән итеп сөрү; обработка мелкая – сай эшкәртү; обработка поверхностная – өстән эшкәртү; обработка предпосевная – чәчү алдыннан эшкәртү». «Переработка» сүзе исә монда «яңадан эшкәртү» дип бирелә. Сүзлектә «переработка молока – сөтне эшкәртү (сөттән сыр, май, простокваша һ. б. эшләп чыгару)». Бусы да бер адым алга китеш.
«Политик-экономик терминнар» сүзлеге (Татгосиздат, 1941) «обрабатывающая промышленность – эшкәртү промышленносте» терминын канунлаштыра.
Моннан соң нәшер ителгән татарча-русча һәм русча-татарча сүзлекләр, шул исәптән терминологик сүзлекләр дә, «эшкәртү», «эшкәртелү» һ. б. кебек сүзләрне теркәргә онытмыйлар. «Эшкәртү» сүзе кергән кушма терминнарга, әйтик, «Русча-татарча авыл хуҗалыгы терминнары сүзлеге» (Татарстан китап нәшрияты, 1971) аеруча бай.
Мәгълүм булганча, бездә орфография сүзлекләре сирәк чыгарыла. Кириллицага күчкәч, мәсәлән, 1941 елда бик ашыгыч төстә (төзүчеләрдән берсенең сөйләвенә караганда, аны төзергә өч-дүрт көн биргәннәр) «Татар теленең орфографик сүзлеге» басыла, беркадәр үзгәрешләр кертелеп, шул ук исем белән ул 1948 елда кабат нәшер ителә. Бу сүзлекләр «эшкәртү» сүзен әдәби телгә кертергә җөрьәт итмәгәннәр. Хәлбуки ул елларда инде вакытлы матбугатта, китап-брошюраларда һәм радиода «эшкәртү» сүзе тәмам үзләшеп җиткән була. Бу сүзнең Муса Җәлил тарафыннан нәкъ менә «кулъязманы әдәби (!) яктан эшкәртү» мәгънәсендә кулланылган булуын искә төшерик. «Эшкәртү» сүзе татар теленең орфографик сүзлегенә беренче тапкыр 1983 елда гына теркәлә. Без анда «эшкәртелүчәнлек», «эшкәртелеш» сүзләрен дә таба алабыз.
Тел һәм борынгы әдәбият белгече Ф.Фасеевның «Татар телендә терминология» дигән китабында (Татарстан китап нәшрияты, 1969) «эшкәртү» терминының «тартылма» сүз булып, «эшкә кертү – эшкәртү» әверелеше нәтиҗәсендә барлыкка килүе һәм бу алымның терминологиядә аңлы рәвештә файдаланылуы әйтеп кителә. Дөрес, өлкән яшьтәге белгечләрдән ишетүемчә, «эшкәртү» сүзен телгә кертеп җибәрү мәсьәләсе 30 нчы елларның икенче яртысында, редакцион киңәшмә утырышында, чыннан да, аңлы рәвештә, фикер алышу юлы белән хәл ителгән. Моны беренче булып кем тәкъдим иткәндер – бусы, гадәттәгечә, билгесез булып кала. Ләкин минем фикеремчә, бу термин беренче чиратта авыл хуҗалыгы буенча китап-брошюраларда һәм мәкаләләрдә кулланыла башлаган булыр. Чөнки беренче ихтыяҗ шул өлкәдә («туфрак-җир эшкәртү») булган. Ихтимал, шул ук вакытта бу сүз мәшһүр Казан күнчеләре турында язучылар күңеленә хуш килгәндер («тире-күн эшкәртү»). Һәрхәлдә, төгәл мәгънәле терминның таралып, табигыйләшеп китүенә аңа булган ихтыяҗ ярдәм иткән.
Мондый ихтыяҗ башка төрки телләрдә дә булган, әлбәттә. Мин шушы чорга караган кыргызча-русча, русча-казахча, казахча-русча, русча-каракалпакча, русча-карачай-балкарча сүзлекләрне күздән үткәрдем, кырым татар теле, себер татар теле сүзлекләре дә, татар теленең диалектологик сүзлекләре дә игътибардан читтә калмады. Нәтиҗәдә мин бу елларда төрки телләрдә «обработка» терминының төгәл эквиваленты әле табылмаган булуына ышандым.
«Русча-төрекчә сүзлек»тә (Мәскәү, 1972) «обработка» термины, нигездә, «ишләмә», «ишләм» сүзләре аша бирелә. Төрек телендә бу сүзләрнең «возделывание», «вспашка» мәгънәләренә дә ия булуын «Төрекчә-русча сүзлек»тән күрәбез (Мәскәү, 1977).
Җыеп кына әйткәндә, без төрки телләрнең күпчелегендә татар теле калыбында ясалган «эшкәртү» сүзен тапмыйбыз.
Кем әйтмешли, ут күршебез башкорт телендә хәлләр ничек торган соң? Тугандаш башкорт теле татарча әзер терминны, ягъни «эшкәртү» сүзен тулаем кабул иткән дә куйган.
1954 елгы «Русча-башкортча сүзлек»тә үк инде «обработать» сүзе «эшкә иңдерү, эшкәртү, эшләү» дип тәкъдим ителә. Ләкин әле «обработать землю – җирне эшләү». 1958 елгы «Башкортча-русча сүзлек» исә «эшкәртү» терминының тәмам үзләшеп җиткәнлеген күрсәтә. Биредә без «экспедиция материалларын эшкәртү», «җирне эшкәртү» (эшләү түгел!) кебек сүзләрне очратабыз. Шул рәвешле, татар телендә туган ясалма сүз башкорт теле өчен дә үз булып китә. Бу очракта, билгеле, Башкортстанда татарларның күп булуы, татарча гәзитләр чыгып килүе зур йогынты ясаган дип уйларга мөмкин. Хәер, ут күршеләрнең шулай «лөгать алмашып» яшәве гаҗәпмени?
Менә без бер сүзнең бөтен тарихын, аның кызыклы биографиясен күздән кичердек. Бик гыйбрәтле тарих бу! Ул әдәби телгә катнашы булган һәрберебезне теге яки бу термин-төшенчәнең тәңгәлен беренче нәүбәттә ана теле хәзинәсеннән эзләргә, ана теле мөмкинлекләрен һәм чараларын эшкә җигәргә өйрәтә, шуңа өнди, моның нәтиҗәле алымнарын күрсәтә. Бу исә соңгы вакытларда кирәксә-кирәкмәсә дә гарәп, фарсы һәм төрек сүзләрен кыстырып үтә патроиот-ватанчы булып кыланган авторлар өчен дә, яңа төшенчәне белдергән сүзне, аны-моны уйлап тормастан, рус һәм Европа телләреннән күчереп кенә куючылар өчен дә файдалы булыр дип уйлыйм.
Сүземне шушында түгәрәкләп, нокта куярга да мөмкин булыр иде. Ләкин… Әйе, тагын бернәрсә турында әйтмичә ярамастыр. 1991 елда без Гаяз Исхакый әсәрләрен уку бәхетенә ирештек. Аның «Зиндан» исемле җыентыгы – сайланма проза һәм сәхнә әсәрләре басылып чыкты. Укучыларның хәтеренә төшерәм: Исхакыйны, Казан зинданыннан чыгарып, туган авылы Яуширмәгә озаталар. Авылына кайтып төшкәч, Гаяз янына бәләкәй кызын алып чыгалар. Гаяз моннан өч-дүрт ай гына элек хатыны белән аерылышкан була. Нарасый, бер дә ятсынмыйча, әтисе кулына килгәч, җыелган карчык-корчык: «Әй бала, атасын таный! Алла эшкәртә, әнисе генә бик кызганыч шул!..» – диешергә тотына.
«Алла эшкәртә» дигән сүзләргә игътибар итегез. Гаяз Исхакыйның «Зиндан» хикәясе, әдипнең үз кулы белән төзегән библиографиясеннән күренгәнчә, 1906 елда Чистайда, хәбесханәдә язылган. Ни дигән сүз була соң инде бу? «Эшкәртү» сүзе татар телендә 1906 елда ук гамәлдә йөргәнме әллә? Ул чагында без телгә алган сүзлек һәм белешмәләр сукыр һәм чукрак булып чыгамы?
Кызганычка каршы, әдипнең бу мәҗмугасында ялгыш киткән. Төп нөсхәдә, һичшиксез, «алла әшкәртә» дип язылган булырга тиеш. Әшкәртә, ягъни зиһененә ачыклык кертә, «әшкарә итә». Монда машинистка хата җибәргәнме, әллә төзүче яки нәшрият хезмәткәрләре гөнаһлымы – боларын тәгаенләп тормыйк. Ләкин китапны чыгару өчен, җаваплы кешеләр татар теле этимологиясеннән азмы-күпме хәбәрдар булган булсалар яисә, һич югында, «алла эшкәртә» дигән сүзләрнең дорфалыгы, урынсызлыгы, мәгънәсезлеге колакларын сагайткан булса, мондый анахронизмга юл куелмыйча калыр иде.
Шушының белән төгәллик.
СҮНМӘС УТ ЯНЫНДА УЙДА БЕЗ…
(«Сүнмәс утлар балкышы» китабы чыгу уңаеннан)
«Еракка китеп кара!» – дигән иде Мөдәррис Әгъләм, Шагыйрь.
«Казан утлары» журналының меңенче саны чыгу уңае белән 2006 елда нәшер ителгән «Сүнмәс утлар балкышы» китабы журналның сиксән еллык тарихына ерактан торып күз сала дисәк, хакыйкатьнең яртысын гына әйткән булырбыз. Чөнки бу мәһабәт Китап журналның үз эчендә кайнаучы кешеләр тарафыннан төзелгән, һәм алар, әлбәттә, хиссиятле субъективлыктан арына алмаганнар. Юк, юк, алар моңа омтылмаганнар да. Һәм дөрес эшләгәннәр, югыйсә Китапның күңелебезгә тәэсир итү көче бермә-бер ким булыр иде. Кичәге кайгылар да бүгенгеләре белән аваздаш бит…
«Вакытлы матбугат – тактика, китап – стратегия» диләр. «Сүнмәс утлар балкышы» исә айлык журналыбызны дәвамлы тәэсир көченә ия булган стратегик коралга әйләндерә.
Китапны дөньяга чыгаручылар барысы да – исемле-намлы затлар. Шунысын да әйтик: алар мактау-макталуга күптән инде мохтаҗ түгелләр.
Төзүчесе Рәфикъ Юныс, шеф-мөхәррире һәм проект авторы Равил Фәйзуллин белән мөхтәрәм редколлегия (Миркасыйм Госманов, Туфан Миңнуллин һәм Равил Фәйзуллин үзе) китапны гасырларга калачак әдәби һәйкәл һәм олы юлдагы маягыбыз итәргә тырышканнар.
«Татар әдәбияты тарихы»ның соңгы сәхифәләренә гаҗәеп матур иллюстрация килеп чыккан. Хәер, күмәкләшеп, кырыкмаса-кырык төрле яки кырык төсле каләм белән язылган әлеге чуар күптомлык тарих һәм кулыбыздагы җанлы Китап арасында әсәрләрне бәяләүдә мөһим аермалар да бар, һәм алар «Сүнмәс утлар балкышы» файдасына, ягъни тулаем журнал әһелләренең зәвыгы һәм гадел бизмәне файдасына сөйлиләр.
«Казан утлары»ның 2006 елгы 2 нче санында озакламый «Сүнмәс утлар балкышы» дигән китапның дөнья күрәчәге игълан ителгән иде. Анда: «Мең сан эченнән иң шәп хикәяләр, шигырьләр, истәлекләр, юмор-сатира әсәрләре, әле дә кызыклыгын җуймаган, бүгенге күп кенә хәлләргә ачкыч булырлык мәкаләләр һәм документлар сайлап кертелгән бу китапны татар тормышының көзгесе дип атарга мөмкин», – диелә.
Чыннан да, заманыбыз һәм язмышыбыз объектив чагылыш тапкан көмеш көзге бу Китап, әүвәлгечәрәк итеп әйтсәк, – миръат бу.
Әйе, хәтер көзгесе. Иннек-кершән сөрткән итеп, чибәрләп күрсәтә торган көзге түгел. Кәкре-бөкре көзге дә түгел. Булганын булганынча күрсәтә торган гап-гади көзге. Аның сихере дә шунда – чынлыкта инде, чөнки без җитмеш ел буена бөкре көзгеләр дөньясында яшәп, кәкрене төздән аермас хәлгә калган идек бит.
Бу Китап бөтен әдәбиятыбызга исән чагында ук куелган сәнгати һәйкәл, кабер ташы түгел! Кабер ташына гүр иясенең барлык эш-гамәлләрен теркәп калдырырга тырышканнар, ә сәнгати һәйкәл үз кануннары буенча торгызыла, барлы-юклы казанышларны ул кабул итми. Аннары бу Китап кемгә дә булса мәдхия җырлау белән дә шөгыльләнми.
Бу Китап гадәти елъязма яки хроника-мазар түгел, әлбәттә. Ул чын маякларыбызны калку итеп күрсәтә, ә уртакулларга карашы салкынча. Бу Китап «Казан утлары»ның йөзен һәм мәсләген чагылдыра дияргә мөмкин.
Киләчәккә хатыбыз ул безнең.
Пәйгамбәр Гаяз Исхакый алдан күргәнчә, «соңгы болгар» да вафат булгач, ерак оныкларыбыз, «Сүнмәс утлар балкышы»н актарып, Исхакыйның болгарына җан кертә алырлар…
Әгәр дә мәгәр бермәлне мине адәм заты яшәми торган утрауга озатасы булып, үзем белән ун Китап алырга рөхсәт итсәләр, шуларның берсе, һичшиксез, «Сүнмәс утлар балкышы» булыр иде. Алай-болай ерак йолдызара сәяхәткә чыгып китсәм дә, үзем белән алыр иде мин аны. Ул мине, зурдан кубып әйтсәк, туган планетама, тарихыбызга, рухиятебезгә, туган якларыма, кардәш-кордашларыма күзгә күренмәс рухи җепләр белән бәйләп торыр иде…
«Совет әдәбияты» журналының еллык тупламнарын ике тапкыр җыярга омтылып карадым мин. Затлы кызыл агачтан мәшһүр оста ясаган шкафымда тонык пыяла артында шушы журналның кәҗүл күн белән төпләнгән барлык саннары тезелеп торса иде дип хыялланганым бар. Йомшак, импорт кәнәфидә күмелеп утырам, тезләремдә нигәдер җылы плед, өстәвенә каршымдагы чынаяк кирпечле яшел каминда ялкын телләре уйный, бии, тибрәнә, имеш.
Төрле объектив һәм субъектив сәбәпләр аркасында тормышка ашмады бу хыял. Заманында журналның илле еллык юбилей санында басылган әсәрләрне күздән үткәргәч, ниятемнән кире кайткан идем. Бу санга сирәк-мирәк килеп кергән нәфис әдәби үрнәкләр соцреализмның болганчык суы эчендә югалып ук калганын күрдем.
Әйдәгез, бу кимчелекләрне кырыс заманга япсарыйк. Чыннан да, инде 2006 елгы 2 нче юбилей саны бөтенләй башка, аек принципта төзелгән, һәм аның эчтәлегенә бүтәнчә карыйсың. Кулыбыздагы «Сүнмәс утлар балкышы» исә, төзүче вәгъдә иткәнчә, 1922 елдан алып чыгып килгән «Казан утлары» журналының төп-төгәл мең санының «каймагы», төше дип аталырга хаклы.
«Сүнмәс утлар балкышы» китабын, әйтик, авыру дәрәҗәсендә көнчел күршеләребез туздырган тузан кунмасын өчен, нәкышле супертышлыкка киендереп чыгарасы калган. Ә бәлки аны, килешле күлмәк кидереп, «Казан утлары»ның абунәчеләренә, шул исәптән китапханәләргә һәм мәктәпләргә, почта аша (яздырып) таратуны оештырып буладыр? Китапның тиражы бүгенге көн өчен аз түгел (2 мең данә), аның һәр данәсен укучыбызга җиткерәсе иде. Бусы инде – стратегия.
Һәм менә мин бүген уртакул американ төрмә бинасына тартым «хрущоба»ның кысан фатир-мәгарәсендә, һава җитмәгәндә, тәрәзә ачкалап утырам. Теземдә кызыл мәрмәрдәй саллы том – үзе бер китапханәгә бәрабәр «Сүнмәс утлар балкышы».
Мин бу утларның саллы җылысын тезләрем белән дә, күңелем белән дә тоям. Тәрәзә каршында ук үзебез – кооперативчылар утырткан каенлыкка ел саен сандугач килә инде. Быел икәү килде. Ганс Христиан Андерсен әкиятендәге кебек, адәмне савыктыра торган былбыл моңы китабымдагы олпат татар шигырьләренә һәм хикәятләренә аккомпанемент булып үрелеп бара, сарылып бара…
Дөрес, сабый күңелле сандугач мин Ф. Мөсәгыйть ишеләрнең «җәүһәр»ләрен укыганда да тынып калмый-калуын, вәзенле чут-чутларын тезә бирә. Ялаяп Мөсәгыйтьләрдә эше юк самими кошчыкның, куркуны белми, Аллага шөкер, башы яшь, аны өркетүче булмаган һәм өметләник, бәлки, булмас та.
Фатих Хөсни: «Казан утлары» журналы «безне үстергән «яшел бишегебез» булды», – дип язган иде. Бу сүзләрне һәр татар язучысы бүген дә кабатлый ала. Беләсезме, язучы гына түгел, һәр милләтпәрвәр әйтәчәк сүз бу.
Наҗар Нәҗми «Казан утлары»н юкка гына «милли ут» дип атамый! Ул утта Наҗар Нәҗминең үзенең дә якты чаткысы бар.
Китапның чорларга бүленеше табигый, ул бүлекләрнең һәрберсенә, оригиналь үк яңгырамасалар да, мәгънәле һәм килешле исемнәр (баш) табылган («Без тарихта эзлебез!», «Ил корабын җил сөрә», «Болгавыр еллар», «Без сугышта юлбарыстай көчлебез», «Торыгыз, Мусалар!», «Язмышлар ярында», «Без яшәргә хөкем ителгән»). Хәер, бәлки, исемнәре үтә оригиналь булса, укучы кирәксезгә маңгаен җыерып уйлап торырга мәҗбүр булыр иде, андый башваткыч монда кирәк тә түгелдер.
Беренче бүлек Нурихан Фәттахның «Тарих сәхифәләрен актарганда» дигән мәкаләсе белән ачыла. Яшь Нурихан, гыйшкы төшеп, бу заман турында роман да иҗат иткән ерак Болгар чоры:
Әтил суы ака торур,
Кыя төби кака торур.
Балык телим бака торур,
Күлең тәки күшәрир.
Татар күңеленә аерата якын бу борынгы дүртьюллыкны Идел суы агып торганда, без дә яшәп торырбыз, «Нурлы Казаныбыз» да яшәр дип аңлыйк.
Шигырьдәге соңгы ике юлны «Балыгының бакый бетәсе юк, Култыклары тулып торыр» дип яңача укырга җөрьәт итүемне берәүгә дә белдерергә ашыкмаган идем. Барча галим комментаторлар тешләрен кысып булса да кабул кылган прозаик җир-су хайваны баканы борынгы шигырьдән каерып алып атканым өчен, бәлки, әзрәк шүрләгәнмендер дә. Нурихан Фәттахтан, фәкать аңардан гына «Афәрин!» дигән сүзне бик ишетәсем килгән икән…
Китапны Фәттах ачып җибәрә дидек. Төзүче, аны алга куйганда, бу күркәм исемнең төп мәгънәсе «ачучы» булуын, бәлки, искәрмәгәндер. Искәрмәгән булса, тагы да әйбәт – ничектер серлерәк, бу хәтта илаһи бәхетле очракка ишарәли төсле, чөнки Фәттах – Аллаһның мактаулы исемнәреннән берсе дә бит әле. Нуриханга янә нур өстәгәч, балкыш килеп чыга инде…
Китапны актарам.
Шулай ук гыйбранига тартым үҗәтлек (максатчанлык) иясе мәрхүм Тәүфикъ Әйдинең «Яшерен васыять» дигән язмасы да керә беренче бүлеккә. Мәгълүм булганча, «Пётр патша васыяте»нең тексты Төркиядә чыга торган «Төрек культуры» журналының 1990 елгы 323 нче санында басылган. Аның Тәүфикъ Әйди эшләгән татарчага тәрҗемәсе «Казан утлары» журналының 1992 елгы 1 нче санында дөнья күрде. Васыятьнамә тексты «Сүнмәс утлар балкышы» мәҗмугасында да урын тапкан.
«Васыятьнамә»нең чын дөреслеге исбат ителмәгән булса да (күбәүләр аны фальсификация дип саный), Патша Россиясе һәм СССР империясенең тышкы (шулай ук эчке) сәясәте, аның нәкъ Пётр патша «васыяте»нең бөекмәмләкәтчел принципларына тәңгәллеге бу хакта безне җитди уйланырга мәҗбүр итә.
Бәләкәй генә белешмә.
Бөек фикер иясе Лев Толстой император Пётр патша турында: «Һәйкәлләр кую түгел, аны тәмам онытырга кирәк», – дигән. Ә чордашлары (мәскәүлеләр) Пётрны кеше дип түгел, «антихрист» дип атаганнар. Явыз Иваннан да кансызрак дуамал рус императорына төрекләр биргән кушамат дөреслеккә бик туры килә, алар бу залимне «тиле Петро» дип йөрткәннәр (моны Габделбари Баттал Таймас яза), чөнки, ул патшалык иткәндә, Рәсәйдә дар агачлары һәм җәллад балтасы ялны белмәгән… Татардан күзе кара булган өчен дә, җомга намазына йөргән өчен дә, инештәге яңа бәке өчен дә өстәмә салым каера башлаганнар. Халыкның йөрәк өзгеч «Лашман бәетләре» Пётр патша заманында чыккан. Менә шушы затка бүген яңа һәйкәлләр торгызып, исемен диварларда кабатлыйлар инде.
«Ил корабын җил сөрә» дип исемләнгән икенче бүлектә Г. Ибраһимовның «Татар мәдәнияте нинди юл белән барачак?» дигән әтрафлы мәкаләсе урнаштырылган. 1927 елда тезис-доклад итеп язылган бу мәкаләдә автор үзенең теоретик фикерләре белән уртаклаша, татар мәдәнияте үсешенең перспектив юлын, аның үсеш баскычларын, максудын билгели. Теориядә бик дөрес булган фикерләр белән янәшәдә без бөтенләй икенче Галимҗан Ибраһимовны да күрәбез. Кол-габид Ибраһимовны. «Минемчә, – ди ул, – моңа иң ачык һәм тулы җавапны И. В. Сталин иптәш бирде». Сталин тоткан милли сәясәтнең нинди җимешләр җитештерәсен, миллионнарча корбан сораячагын Галимҗан Ибраһимов белмәгән әле… Боларны ул берничә еллардан соң «мөлдерәмә тулы җамаягы белән» татыячак.
Кулыбыздагы Мәҗмуганы төзүче бу вакытта Галимҗан Ибраһимовның капма-каршылыклы шәхес булуын (моңа мәҗбүр ителүен) күрсәтүне дә күздә тоткан шикелле.
Шушы ук бүлектә Рәмзи Вәлиев белән Мөхәммәт Мәһдиевнең «Болганчык еллар авазы» дигән мәкаләсен (1992) укучы кат-кат күздән кичерер дип уйлыйм. Бераз купшы беллетристикага тартымлыгы игътибарны тупларга комачауласа да, мәкалә укучыга нык тәэсир итә. Аны укыйсың да аптырашка каласың. Әдәбиятчылар әртилендә рәтле-башлы бер генә шәхес тә күренмәгән кебек… Киләчәктә бәйдә тоту өчен, «Черек күл» психологлары аларның һәркайсын нәҗескә буяп ташлаганнар. «Антисовет җидегәнче»ләргә нисбәтән язылган яла-әләкләр санап бетергесез, һәм аларны шушы «җидегәнче»ләрнең могтәбәр каләмдәшләре, көн саен кул кысышкан һәм президиумда янәшә утырган иптәшләре язган. Каләм ияләре арасында кыргый, хайвани паника купкан диярсең.
«Җидегән»нең бөтен трагедиясе Г. Минский хаты аркасында дип уйларга тулы нигез бар», – дип язалар Рәмзи Вәлиев белән Мөхәммәт Мәһдиев.
Авторларның фикере документлар белән дәлилләнә.
Мәкаләне укыгач: «Их, Минский, Синский, – дисең. – Их, Такташ, Такташым… Их, Туфан, Туфанкаем…»
Әйе, документлар белән танышканнан соң, «Кальбемне һәм тәнемне шакшы-пычраклардан арула» дип, белгәнеңне укый башлыйсың. Такташның вакытсыз үлеме дә, Туфанның һәм зәгыйфьлек күрсәтеп җәзадан котылып калган Минскийның язмышы да аңлашыла төшә. Исхакыйны кайсыдыр бер пьесасында «Качкинский» дип сурәтләп, авыз ерган «кәбестә төсле беркатлы» Нәкый ага Исәнбәтнең дә.
Шулай да чорны оныту ярап бетмәс. Черек күл буенда дәһшәтле төн үткәреп чыккан кешенең рухын совет җәлладлары какшаткан була инде. Андагы бөгелмәс билне сындыру осталарыннан урта гасыр инквизиторлары да көнләшерлек бит.
Кем әйтмешли, ул заманда җил-яңгыр тимәгән һәр әдипнең өендә – кием шкафында – каләмдәшенең скелеты басып торган. Бүгенге көн күзлегеннән караганда, Ф. Мөсәгыйть кебекләрнең фатиры скелетлар коллекциясе тупланган тәшрихханәгә – анатомия театрына әйләнгәндер.
Мөсәгыйтьнең «Җидегән» исемле шакшы мәкаләсен Китапта кыскартып басканнар. Гаҗәп тә соң: мәкаләнең тулаем сәвадсыз-грамотасыз кеше тарафыннан язылганлыгы кычкырып тора. Күрәсең, бер кичтә әмәлләп ташланган нәмәрсәдер. Бәлки, моңа телефоннан әйтеп яздырганнардыр әле. Мисаллар китереп торуны кирәксенмим – вакыт әрәм. Һәм менә шундый лилипутның берничә еллар дәвамында әһле әдәбият гулливерларын дер калтыратып тора алуына күңел ышанмый.
Эзләп карыйсы иде, бу бәдбәхетләрнең шәхси архивы исән микән? Юктыр, исән түгелдер. ХХ съездда Хрущёв ясаган докладтан соң күп кенә кәгазьләрен утка атканнардыр. Хәер, бу дөньяда могҗизага да урын бар барын. Кем белә, бәлки, берәр татар сексоты, шымчы, җасус, тарихка арт ишектән булса да кереп калу нияте белән, хатирәләрен язып баргандыр?..
Менә без бүген Сара Садыйкованың «Җидегән чишмә» җырын (сүзләре прозаик Гомәр Бәшировныкы) әсәрләнеп тыңлыйбыз. Бу чын милли көйдә – бүгенге «Әллүки»дә диясе килә – авторлар безнең белән хушлашалар, бәхилләшәләр. Ә теге заманнарда «Җидегән» дигән сүзгә табу салынган була, аны кабатлап әйтергә дә курыкканнар…
«Сүнмәс утлар балкышы»на кергән кайбер әйберләргә яңа күз белән, хәтта шикләнебрәк тә карыйсың, ләкин беренче тапкыр укыгандагы кебек үк тәэсирләнәсең.
Ибраһим Газиның «Тургай картаямы икән?» дигән ике-өч битлек кенә хикәясе шушы ук авторның биниһая сузылган каучук романнарыннан көчлерәк икән. Каләмнәре Әмирхан Еники белән уртакка булган диярсең.
«Юмор-сатира» дигән баш астындагы «Шаян җырлар» кайчагында безгә зур гына мәкалә сыйдырган кадәр мәгълүмат бирә:
Кулымдагы йөзегемдә
Фатих Хөсни исме бар.
Булса да темалары тар,
Ошый торган име бар.
Кулымдагы йөзегемнең
Максуд иде исеме,
Элек язган нәсерләре
Хәзергесе ишеме!
Кулымдагы йөзегемнең
Исеме Әнәс Камал,
Дуэт-такмак язып кына
Йөрер микәнни һаман?
Хакыйкать тә, усаллык та җитәрлек бу такмакларда.
Шәйхи ага Маннурның «Тартай арбасы» дигән әкиятен хәзер бик белеп бетермиләр. Беренче тапкыр «Совет әдәбияты» журналының 1946 елгы 4 нче санында басылган ул.
«Ике тартай, бер бытбылдык юлга чыккканнар…» Әкият шулай башлана иде. Болар, ниндидер бер арбага җигелеп, Каф тау артына ук – батман алтынга дип баралар. Юлда төрле хәлләргә юлыгып, арбалары ватылып, сазга батып иза чигә болар. Бытбылдык: «Хур булдык, хур булдык!» – дип сөрән сала, имеш… Үзләре һаман баралар да баралар, ди, болар… батман алтынга.
«Инде коммунизм кыры күренә» дип, хыялый миражга алданган заман иде бу. «Тартай арбасы»н кайсы мөртәтедер «коммунизм арбасы» дип аңлый да, әләк язып, терек-терек өлкә комитетына йөгерә. Бүген бу көнчел бәндәнең кемлеген, ихтимал, әлегә ачылмаган архивлар гына белә торгандыр. Әлбәттә, әкият идеологик яктан зарарлы дип табыла, аның турында Партия өлкә комитеты бюросының махсус карары да булды шикелле. Авторны партиядән чыгарып маташканнар.
Шәйхи ага Мәскәүгә ВКП(б) Үзәк Комитетына тикле барып җитә, ничек итсә итә, әмма тәмам акланып кайта. Тешләгән җиреннән өзә торган зат иде ул. Нәселләре белән шундыйлар дип сөйли иде белгән кешеләр.
«Тартай – Коммунизм арбасы» – сугыш елларын күргәннәргә бик таныш «уфалла арбасы» кебегрәк «транспорт чарасы» була инде. Аны «Рәсәй арбасы» дип аңласак та әллә ни ялгышмабыз. Шәйхи аганың туганнары гафу итсен, ләкин бу юлы Ялаяповлар гел дә юкка тавыш куптармаган дип уйлыйм.
Ш. Маннур күмәкләшүдән соң язып ташлаган «Гайҗан бабай» кебек чат кызыл мәдхиянең (һәм аның дәвамының!) бу мәҗмугага да, шигырь антологияләренә дә керергә хакы юк, әлбәттә. Ә менә «Тартай арбасы»ның бар дияр идем. Һәрхәлдә, «Сүнмәс утлар балкышы» китабында әлеге әкиятне кайбер аңлатмалар белән биргәндә, укучы ул чорны яхшырак күзаллар, аның бумалы һавасын үзе сулаган кебек булыр иде. Текәлебрәк карасак, әдипләребезнең иҗатында шулай ак белән караның чиратлашканын күрәбез. Мондый ала-кола (аклы-каралы) иҗат, бәлки, әдипнең үзе дә аңлап бетермәгән эчке көчләр көрәшен чагылдыра торгандыр, кистереп кенә әйтүе кыен.
Бастилияләрне җимереп бетерәсе урында, без җитмеш ел буе яңа зинданнар гыймран итү[5 - Гыймран итү – төзү.] белән шөгыльләндек. Ил такта-токтадан әмәлләгән бараклар һәм тулай тораклар белән тулды. Еллар үтеп, аларга панель «хрущёвка»лар алмашка килгәч, халык оҗмахка күченгәндәй булды… бер катка. Коммунист түрәләр, әлбәттә, кирпеч «сталинка»ларда яшәделәр.
Ә бүген илне кичәге Бастилия архитекторлары һәм назирлары идарә итмимени? Ил байлыгын өч тиен түләп хосусыйлаштыручылар шулар түгелмени? Фәнне күптән академик ялга китәсе партбилетлы тере мәетләр җитәкләве дә җанга тигән иде… Алар бит фән арбасын, мәсәлдәге кысла шикелле, артка өстерәделәр. Әдәбиятны да.
