скачать книгу бесплатно
T?rk halklary we dilleri
Андрей Тихомиров
T?rk halklary Alta? daglarynyn gin me?danynda emele gel??r we be?leki dil toparlary: Mongol, Tungus-Man?u we Tibeto-Hyta? bilen aragatnasyk sakla?ar. T?rk dillerinin we halklarynyn ?s?s prosesinde olaryn g?rle?jileri, siweleri we dilleri emele geldi, bir tarapdan menzesligi – gelip ?ykysynyn bitewiligi netijesinde, be?leki tarapdan h?si?etlendirildi! – umumy t?rk dilinin ilki dialektlere, sonra bolsa a?ry dillere we dil toparlaryna b?l?nmegi bilen d?s?ndiril??n tapawutlar bilen.
Андрей Тихомиров
T?rk halklary we dilleri
T?rk dillerinin we halklarynyn ?s?s prosesinde olaryn g?rle?jileri, siweleri we dilleri emele geldi, bir tarapdan menzesligi – gelip ?ykysynyn bitewiligi netijesinde, be?leki tarapdan h?si?etlendirildi! – umumy t?rk dilinin ilki dialektlere, sonra bolsa a?ry dillere we dil toparlaryna b?l?nmegi bilen d?s?ndiril??n tapawutlar bilen. T?rk halklary Alta? daglarynyn gin me?danynda emele gel??r we be?leki dil toparlary: Mongol, Tungus-Man?u we Tibeto-Hyta? bilen aragatnasyk sakla?ar. "Alta?" s?z?nin mongol dilinde "alt" t?rk?e "altynt" – "altyn" s?z?ne ga?dyp gel??r. "Altan tobchi" ?a-da "Altan tovch" ("altyn d?wme" ?a-da "altyn arka") XVII asyryn mongol ?yl ?azgysydyr. Alta? polimetallaryn, demir magdanynyn, simapyn we altynyn ba? ?ataklary bilen k?pden b?ri meshurdyr.
Alta? t?rkleri d?rli gelip ?ykysly ta?palary we halklary, sol sanda t?rk d?lleri-de bo?un egdirdi. Writtenazma?a ?esmelerden g?rn?si ?aly, g??? iri s?r?leri toplap, eml?kleri tala?ar we ??lerinde gullary bolan tire-ta?pa beglerinin elinde jemlenipdir. Bu feodal-patriarhal birlesige bir kagan ?olbas?ylyk etdi. Se?le-de bolsa, Alta? t?rkleri we olara tabyn halklar tire-ta?pa bolmagyny dowam etdirdiler, k?p babatda henizem baslangy? jemgy?et?ilik guramasydy we h?zirki zaman manysynda synplar entek d?redilmedi. D?wlet, ykdysady?etin sol bir ?s?si bolan garyndas ta?palaryn birlesmesi.
Bizin eramyzyn I m?n?yllygynyn Alta? t?rklerinin taryhy. e. esasan arheologiki we ?azma?a ?esmelerden belli. Esasy arheologiki ?esmeler ja?lamak we olardan tapylan zatlar. Bu wagt adamy at bilen birlikde ja?lamak we at m?nmek d?bi ?a?banlan?ar. Alta? daglarynyn j?lgelerinde d?rtbur? toprak ?ukurlary bolan ownuk das depeler gazyldy. Bu ?ukurlarda ja?lananlar arkalaryna uzadyldy. G?m?lenlerin gapdalynda bir at ja?landy. K?wagt mazarlar dine das ??z?gi bilen bellik edil??r. Mazarlygyn merkezinde adat?a asylly adamyn mazary bardy, t?wereginde bolsa onun bilen bile ja?lanan s?wesijilerin ?a-da gullaryn mazarlary bardy. Sonkusynyn garyplygy merkezi mazaryn ba?lygyny a?-a?an nygta?ar. Munun bilen birlikde uly depeler hem bar. Olarda ja?lanmak, inwentaryn ba?lygy we ja?lanys dessurynyn ?ylsyrymlylygy bilen tapawutlan?ar. Mazara oklar, demir py?ak, ba? bezelen gusaklar, gadymy t?rk ?azgylary bolan k?m?s gaplar ?erlesdirildi. B?l?mlerin anyrsynda atlaryn s?nkleri ?erles??rdi. Se?le depeler Tu?akta s?herind?ki Katanda obasynyn gola?yndaky Alta?da we Kuzbassdaky Ur der?asynda tapyldy.
?opanlar, ?akutlaryn t?rk dilli ata-babalary, 6-10-njy asyrlardan baslap, Ba?kal sebitinden h?zirki utakuti?anyn ??gine uzak wagtlap giripdirler. n. e., Kurykans Angara we Lenada ?asanlarynda (bu Kurum?i medeni?eti di?il??r). Se?le-de bolsa, bu ?erlerin t?rkden ?nki ilaty hem bardy. Demir asyrynyn in gadymy s?her?esi der?ada tapyldy. Utsakutskyn asagyndaky ?u?uke. Utakuti?anyn irki demir asyrynyn ?zbolusly medeni?eti obanyn gola?yndaky obalar bilen anladyl?ar. Olekminskin ?st?nd?ki Muhtu?a we Lenanyn asaky akymynda Siktyah. Ilat aw we balyk?ylyk bilen mesgullandy. Utakut halky ?erli ta?palaryn g?norta t?rk dilli g???p gelenler tarapyndan sinmegi netijesinde Lenada emele geldi. Utsakutlaryn g?norta ata-babalarynyn sonky tolkunyn orta Lena dine XIV – XV asyrlarda girendigi ?ak edil??r. Demirgazyk-g?nbatardaky utakut ke?ik ?opanlary ?aly utakutlaryn k?bir ?erli toparlary, “Evenks” toparynyn a?ry-a?ry toparlarynyn merkezi sebitlerden immigrantlar bilen utakutlar bilen garysmagy netijesinde has ?akyn wagtda ??ze ?ykdy. Utsakutlaryn jemgy?et?ilik durmusynda tire-ta?pa ulgamynyn galyndylary k?pdi, ta?pa ar alysy saklandy. Antropologiki ta?dan utsakutlar Mongoloid ?arysynyn Merkezi Azi?a we Ba?kal g?rn?slerine degislidir. Olaryn ?asa?an ?erlerine, medeni we g?ndelik tapawutlaryna g?r?, ?akutlar ?erli toparlara b?l?n??r – Amgino-Lena, Wil?ui, Olekma, Werho?ansk, demirgazyk. Utsakutlaryn ykdysady?eti we maddy medeni?eti Merkezi Azi?anyn ?opanlarynyn medeni?etine menzes a?ratynlyklar agdyklyk ed??r, emma demirgazykda ta?ga elementleri hem bar. 20-nji ?yllarda XVII asyr ?akutlar durmus-ykdysady we medeni ?s?sini ?altlasdyr?an Russi?a d?wletine girizildi. Sol bir wagtyn ?z?nde, utakut k?p??ligi ?ar emeldarlary, s?wdag?rler we s?t?kli alyjylar tarapyndan rehimsiz yasak s?temine, zulum edilip baslandy.
Gul ulgamy arkaly feodalizme gelen ?urtlar ??in (mysal ??in Hyta?, Hindistan, E?ran – Azi?ada, Itali?a, Fransi?a, Ispani?a – Europeewropada) feodal gatnasyklara ge?mek milletlerin d?remeginde t?ze ?dim ?tdi. gadymy d?w?rlerde d?redilip baslandy. Ilkinji jemgy?et?ilik ulgamyndan feodalizme gelen ?urtlar ??in (mysal ??in Europeewropada – Germani?a, Angli?a, Skandinawi?a ?urtlary, Russi?a, ?ehi?a, Polsa, G?ndogarda – k?bir t?rk ta?palary ??in) emele gelis prosesi ta?palardan we ta?pa birlesiklerinden bolan milletler feodalizmin ?smegi bilen baslandy. Europeewropadaky we Azi?adaky birn??e ta?pa toparlary we birlesikleri ??in (mysal ??in, Mongol we k?bir t?rk ta?palarynyn arasynda) bu prosesin baslangyjy has gi?, XI-XIII asyrlara degislidir.
