скачать книгу бесплатно
Олох о?о оонньуута буолбатах
Татьяна Петровна Находкина
Суруйааччы са?а айымньыларын геройдара – б?г???? кэм дьоно. Ким эрэ табыллыбатах тапталтан эрэйдэнэр, ким эрэ чугас ки?итин ал?а?ын к?нн?р? сатыыр, оттон сорохтор арыгы ыар содулуттан тэмтэрийэн и?эн к?н?р суолга ?ктэнэллэр. Кинилэри биир дьулуур ситимниир – инникигэ эрэл, олоххо тарды?ыы.
Татьяна Находкина
Олох о?о оонньуута буолбатах
Сэ?эннэр
Олох о?о оонньуута буолбатах
I
Сарсыарда халлаан са?а су?уктуйа сырдаан эрдэ?инэ, ?д?к-бадык хара?а?а, Нарыйа т??? да эрдэтин биллэр, суор?анын ха?ыйа анньан ойон турда. Дьиэтэ с?р??кээбит а?ай. Бэ?э?ээ киэ?э утуйарыгар киллэрбит харда?астарын саллыбыттыы к?р?н ылла. Инчэ?эй ма?ы уматар са?а ыарахан суох бы?ыылаах. Т??? да салыннар, о?о?ун отторугар тиийэр. Ити т?б?т?н эринэн баран ула?а хайы?ан сытар ки?итэ б?г?н туран о?о?у отторо биллибэт. К?н ортото туран, абыраата?ына, о?оххо эбии мас быра?ан биэриэ уонна халлаан хара?арыар диэри т?р?пп?ттэринэн, табаарыстарынан сылдьан кэрэдэхтиэ, эбиитин и?э уйарынан пиибэлиэ. Т??н?н хоно эрэ кэлиэ. Сокуоннайынан холбо?уон ба?арбат. «Билигин ки?и барыта гражданскайынан олорор» диэн тыллаах. Нарыйа маннык олоххо олоруом диэн ха?ан санаабыта баарай? Тыа улуу?ун сис ыалын о?ото этэ буолла?а. Ийэлээх а?ата иккиэн орто оскуола учууталлара, билигин да оскуолаларыгар ?лэлииллэр. Куруутун чиэскэ-бочуокка сылдьаллар, иккиэн Саха Республикатын ??рэ?ириитин туйгуннара. Оттон со?отох мааны кыыстара атын улууска кэлэн бу билбэт дьонун-сэргэтин ортотугар ньыдьыраан олордо?о. Былырыын пединституту б?тэрэн, алын с????х кылаас учууталын идэтин ылбыта. Т?р?пп?ттэрэ куоракка хааллара сатаабыттара да, атын сири, дьону-сэргэни к?р??х ба?ата ба?ыйан, бу улууска анатан кэлбитэ. Дьи?инэн, куораттан чугас илин э?ээр улуус эрээри, саамай т?гэх нэ?илиэккэ т?бэ?эн, куоракка киириэх диэтэххэ, ыраах дойду. Бастаан к?н? бы?а айаннаан улуус киинигэр киириэххэ, онтон иккис к?н куораттыахха наада. Куоракка хонон баран, ???с к?н бэйэ? улуускар айаннаан дьиэ?эр дьэ тиийэ?ин, ону да, хата, улуус киинигэр олорор буолан. Кы?ы??ы каникулга бара сылдьан, дьонуттан, ордук убайдарыттан ???ргэнэн, аны кэлимиэх буолан кэлбитэ эрээри, ханна барыай, барарыгар тиийэр. Саатар биир нэдиэлэ о?ох оттортон сынньанан, ийэтин а?ын-??л?н а?аан кэлиэ этэ. Ити итириксити кэтээн олоруо дуо? Убайдара: «Ки?илээх ???г?н, то?о а?албаты?? Эйиэхэ иитиллэн олорор ??рэ?э-?лэтэ суох ки?и дииллэрэ кырдьык дуо?» – диэн сирэй-харах аспыттарыгар ???ргэнэн у?уо?ун ?лт? т??э сыспыта, кыы?ыран т?т??-татаа б??? буолбута.
Ийэтэ со?уйбуттуу, эмиэ да хомойбуттуу к?р?н турара бу баарга дылы. Т?р?пп?ттэрэ каникул б?т??р диэри киниттэн тугу эмэ бы?аарыа диэн бы?а-хоту са?арбакка, кэтэ?эн к?р??хт??б?ттэрэ бы?ыылаа?а да, кыыстара дьонугар эппиэт биэрбэккэ кэлбитэ. Билигин истэригэр тутан т??? эрэ санаар?аан эрэллэрэ буолуой? Онтон убайдара обургулар сири-сибиири барытын сиксийэн, хайыы-?йэ барытын истэн-билэн эрдэхтэрэ буолуо. «Бу к?ннэргэ т??? кыалларынан ити ки?илиин бы?аарыстахха табыллар. Эр о?остон олордум да, сокуоннайынан холбо?он, иитэн-??рэтэн ки?и о?орорбор тиийэбин. Хайдах эмэ гынан, тылга киллэрэн, дойдубар илдьибит ки?и, убайдарым ки?и-хара о?орон к?р?? этилэр. Саатар ?лэ?э ылыахтара. Билигин да сааскы каникул ыраах, ки?итин тылыгар киллэрэн к?р??. Онтон барсыбата?ына, дьыалата хаахтыйар. Дьон туох диэй? Кылааска ??рэнээччилэригэр хайа сирэйинэн киирэн иитэр-??рэтэр ?лэни ыытар. Кырдьа?ас т?р?пп?ттэрэ т??? эрэ хомойоллор. Оттон убайдара ити ки?ини ир суолун ирдээн, хайаан да булан, аахсан тэйиэхтэрэ. Ол баар – саамай куттала. Дьон тылын-???н истибэтэх аньыыбар кэр-дьэбэр ки?илиин олорон, олохпун бэйэм алдьатан эрэбин дуо? Айыыналыын с?бэлэспит ки?и. Айыына ити тиэмэ?э кэпсэтиэн олох ба?арбат. «Бэйэ? илэ ?йг?нэн о?орбут дьыала?, ким да к??эйбэтэ?э. Ки?и этэрин истибэтэ?и?» диэн тыллаах».
Нарыйа у?уну-киэ?и эргитэ саныырын быы?ыгар сып-сап хомунан, дьиэттэн тахсан барда. Хара нуорка соно тэлээрэн, ?рд?к хобулуктаах сапожкатыгар дугунан хааман чочо?уйда. Алын с????х кылаас о?олоро икки ?тт?ттэн «дорообо», «дыраастый» т??эрэ-т??эрэ сырсан туораахта?ан ситэн аа?аллар. Бу оскуола?а быйыл к???н ?лэлии кэлбитэ. Дьи?инэн, ?лэлиир оскуолатыгар с?рдээ?ин табыллыбыта эрээри, кэлээт сыыстарбыта. Сап-са?архайынан унаарыччы к?рб?т у?ун курбуу к?н? у?уохтаах кыы?ы дэриэбинэ уолаттара с?б?л?? к?рб?ттэрэ, хас хардыытын кэтээбиттэрэ-манаабыттара. Кэтиир-маныыр уолаттартан ити ки?иэхэ хара?а хатаммыта, у?ун, к?б?с-к?н?т?к туттубут дара?ар сарыннаах ис киирбэх уол с?рэ?ин и?инэн киирбитэ. «Студенныы сылдьан кэргэн тахсыбатым, онон т?ргэтиэххэ, саас да ыраатан эрэр» диэн санааттан эбитэ дуу, у?уну-киэ?и саныы барбакка, уол о?ууругар киирбитэ. Кыргыттара с?б?лээбэттэрин биллэрбиттэрин ?рд?нэн, уоллуун мээнэ «табаарыстаспыт» эрэ аатырбыта. «??рэ?э суох, т?р?пп?ттэрэ и?эр-а?ыыр дьон» дииллэрин истибэтэ?э. «Таптаатым – тайахтаахха тахсыам, с?б?лээтим – с?гэ?эрдээххэ с?кт??м» диэн тылламмыта. С?рдээх ыраастык-чэбэрдик туттубут, маанытык та?ныбыт, а?ыйах са?алаах Григорий кини с?рэ?ин и?инэн киирбитэ. Ким да тылын истиэн ба?арбата?а.
Айыына, уопсайга бииргэ олорор кыы?а, алтынньы ыйга улуус киинигэр нуучча тылын уонна литературатын учууталларыгар аналлаах икки к?ннээх семинарга барбытын ту?анан уол олох арахсыбата?а. Т??н? бы?а буолары-буолбаты кэпсэтэ сатыы олорбуттара. Кэлин ти?э?эр уол хоно хаалбыта. Айыыната са?ата суох истэн эрэ кэбиспитэ. Уол хас к?н ахсын арахсыбакка кэлэриттэн мэ?эйдэтэн, биир к?н та?а?ын-сабын, кинигэлэрин хомунан, ?с буолан бэйэлэрэ да кыара?астык олорор эдэр специалист кыргыттарга к?сп?тэ.
Онон Григорийдыын ыал аатын ылан олорбуттара син т??рт ыйа буолла да, ки?итэ дьонугар илдьэн били?иннэрэ илик. «Ол мин дьоммунуун билсэр туох наадалаа?ый, т??? у?уннук чэчирээн олох олороору», – диэн аанньа ахтыбатахтыы этэр. «Оччо?о то?о бииргэ олоробутуй?» – диэтэ?инэ, ыгдах гынан кэби?эр. Киэ?этин куруутун арыгы, пиибэ сыттаах кэлэр. Саамай кы?ыйара-абарара: эргэ ба?айы тирии куурканы, нэк буолбут нуорка бэргэ?эни ханньаччы кэтэ сылдьар. «Миигинниин билсэргэр мааны ба?айы эти? дии, ол та?астары? ханна бардылар?» – диэн ыйыппытыгар: «Та?астаах дьон ыллахтара дии…» – диэн баран к?лэн эрэ кэбиспитэ. Кыыс к?л??-элэк курдук сы?ыантан олус кы?ыйбытын, бэйэтин акаарытыттан кэлэммитин и?ин, б?тэр б?пп?т?н кэннэ, сиргэ тимириэ?ин сир кытаанах, халлаа??а к?т????н халлаан ыраах. Дьыл?а хаан бэлэмнээбит дуу, бэйэтэ дубук ?ктээбит дуу оло?ор ?р??э-харата к?ст??р диэри тулукта?арыгар тиийэр. Бастаан ки?итин таптыыр курдуга, оттон билигин барар сирэ ба?ана ??тэ, кэлэр сирэ кэлии ??тэ эрэ буолан олорор курдук.
Нарыйа кирилиэ?и ?р? дабайан, оскуола ыарахан аанын а?арын кытта итии салгын ил гынна. К?р?д??р?нэн учительскайга аа?ан и?эн, ??мэхтэ?эн турар ?рд?к? кылаас кыргыттара сэтэрээбиттии к?р?лл?р?н биллэ. Хайыай, т??? кыалларынан кы?аллыбатахтыы туттан, эбиитин соруйан хаамыытын бытаардан биэрдэ. Учительскайга киирээт, нуучча тылын уонна литературатын учуутала Наталья Григорьевна дьээбэлээх ба?айытык к?р?н олорорун к?рд?р да, кы?амматахтыы туттан, дь??гэтигэр Марина?а чуга?аата.
– Дорообо, Марина, – диэн дорооболо?орун быы?ыгар кыы?а ууламмыт хара?ын со?уйбуттуу к?р?н ылла.
– Дорообо, – диэт, дь??гэтэ кыы?ы бэйэтиттэн сэрэнэ со?ус тутан халбарыччы анньаат, остуолтан кылаас сурунаалын ылан тахсан барда.
– ?ы, дьэ, к?р буолар буолла бы?ыылаах, – Наталья Григорьевна сыыбыр?аата.
Маныаха кини хос моонньо?о Алла Борисовна ?р? ча?кынаан, ыта?а буола т?стэ:
– Би?иги да баарбыт. К?р?н и?иэхпит буолла?а.
– Звонок буолбутун истибэккит дуо?
Завучтара Анна Акимовна кытаанах са?атын истэн, учууталлар уруок буолбутун дьэ ?йд??б?тт??, сурунаалларын ыла-ыла, утуу-субуу тахсан бардылар.
Нарыйа учительскайга буолбут б?г???? бы?ыыны-майгыны т??? да ?йд??б?т?р, бу барыта кинини утары о?о?уу буоларын с?рэ?инэн сэрэйдэ. К?н бэ?э?ээ??э диэри ??рэ-к?т? к?рс?р дь??гэтэ ити икки ардыгар туох буола охсубутун б?г???? к?н? ааспакка бы?аарсарга сананан, учительскайтан тахсан барда.
??рэтэр бэ?ис кылаа?ыгар ааспыт уруокка биэрбит хо?оонун нойосуус ыйыта олорон, санаата дь??гэтигэр Марина?а иэ?иллэн кэлэ олордо. Ити туох буолла?ай? Марина аны сайын Сергей Николаевичтыын, маннаа?ы физкультура учууталыныын, дойдутугар баран сыбаайбалыахтаах. Марина Сергейин олус с?б?л??р, кэпсээнэ барыта кини эрэ ту?унан буолар. Николаевич учуутал бы?ыытынан ??рэнээччилэригэр с?б?лэтэр, с?рдээх ?лэ?ит, спортзалтан тахсыбатын кэриэтэ, бириэмэтин аахсыбакка ?лэлиир. Кини ?лэлиэ?иттэн оскуола улууска комплекснай к?рэхтэ?иигэ бириистээх ма?найгы миэстэттэн икки сыл тухары т??э илик. Онон оскуола дириэктэрэ Иван Семенович ытыс ?рд?гэр илдьэ сылдьар.
Ол курдук оскуола микроавтобу?а, ханна да айаннаабакка, бастакынан спортивнай к?рэхтэ?иигэ барарын учууталлар бэркэ диэн билэллэр. Учууталлар с?б?лээбэттэрин биллэрэн, дириэктэр истибэтигэр муннукка-ханныкка ботугура?аллар эрэ, педсовекка, планерка?а то?о эрэ са?арбаттар. Сергей Николаевич мээнэ сылдьыбатын, хайаан да кыайыы-хотуу аргыстанан кэлэрин билэллэр. Оттон Марина оскуола?а эмиэ тарбахха баттанар омук тылын учуутала, улууска ыытыллар предметнэй олимпиадаларга ?с и?иттэн т?спэт.
Ама, эмиэ к?н?? буолуо дуо? Ааспыт саас улаханнык к?н??лээн турар. Улууска оскуолалар икки ардыларынаа?ы профсоюзнай тэрилтэлэр к?рэхтэ?иилэригэр баскетболга кыргыттар хамаандаларын эрчийэ сылдьан: «Нарыйа, арыый биир сыл эрдэ кэлбити? буоллар, эйигин таптыа эбиппин», – диэн тыл быктаран кэби?эн нэ?илиэккэ кэпсээ??э киирбиттэрэ. Марина к???н? бы?а к?н??лээн, ытаан-со?оон баран, хата, кини Григорийдыын булсан, тохтообута. Дьи?инэн, Сергейдиин кинилэр ханнык да сы?ыаннара суох. Онно да?аны Сергей Николаевич оонньуу былаастаан эппитин Марина олус к??ркэтэн турар.
– Нарыйа Васильевна, уру?уйдаан б?тт?б?т, – кылаас старостата Лира ча?аарбытыгар со?уйбуттуу ?р? к?р? т?стэ. Бэ?ис кылаас – кини саамай с?б?л??р кылаа?а. 10–11 саастаах кыргыттар, уолаттар о?о-о?о курдук билэ-к?р? сатыыллара с?рдээх элбэх. Бэйэлэрэ да бэрээдэктээх, ??рэхтэригэр дьаныардаах, бары нэ?илиэк кыахтаах ыалларын о?олоро.
– Лира, тэтэрээттэри хомуй, – диэн электрическэй чуораан тыа?ын кытта тэ??э учуутал уруок б?пп?т?н биллэрдэ.
II
Нарыйа уруоктара б?тэн, оскуола кирилиэ?иттэн то?угураан т??эн истэ?инэ, кэнниттэн Айыына Алексеевна ситэн ылан то?оно?уттан ылла.
– Нарыйа, би?иэхэ киирэн чэйдээн ааспаккын дуо?
Кэпсэтэ т???? этибит, – Айыына т?г?р?к ма?ан иэдэстэрэ тэтэрэ кыыспыттар, к?лэн мичилийбитигэр ?р?? тиистэрэ кэчигирэстилэр.
Айыына с?рдээх холку, сымна?ас, бол?омтолоох, дь??гэлэригэр барыларыгар ийэлии амарах сы?ыаннаах, куруутун к?лэн мытырыйа сылдьар, ордук ??рэнээччилэр с?б?л??ллэр. Сыллата ыытыллар Учуутал к?н?гэр «Мин с?б?л??р учууталым» диэн анкета толоруллуутун т?м?г?нэн иккис сылын «??рэнээччилэр с?б?л??р учууталлара» ааты ыла сылдьар. «Э?иил испии?эккэ киирбэппин, ??рэнээччилэрим олус атаахтатан кэби?эннэр, кыайтардахпына, хомойон ?л?р буолла?ым», – диэн к?лэр.
– Оо, Айыына, кэпсэтэн бэйэм да сэргэхсийиэхпин ба?арарым с?рдээх эрээри, Марина туохтан эрэ миэхэ кыы?ыран кырыыламмыт а?ай курдук к?рд?м ээ, то?о буолуой? – Нарыйа хаамарын бытаардан, дь??гэтин к?лб?т сирэйин са?а к?рб?тт?? бол?омтолоохтук одууласта.
– Бэйэ? да сэрэйэр инигин. Киириэххэ, кэпсэтиэхпит. Марина б?г?н т??рт уруоктаах. Уруогун кэнниттэн Сергей Николаевич дьонугар бара сылдьыах буолбуттара. Онон киэ?э хойутуу кэлэрэ буолуо. Чэ-чэ, барыах, – Айыына кыы?ын учууталлар олорор уопсайдарын диэки салайда.
Кыргыттар квартиралара сып-сырдыгынан, сылаа?ынан сыдьаайа к?р?стэ. Барыта уурбут-туппут курдук орун-оннугар турар. Айыына сырдыгы, ?р??? с?б?л??р. Устудьуоннуур са?аттан кини олорор хо?о сып-сырдык буолааччы. Ороннор хайаан да ма?ан сабыынан, т?нн?ктэрэ ма?ан т??л?нэн б?р?ллээччилэр. «Учуутал буолбакка, ситэри медик буолуо? этэ», – диэтэхтэринэ «?р??? с?б?л??р?м и?ин медик буолуохтаах ???б?н дуо, дьи?инэн, удьуордаан да эмчит буолуом этэ да, хаантан на?аа куттанабын. Т?р?пп?ттэрим иккиэн эмчиттэр ээ, онтон бэри?иннэрбитим диэн, ма?аны с?б?л??б?н, о?о саа?ым ?р?? оппуохалаах балыы?а дьиэлэригэр ааспыта», – диэн к?лэн кэби?ээччи.
– Чэ, чэйдиэххэ, – бытархай сибэкки ойуулаах ма?ан ыскаатардаах остуолугар и?итин тардыбытынан барда. – Бэрэскитэ сиэ, бэ?э?ээ астаабыппыт.
– Эчи ?ч?гэйин, дьиэ бэрэскитин сиэбэтэх ыраатта. Чэ, кэпсээ, туох сонуннааххын? – Нарыйа дьо?умсуйа туттан, у?уннук кэпсэтэрдии о?остон, ата?ын ата?ар хатыйа уурар.
– Нарыйа, кыы?ырбакка и?ит. Эн ити Григорийы дьи?нээхтик таптаан эбэтэр сыы?а туттан хоонньоспут буруйгар кинилиин олоро?ун дуу?
– На?аа итинник бы?а бааччы ыйыппат буолла?ы? дии? – кыыс со?уччу ыйытыыттан мах бэрдэрэн, умса туттан балачча со?уоран олорон баран бэйэтэ-бэйэтигэр кэпсиир курдук аргыый тии?ин быы?ынан сыыйан са?аран барар. – Бастаан кырдьык Григорийы таптыыбын дии саныырым. Оттон билигин… бэйэм да билбэппин. ??рэх дьыла т?м?ктэннэ?инэ, дойдубар барар санаалаахпын. А?ыйах кэм?э тус-туспа бардахпытына, бириэмэ к?рд?р?н и?иэ. Уопсайынан, ?ч?гэйдик ??рэтэн к?рб?кк?, олорорго ыксаабыппын. Дь??гэлэрим, оскуола?а, университекка бииргэ ??рэммит кыргыттарым кэргэн тахсан барбыттарыттан хойутаан эрэбин диэн, у?уну-киэ?и толкуйдаабатахпыттан соро?ор кэмсиниэх санаам кэлэр. Сыы?абын билинэбин.
– Оттон ыарахан буолуом диэн куттаммаккын дуо? – Айыына дь??гэтин ?тэн-анньан к?р?р?н тохтоппот.
– Суох. Харыстанабын. Онно ба?ас т?б?б?н ?лэлэтэбин, – Нарыйа хараастыбыт куола?ынан хардарар.
– Оннук эрэ буоллун. Нарыйа, оттон Сергей Николаевичка сы?ыаны? хайда?ый? – дьиэлээх кыыс итии чэй кутан ыалдьытын иннигэр уурар.
– Сергей Николаевичтыын ханнык да сы?ыаным суох. Марина к?н??лээбитэ буола сылдьыан кэриэтэ, сайыны к??ппэккэ, т?ргэнник холбо?уо?ун. Мин к?рд?хп?нэ, Сергей Николаевич дьахтар аймахха бэйэтэ сытыы-хотуу, дьэллэм ки?и бы?ыылаах. Хомууттана илигинэ кимниин ба?арар оонньо?уон с?п курдук к?р?б?н. Онтон биир бэйэм ?лэ?ит бы?ыытынан убаастыырын убаастыыбын эрээри, киниэхэ ханнык да исти? чуубустубам суох. Марина то?о о?орон к?р?-к?р? миэхэ к?н??л??р?й? – кыыс аны мин ыйытар уочаратым диэбиттии дь??гэтин к?р?р.
– Сергей Николаевич кэлин Маринатыгар на?аа то?уй. Би?иэхэ кэлин олох сылдьыбат буолла, кыыс бэйэтэ к?н?с-т??н диэн аахсыбакка кэтээн-манаан, элбэхтик эккирэти?эн дьон хара?ар бииргэ сылдьар курдуктар. Сергей ийэтэ да тугу эрэ уорбалаан, Маринаны бэйэтэ ы?ыран, дьиэтигэр сырытыннарар буолан эрэр. «К???н кэл» диэн бэ?э?ээ ы?ырбыт этэ.
– Оттон оччо?о барыа?ын, тугуттан тутуллар, – Нарыйа сэргэхсийэн, сирэйэ сырдаан кэлэр. – Мин да сымыйанан к?т?рэнэн б?т??м этэ.
– Ама да буолтун и?ин, ийэтэ ы?ырда диэн, уол бэйэтэ к???р? кэлиэн иннинэ хайаан барыа?ай. Кини эмиэ бэйэтин убаастанар буолла?а. Ки?и да уларыйар эбит. Былырыын Сергей Николаевич Маринаттан к?нэ тахсара, тапталга билинэн да биэрэрэ. Бу буолар быатыгар Марина уол тапталын уйанын-хатанын олус у?уннук эллээн, Сергейин м?чч? тутар кэрдиискэ кэллэ. Билигин барыта эйигиттэн тутулуктанан турар. Нарыйа, эн табыллыбатым диэ??ин дойдугар барыа? этэ. Мин ис санаам, чэ, итинник, т??? да с?б?л?? истибэтэргин, ситэри и?ит. Туох да диэ, Григорийдыын билигин кы?ал?аттан олоро?ун, онон дьыала дири?ии илигинэ баран хаалыа? этэ. Тэ?э суоххут. «А?аара – та?ара ма?а, а?аара – к?рдьэх ма?а» диэн ?с хо?оонугар дылы буолан т??э??ит. Б?пп?р??к б??тэ, хадаар хаата ки?и. Ону билбэккэ дылы, ?сс? бэйэтин к?рд?р?н и?иэ?э. Оттон Сергей Николаевич, мин к?рд?хп?нэ, эйигин кырдьык с?б?лээн эрэр бы?ыылаах, – Айыына т?ргэн-т?ргэнник тылыбыратарын быы?ыгар кыы?ын сирэйин-хара?ын сэрэхэдийбиттии к?р?р.
– Итини этээри ы?ырбыт эбиккин дии. Мариналыын с?бэлэ?э??ит, кэпсэтэрбитигэр усулуобуйа тэрийэн, баччаа??а диэри оскуолаттан кэлбэт. Чэ, буоллун. Ол эрээри, ??рэх сылын т?м?кт??р санаалаахпын. Туох эрэ улахан буруйу о?орбут курдук куотар санаам суох. Григорийы да сиргэ-буорга тэпсэн, быра?ар ту?унан толкуйдаабаппын. Ки?илии холбо?он, ыал буолар санаалаах тиийдэ?инэ, ??рэн кэби?иэм суо?а. Онно суо?унан мээнэ баайсыбакка, атын дьахтары к?рб?т курдук Сергей Николаевичкытын тутуоххутун, – Нарыйа т?ргэн ?л?гэрдик ойон туран сонун кэттэ, кыы?ыран титирэс буолбут куола?ынан бы?ыта баттаан са?арда. – Мин эйигиттэн итинниги к??ппэтэ?им. Марина?а т??? да дуу?а?ынан ыалдьыбыты? и?ин, миигинэн тии?и? саа?ын сууйума. Ата?астыыр ки?игитин миигин булбуккут дии…
– Нарыйа, хайдах буоллу?? Сымыйаны этэргэ дылы олус кыы?ырыма эрэ, дьон этэрин этэбин. Тыала суохха мас хамсаабат, – Айыына дь??гэтэ аатын билбэт буола кыы?ырбытын к?рд?р да, иннин биэрэр санаата суох.
– Марина?а эт, кыы?ырбыта, к?н??лээбитэ буолан, учууталларга ки?ини утары туруоран, оскуола?а мээнэ ытаабатын-со?ооботун эрэ. Ынах кэйбит ына?ын кэйэр. Ки?ини дьон айа?ар олус уган эрэ?ит, – диэт, эргичис гынан тахсан и?эн Марина?а муннунан кэтиллэ т?стэ.
Кыргыттар иккиэн утарыта к?рс?н туран, чугуру?на?а т??ээт, тыал курдук силир гынан хардары-таары аа?ыстылар. Марина киирээт, сонун да у?улбакка, хо?угар тилир гынна.
– Хайа, туох буоллу?? – Айыына хоско баты?ан киирбитэ, кыы?а оронугар умса т??эн ытаан санна дьиги?нии сытар. – Марина, этиий, туох буоллугут, Сергей ханнаный? – Айыына эппиэт к??тэн балачча турбахтаан баран, хоруй ылбакка, хостон тахсан, плитка?а уу сылыта уурда.
Уута сылыйарын к??тэ таарыйа, т?нн?г?нэн уулуссанан аа?ар дьону к?р? туран араа?ы эргитэ санаата. «Ити дьон табыллымаары гыннылар. Марина, у?аппакка-кэ?эппэккэ, былырыын кэргэн тахсан хаалбыта буоллар, хата, о?о сыта биллибит буолуо этэ. Дьи?инэн, Сергей кыы?ы иннин-кэннин биллэрбэт буолуор дылы эккирэти?эн, тапталга билинэн а?ай биэрбитэ. «Холбо?уоххун, м?чч? тутан кэби?ээйэххиний. Кыыс кыыкынайдаа?ар элбэх», – диэтэ?инэ, «Ханна барыай», – диэн к?лэн кэби?ээччи. Онтуката ити буолла. Хайдах гынан чугаса?ыннарабын. Арай бу субуота?а Сергейи илдьэ к??лэйдии кэли? диэн Симанан ы?ыртаран к?р?р?м дуу? Онтон атын ханнык да сылта?ым суох. Сима аны бэйэбэр и?ээ?нээн киирэн барар дуу? Чэ, мин киниэхэ табаарыстыы сы?ыаннаахпын билэр, онон ?йд??р ини. Нарыйа хомойон бараахтаата. Тас к?р???нэн, ки?и бы?ыытынан, ?лэ?итинэн дэгиттэр ?ч?гэй кыы?ы Сергей таба к?рд???. «Салалта?а тахсыан с?пт??х специалист, олох тутуохха баар этэ», – диэн оскуола дириэктэрэ профком мунньа?ар хай?аан эрэрэ. «Кэм кини кулгаа?а б??лэнэн биэрэр», – дьахталлар кистии-саба к?лсэн эрэллэрэ… Иккиэн ?ч?гэйдэр, хайаларын да ки?и мыыммат кыргыттара».
Кыы?а оронуттан турар тыа?ын истэн са?ата суох кэтэ?эн олордо. Марина ытаан сирэйэ-хара?а салба?ырбыт, ы?ыллыбыт кылгас батта?ын к?нн?р?н ?р?тэ аспахтыыр, остуол аттыгар турар олоппоско ыараханнык олордо. Айыына дь??гэтин диэки ыйытардыы к?р?н олордо.
– Сергей секциялаахпын диэн спортзалтан тахса да соруммата. «Барыахха» диэн этэн баран учительскайга кэтээн олордум. О?олор сэрэйдилэр бы?ыылаах. Ха?аа??а диэри олоруохпунуй, ?с чаастан учууталлар да кэлитэлээн бардылар, – Марина титирэстээбит куола?ынан кэпсиир. – Бары мин сирэйбин-харахпын к?р?лл?р. Кинилэргэ сип гыммыты ситиигэ ти?эр, сап гыммыты сапка ти?эр дэриэбинэ сонуна буолла?а. К?р?р харах, истэр кулгаах, этэр тыл о?остон эрдэхтэрэ.
– Бииргэ ?лэлиир дьо??ун то?о итинник ку?а?аннык саныыгыный? Сергейдиин биир тылы булбатаххытыгар ким да буруйа суох. Нарыйаны да?аны сыы?а буруйдуугун, – Айыына, и?игэр т??? да дь??гэтин а?ыннар, кытаанахтык са?арарга бы?аарынна. Бу т?бэлтэ?э а?ыммыта буола оонньоото?уна, кыргыттарын эриирдээх-бутуурдаах боппуруостарын эбии к??ркэтэн, дири?этиэн эрэ с?б?н чуолкай ?йд??т?. К?ннээ?и кы?ал?а эрэ курдук сы?ыаннаста?ына табыллыы?ы.
– Нарыйа ата?астаммыт-баттаммыт буолан барда дуу? Хоойго сытар холоонноох до?ордоох эрээри, то?о сокуоннайынан холбоспотуй? С?б?лээн хоонньосто ини, – Марина хара?ын уутун сотторун быы?ыгар бииргэ ?лэлиир ??лээннээ?ин бы?а-хото са?арарын тохтоппото.
– Чэ, бэйэ?ит бы?аарсы?. Мин дьон тус оло?ор ороо?уо суохпун дии санаатым. Нарыйа билигин кыы?ыран, хомолтотун этэн барда. Этэр эттэ?инэ эмиэ да с?п курдук. Оскуола?а ????н сылынан быыса?ан кэлбиппит. Дьи?инэн, ?лэ?э, ??рэххэ, олоххо, кэлин ти?э?эр тапталга, бэйэ-бэйэбитигэр тирэх буолуохтаах этибит. Онтон би?иги к?м?л?с????хтээ?эр утарыта турдубут. Б????лэккэ наар би?иги кэпсээммит буолла. Дьон киэ?ээ??и а?ылыктарыгар кэ?э сылдьар кэпсээннэрэ, со?о сылдьар сонуннара буоллубут. Бары «хайдах буолаллар» диэбиттии, сирэйбитин-харахпытын кэтииллэр, – Айыына кыы?ыран-абаран са?арарын быы?ыгар дь??гэтин эмиэ да а?ыммыттыы к?р?р.
– Онон туох диэри гына?ын? Бары миэхэ хараххытын аалбыт буоллаххытына, мин барыам, к?н сарсын дириэктэргэ сайабылыанньа суруйуом. Сергейи итинник к?т?мэх буолуо дии санаабата?ым буруйум ??? дуо?
Эриэн ыт элэгэ, к??рт ыт к?л??тэ о?ордо, – дии-дии, кыыс тохтоло суох с??рэр хара?ын уутун соттор.
– Ытаама, хайа?ыт да буруйа суох. Тапталтан ки?и харал?ан буолар дииллэрэ кырдьык бы?ыылаах. Дьыл?а хаан бэйэтэ билэн эрдэ?э. «Холбо?уоххун» диэн былырыын этэ сатаан кэбиспиппин истибэтэ?ин. Киинэ?э к?ст?р, кинигэ?э суруллар тапталтан дьи?нээх олох таптала олох атын, уустуктардаах буолла?а, – са?арарын быы?ыгар Айыына дь??гэтин санныттан кууспутугар Марина ыга сыстан, са?а та?аарбакка ытаан киирэн барда.
III
Саас. Кырыы?аттан таммахтар т??эн, оскуола кирилиэ?э уунан халыйбыт. Киэ?э дьыбар т?стэр эрэ, с?рдээх халтараан буолар. Оскуолаттан киирэр-тахсар ?лэ?иттэр ??рэнээччилэрдиин бары кирилиэс ?й?н?р?ттэн туту?ан, сэрэнэн ?ктэнэллэр. Арай уол аймах, тирэхтээх дьон бы?ыытынан, эрэллээхтик дабайаллар.
Спортзалтан итииргээн баттахтара буруолуу сылдьар уолаттар футболканан эрэ ойуоккала?ан тахсан, кирилиэс ?й?н?р?гэр кэккэлэ?э олордулар.
– Уолаттар, сарсын улуустаа?ы баскетбол к?рэхтэ?иитигэр т??? элбэх хамаанда кэлиэй? – барыларыттан у?уо?унан кыра, киэ? хара харахтаах уол с?рдээх синньигэс куола?ынан ыйытар.
– Ээ, Гоша, ситэри Сыырдаахтар кэлиэхтэрэ дуо диэн ыйытыаххын. Сибээс тахсар дии, эрийиэххин, – уолаттартан у?уо?унан улаханнара, са?арчы к?рб?т сырдык хааннаах Ивашка хаадьылаан к?лэрин быы?ыгар уол саннын таптайан ылар.
– Ээ чэ, ки?ини эрэ к?л?? гын, бэйэ? да Боро?о??о киирээри иннигин-кэннигин билбэт буола долгуйа сылдьар инигин, – кырата да хаалсыбат.
Уолаттар к?лсэн ньирги?эллэр.
– Уолаттаар, тохтоо? эрэ, мин арыый эрдэ т?р??б?т?м буоллар диэн кэмсинэ саныыбын. Ити эдэр учуутал кыргыттары т??? эрэ эккирэти?эр этим, ордук Марина Николаевнаны, – хара?ын ?р? к?рб?т, тура сылдьар кытаанах баттахтаах, чиргэл, тустуук к?р??нээх уол, т??? эрэ ?ч?гэйи эттим диэбиттии, уолаттарын хардары-таары к?р?р.
– Оттон мин Нарыйаны эрийэ тутуом этэ, ити пиибэ?ит Григорийтан ба?ас ордук инибин, – Афанасий т????н м?т?т?н баран быччы?ын та?ааран уолаттарын иннигэр хаамыталыыр.
– Хайаларыттан да Айыыналара ордук. Боччумнаах. Онтон Мариналаах Нарыйа кэлээт да эр дьон кэннилэриттэн ырбаахыларын тэллэ?э тэлээрэн олороро дии. Мин итинник чэпчэки характердаах кыргыттары олох с?б?лээбэппин, – Ивашка лоп бааччытык са?аран кэпсэтиини т?м?кт??р. – Киириэ?и?. Аны Сергей Николаевич истэн мо?уорабытын к?нн?р???э. Са?арбыттаа?ар са?арбатах о?оруо?а.
Ыраас, киэ?-куо? спортзалга уолаттар ыста?ала?ан киирээт, оонньуу сылдьар о?олорго холбо?он, мээчик былдьа?ан, сааланы у?аты-туора с??рб?т?нэн бардылар.
– О?олоор, б?тт?б?т, уон чаас буолла.
Учууталларын кытаанах са?атын истээт, кыыстыын-уоллуун ким раздевалка?а, ким кылааска б?л???нэн бардылар. А?ыйах м?н??тэнэн оскуола кураанахтанан, чуумпуран хаалла.
Оскуола харабыла Мэхээлэ иккис этээ?и кэрийэн кэлэрин к??тэ таарыйа Сергей Николаевич батарея?а к?хс?нэн сыстан к??тэн турда. Мэхээлэ тыа?а суохтук чэпчэкитик дэгэйэ ?ктэнэн ???ээ этээстэн аллара т??эрэ и?илиннэ.
– Хайа, Сергей, к??тэн тура?ын дуо, чэ, уоту умуруоран аргыста?ан барыахха. Чэйдээн баран уон икки чааска кэлиэ?им, – Мэхээлэ рубильнигы саба баттаата.
– О?онньор, та?ыттан к?р?н баран бука барары? буолуо ээ, – Сергей Николаевич к?лэр.
– Суох-суох… 12 чаастан 1 чааска диэри ба?ас достойно кэрийэн к?р?б?н. Онтон халлаан сырдыар диэри иккитэ хаста та?ынан сылдьааччыбын. Ол эрээри биирдэ эмэ. Аны дириэктэргэ ки?ини этээйэххиний, – Мэхээлэ к?лэн ли?игирэтэр. – Сэргэй, эйигиттэн биири ыйытыахпын ба?арбытым ыраатта. Марина?ын ыла?ын дуу, суох дуу? ?ч?гэйкээн ба?айы кыыс. Итинник кэрэ кыыс миигин таптыыра буоллар, т??? эрэ дьоллонор этим. Оттон эн икки кырасаабысса куолары тала оонньуугун, абыраммыт ки?игин.
– Б?т эрэ, хата, чэйдээт, оскуола?ар кэлэн хоноргун толкуйдаа, – Сергей табаары?ын к?хс?н «лап» гына охсор.
Мэхээлэ – оскуоланы бииргэ ??рэнэн б?тэрбит уола. Ата?а к?нт?с буолан, о?о эрдэ?иттэн дьаадьа?наан хаамар. Кыра сылдьан остуолтан сууллубут ???, онно ата?ын то?уппутун олохтоох балыы?а биэлсэрэ сатаан туппакка оннук оспут. Онтон кэлин са?алыы хаста да туттаран к?рб?ттэрэ табыллыбатах, кыайан токуруйбат, к?нт?с гына о?он хаалбыт. Онон Мэхээлэ о?о эрдэ?иттэн саастыылаахтарыттан итэ?эстээх курдук сананан оскуола кэнниттэн ??рэххэ барбатах, эгэ, аармыйа?а сулууспалыа дуо? Кэргэн ылар ту?унан ха?ан да санаабат. Со?ото?ун хааларга эйэлэспитэ ыраатта. Оскуоланы б?тэриэ?иттэн харабылынан ?лэлиир. «Хоноргор куттана?ын дуо?» – диэтэхтэринэ, «Туохтан куттаныахпыный, дьиэм чугас буолан ?кс?н киирэ-тахса сылдьабын», – диэн тыллаах эрээри, кэлэригэр-барарыгар т?р?пп?ттэриттэн хайаларын эмэ эбэтэр табаарыс уолаттарын баты?ыннарарын ки?и барыта билэр. Ол и?ин оскуоланы сабарын Сергей кэтэ?ээччи. Дьарыгын кэнниттэн барыларын кэтэ?эн, оскуоланы хата?ан барааччы. Онон харабыллар киниэхэ бэртэр.
Сергей сырдык от к???э ??н??х профлии?инэн саайыллыбыт, хара?а кы?ыл металлочерепица кырыы?алаах улахан дьиэ олбуорун аанын а?ан ?рд?к кирилиэ?и ?р? с??рэн дэгэйэн дьиэтигэр киирдэ. Киирээт саала?а тас та?а?ын у?улан дьыбаа??а быра?аттаат, куукуна?а ааста. О?оххо турар миискэни а?ан к?р?н, астынан, чыпчырынан ылла.
– Хайа, спортзалгар хоммокко, син кэлли? дуо? – дии-дии, ийэтэ Мария Павловна аргыый кэлэн остуолга и?итин тардыбытынан барда. – Ки?и эрэ буолларгын аччыктааты? дуо?
– Аччыктаан, ийээ. Мин ийэм кэтилиэтэ улаханын, минньигэ?ин.
– Кэргэннээ?и? буоллар миигиннээ?эр минньигэстик астаан а?атыа, к?р??-истиэ этэ. Марина?ын дьиэ?эр а?алыаххын, бэс ыйын са?атыгар сыбаайбалаан ньиргитиэ этибит. А?а? би?икки кырыйдыбыт, би?иги саастыылаахтар сиэннэрэ ыраатта, – ийэтэ бэйэтин ба?а санаатын кэпсиирин быы?ыгар уолун а?ынан хата?алыы олордо.
– Ийээ, б?т. Кырдьыгынан эттэххэ, Маринаны былырыын с?б?л??р курдугум, таптыыбын да дии саныырым. Оттон быйыл хайдах эрэ тэйбит курдукпун. Бэйэм да билбэппин, – Сергей хортуоппуйдаах кэтилиэти хабыалыырын быы?ыгар ийэтин диэки к?р?н ылар.
– Сибэккиттэн сибэккигэ ?р?мэччи курдук тэлээрэ?ин да, кэлин ти?э?эр кураана?ы куу?ан хаалаайаххыный? Ол Афанасьевтар уоллара Григорий ойо?ор бэ?ирди? дуо? Дьон са?атыгар киирэр буоллу? бы?ыылаах, – ийэ уолун сонньуйа одуулуур.
– Ийээ, эйиэхэ хаста эттим. Маринаны с?б?лээбэт эрээри хайдах кэргэн ылыахпыный? Онтон кырдьыгынан эттэххэ, Нарыйаны эрдэ к?рс?бэтэхпиттэн хомойобун. Оччо?о, ба?ар, сыбаайбалаан ньиргитиэ этибит, – уол ийэтин санныттан сымна?астык куу?ан иэдэ?иттэн сыллаан ылар. – Чэ, мин утуйа бардым. Сарсын сэттэ чааска туран уолаттарбыныын с??рэ барыахтаахпын.
– Ха?аа??а диэри кыра о?о курдук олоххо оттомо суох сы?ыанна?а?ыный? Олох о?о оонньуута буолбатах. Эн да саа?ы? ыраатта, с??рбэ алта?ар барды?. Кырдьан баран кылыы?ыт буолан эдэр кыргыттартан сириллэ сылдьаайаххыный? Оччо?уна ?йд??? дьон оло?унан онньообуккун, – Мария Павловна тимир-тамыр курдук туттан, и?итин сайылыыр.
– Бу, ийэбит, б?т эрэ. Мин орулуур отут сааспар кэргэн ылбытым да, улаханнык итэ?эстийбэккэ турабын, – а?алара Николай Сергеевич хо?уттан аа?а сылдьар ха?ыатын туппутунан тахсан кэлэр.
– Ээ, бу о?онньор оро?у уолун к?м?скэ?э та?ыста. Хата, бэрт ки?и билигин да си?ин этэ ситэ, буутун этэ бу?а илик кыра о?о диэ… – ийэлэрэ тэ??э кырдьыбытын эйэргии к?р?стэ.
Сергей Николаевич, т?р?пп?ттэрэ хаадьыла?а кэпсэтэллэрин истэн турбахтаат, хо?угар киирэн, аанын ыга сабынна. Хайыы-?йэ утуйардыы о?о?уллубут оронун сонньуйа к?рд?. К?н ахсын итинник. «Бэйэм да ороммун хомуйбат ???б?н дуо?» – диирин ?рд?нэн а?ата барахсан к?н сирин к?рд?рб?т со?отох отуччалаах о?отун оронун сарсыардатын хомуйан, киэ?этин утуйарга бэлэмнээн кэби?эр. Солото суо?ар тэптэрэн та?а?ын-сабын онно-манна быра?аттаата?ына, ким-хайа иннинэ миэстэтин булларбыт буолар.
IV
Нарыйа б?г?н, оскуолатыттан кэлээт, то?ус сорунан, ийэ-хара к?л???нэ т??эн туран инчэ?эй ма?ы хайытта, о?о?ун отунна. О?о?о эбиитин умайбакка сордоото. Са?а умайан сыыгыныах курдук буолан и?эн, умуллан хаалан кы?ытар буолла?а ???. Билиитэ?э уурбут чаанньыга оргуйан бидилийэрин кытта, итии чэй куттан и?эргэ сананан остуолга са?а олорон эрдэ?инэ, аана тэлэччи а?ылынна, дьиэ?э тымныы салгын кутулунна. Нарыйа ким кэлэн турарын с?рэ?инэн сэрэйэн, олоппо?угар то?о?оломмут курдук олордо. Ааны хатаабата?ын кэмсинэ санаата. Сэрэйбитин курдук, хара тирии кууркатын нэлэркэйдэнэн, ма?ан хаймыылаах хара спортивнай бэргэ?этин т?б?т?н оройугар уурунан, хара эрэ?иинэ саппыкытынан бадарааны ?лт? тэпсибитин у?улбакка Григорий дьиэ ортотугар биирдэ баар буолла.
– Хайа, тапталлаа?ым, со?ото?ун сорсуйан олоро?ун дуу? Сура?а, Сергей Николаевичтыын тыанан-толоонунан тапта?ан ырааппыт ???г?т дуу? Ол ??рэ?э, ?лэтэ суох, арыгы?ыт боростуой ыал уолларыгар ойох буола сылдьыбыт дьахтарга ымсыырар эбиттэр дуу? Сокуоннай ойох буолбатах буола??ын эр ки?иттэн эр ки?иэхэ ?р?мэччи курдук к?т? сырытта?ы?. Дьэ, к?р??хп?т, т??? ?р тэлээрэргин. Итинник дьахтары «сэлээрчэх» диэн ааттыыллар. Сэлээрчэх… – Григорий Нарыйа?а ынан кэлэн, итии чэйдээх ыстакааны харбаан ылаат, сибилигин сирэйигэр ы?ыах курдук туттан байаатта?ныы турда.
Кыыс кутталыттан с?рэ?э ти?иргэччи тэптэ, сирэйэ итий гынна.
– Тохтоо эрэ, ханнык быраапкынан миигин ???э?иний? Эн ки?илии испэккэ-а?аабакка сылдьыбыты? буоллар, мин эйигин кытта холбо?он, ыал буолаары олоробун буолбатах дуо? Эн бэйэ? хара ма?найгыттан сылдьар ыалдьыт, хонор хоно?о курдук олорбуту?. Мин т???л??х этэ сатаабыппыный? – Нарыйа т??? да куттаннар, утарсарга сананан, хотоойутук тутунна.
– Мин оннук акаары буолбатахпын, эн бэйэ?эр тэ?нээбэккин дуу?абынан тута билбитим. Т?р?пп?ттэрим ту?унан истэн баран сирэйи? мырдыс гыммытын к?рб?т?х ???б?н дуо? – Григорий ыстакаанын туппутунан ыган истэ. – Сибилигин маа бэйэлээх ма?ан сирэйгэр итии ууну ы?ан, ким да к?рб?т о?оруом.
– Ыс, онтон… Эр ки?и элээмэтэ буоллаххына, м?лт?хх? илиигин к?т???н бэйэ? саатыа?, – Нарыйа ча?ыйа да санаатар, Григорийы ?т?р?йэн, куотардыы о?остон аан диэки баран истэ?инэ, уол ыстакааннаах чэйин истиэнэ?э ?лт? быра?аат, кыы?ы батта?ыттан харбаан ылан, муоста?а умса садьыйда…
Сергей Николаевич эрчийэр уолаттарыныын уулуссанан с??рэр-хаамар икки ардынан бэдьэйэн и?эн, учууталлар уопсайдарыгар дьахтар ха?ыытын истэн чугурус гыннылар. Сергей Николаевич ?й?гэр «Нарыйа ха?ыытыыр!» диэн санаа ча?ыл?анныы элэс гынна. Учууталлар уопсайдарын олбуоругар биирдэ баар буолла. Дьиэ аанын тэлэйэ тарпытыгар ынырык хартыына к???ннэ. Григорий туох да к?м?скэлэ суох муоста?а сытар дьахтары тэбиэлии турарын к?р??т, хайдах да буолуон билбэтэ, кыбдьырына т??ээт, эр ки?ини эргилиннэри тардан, ма?ыйа т??эн баран т??нэри охсубутугар ки?итэ муоста?а тиэрэ та?ылынна. Са?а ?н??хтээн туран эрэр Нарыйаны Сергей илиититтэн харбаан туруору тарта. Аан та?ыгар к?р?н турар ??рэнээччилэриттэн кыбыстыбакка, нэ?иилэ байаатта?ныы турар кыы?ы к?хс?ттэн ?й?? тутан та?ырдьа тахсарыгар к?м?л?ст?.
– Массыынабын т?ргэнник манна а?ал! – диэн биир уолу соруйда.
– С?п, – диэн у?ун хаты?ыр уол с??рэн акы?наабытыгар кэнниттэн икки табаарыс уолаттара тэ??э сырыстылар.
– Сергей Николевич, ыыт, мин бэйэм барыам.
