скачать книгу бесплатно
Канцэпцыя матрыярхата
Андрей Тихомиров
Матрыярхат – раннi перыяд у гiсторыi першабытнаабшчыннага ладу, якi характарызуецца раyнапраyным, а затым i дамiнантным становiшчам жанчын у эканомiцы i грамадстве. Тэрмiн «матрыярхат» таксама адносiцца да ранняга грамадскага ладу першабытнаабшчыннага ладу. Усе народы зямлi прайшлi стадыю матрыярхата, надыходзячую адразу пасля эпохi першабытнага статка i археалагiчна yзыходзячую да позняга палеалiту.
Андрей Тихомиров
Канцэпцыя матрыярхата
Паняцце матрыярхата
Матрыярхат (ад лацiнскага слова mater – мацi i грэцкага слова ???? – пачатак, улада) – раннi перыяд у гiсторыi першабытнаабшчыннага ладу, якi характарызуецца раyнапраyным, а затым пераважным становiшчам жанчыны y гаспадарцы i грамадстве. Тэрмiнам «матрыярхат» абазначаюць i грамадскi лад ранняга перыяду першабытнаабшчыннага ладу.
Усе народы зямнога шара прайшлi стадыю матрыярхата, надыходзячую непасрэдна за эпохай першабытнага статка i якая датуецца археалагiчна познiм палеалiтам.
Матрыярхат валодае велiчэзнай археалагiчнай працягласцю ад позняга палеалiту да развiтога неалiту. Палеалiт (старажытнае каменнае стагоддзе) працягваyся з узнiкнення чалавека (каля 1 мiльёна гадоy назад) прыкладна да 10 тысячагоддзя да н. Перыяд iснавання выкапнёвага чалавека, якi карыстаyся абабiтым каменем, драyлянымi i касцянымi прыладамi, займаyся паляваннем i збiральнiцтвам, навучыyся выкарыстоyваць агонь. Неалiт (новы каменны век) працягваyся з 10 да 3 тысячагоддзе да н.э. Перыяд пераходу ад якая прысвойвае гаспадаркi (паляванне, рыбная лоyля, збiральнiцтва) да якi вырабляе (земляробства, жывёлагадоyля).
Матрыярхат характарызуецца шматбаковым развiццём прадукцыйных сiл. Гаспадарка развiваецца па лiнii палявання, рыбалоyства, матыкавага земляробства i гадоyлi хатнiх жывёл. Асновай вытворчых адносiн з'яyляецца грамадская yласнасць на сродкi вытворчасцi.
Варта адрознiваць раннi матрыярхат i развiты матрыярхат. Першы археалагiчна адпавядае позняму палеалiту i ранняму неалiту. На гэтай прыступцы стаяла y нядаyнiм мiнулым карэннае насельнiцтва Аyстралii i некаторых раёнаy Афрыкi i Паyднёвай Амерыкi. У галiне гаспадаркi раннi матрыярхат характарызуецца збiральнiцтвам, паляваннем, прымiтыyным рыбалоyствам; пры гэтым збiральнiцтва складае жаночую галiну працы, паляванне – мужчынскую, рыбалоyствам займаюцца абодва полу. Гэты перыяд характарызуецца раyнапраyным становiшчам жанчыны i мужчыны, што выцякае з прыблiзна роyнай удзельнай вагi iх у гаспадарцы. Асноyнай грамадскай ячэйкай з'яyляецца мацярынскi род, звязаны з iншым родам пасродкам дуальнай экзагамii (абавязковае заключэнне шлюбаy толькi памiж членамi гэтых двух родаy). Кансалiдаванага племя не iснуе. Рахунак сваяцтва вядзецца па матчынай лiнii. Захоyваюцца групавы шлюб, якi пераходзiць у больш развiтую форму – парны шлюб, а таксама i паасобнае (дыслакальнае) паселiшча мужа i жонкi, якое змяняецца паселiшчам iх у радавой групе жонкi (матрылакальным).
Групавы шлюб – найстаражытная форма шлюбу, якая yзнiкае y працэсе ператварэння першабытнага статка y радавую абшчыну на мяжы памiж нiжнiм i верхнiм палеалiтам як першая форма yпарадкавання шлюбных адносiн. Пры гэтым выглядзе шлюбу племя падзялялася на 2 групы («шлюбныя класы»); кожны мужчына адной групы мог быць мужам кожнай жанчыны iншай групы, шлюб памiж членамi адной i той жа групы забараняyся. Фактычна групавы шлюб уяyляy шлюбнае сужыццё пары мужа i жонкi, якое насiла больш-менш пастаянны характар, але лёгка скасанае i суправаджалася часовымi шлюбнымi сувязямi. Гэты шлюб спараджаy групавое, або класiфiкацыйнае, сваяцтва, пры якiм роднасныя адносiны распаyсюджвалiся на групы суродзiчаy (чалавек называy бацькам не толькi свайго сапраyднага бацькi, але i yсiх мужчын, якiя yваходзяць у шлюбную групу бацькi; адпаведна «мацi» з'яyлялiся для яго yсе жанчыны, якiя yваходзiлi у шлюбную групу мацi, усе члены яго yласнай шлюбнай групы былi для яго братамi i сёстрамi).
Парны шлюб – форма шлюбу, якая iснавала пры першабытнаабшчынным ладзе, звязаная з развiццём матрыярхата. Па меры развiцця грамадства шлюб змяняyся y напрамку звужэння круга бяручых шлюб; сужыццё парамi, якое на раннiх этапах першабытнаабшчыннага ладу, пры групавым шлюбе было толькi вельмi кароткiм, у перыяд росквiту першабытнаабшчыннага ладу становiцца асноyнай формай шлюбу. Будучы yжо аднашлюбнай, сям'я пры парным шлюбе, аднак, не з'яyлялася гаспадарчай ячэйкай грамадства. Кожны член шлюбнай пары працягваy быць моцна звязаным са сваёй радавой абшчынай. Шлюбная пара не вяла адасобленай гаспадаркi, не мела yласнасцi. У сувязi з гэтым гэты шлюб не быy устойлiвым, шлюбнае сужыццё было лёгка скасавальнае. Дзецi былi звязаны з радавой абшчынай мацi i заставалiся y ёй у выпадку скасавання шлюбу. Такiм быy парны шлюб у аyстралiйцаy, а таксама y iракезаy i многiх iншых iндзейскiх плямёнаy яшчэ y 18-19 стагоддзях. Паколькi парны шлюб узнiк у матрыярхальнай радавой суполцы, у якой жанчыны адыгрывалi вялiкую ролю y вытворчасцi, жонка была раyнапраyная мужу i займала высокае становiшча. Пераход ад парнага шлюбу да манагамii з прамежкавай формай патрыярхальнай сям'i абумоyлены пачаткам разлажэння першабытнай абшчыны, узнiкненнем прыватнай уласнасцi, што пацягнула выдзяленне сям'i з роду i ператварэнне сям'i y самастойнае вочка з уладай бацькi сямейства – уласнiка.
Развiты матрыярхат археалагiчна адпавядае позняму неалiту. У галiне гаспадаркi ён характарызуецца перавагай матычнага земляробства, у галiне грамадскай – пераважным становiшчам жанчыны y грамадстве, жанчыны y вытворчасцi гулялi галоyную ролю, яны выконвалi галоyныя функцыi, а мужчыны палявалi i лавiлi рыбу. Для гэтага этапу характэрныя таксама развiццё дуальнай арганiзацыi y фратрыяльную, пераход ад строгай дуальнай экзагамii да экзагамii радавой, трывалая кансалiдацыя племя. Парны шлюб становiцца пануючым, на змену дыслакальнаму паселiшча прыходзiць трывалая матрылакальнасць. Далейшае развiццё прадукцыйных сiл, у прыватнасцi пераход ад гадоyлi хатнiх жывёл да жывёлагадоyлi i ад матычнага земляробства да плужнага, у якiм асноyная роля прыналежыць мужчыну, вызначае пераход ад матрыярхата да патрыярхата – апошняму перыяду першабытнаабшчыннага ладу.
