Булумньу оҕо

скачать книгу бесплатно


– Эмиэ туох буоллуҥ? – Сэмэн Сэмэнэбис сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.

– Телевизоры тоҕо көрбүтэ буолан холбуугун, син биир утуйар эрээригин, – сунууруттан тоҕо тардан телевизоры араарда.

– Хайа, бу дьахтар туох буолбутуй? Киһилии араарар кыаҕыҥ суох дуо?

– Өйдөөҕүмсүйүмэ. Эн аҕаҥ кырдьан баран эҥин араас буолбута биһиги олохпутугар күн бүгүнүгэр диэри хара бээтинэ буола сылдьар. Саатар өлөн да баран сүгүн сыппат буоллаҕа үһү, – суорҕанын күүскэ уһаты-туора тардыалаан көннөрбөхтөөн кэргэнигэр көхсүн көрдөрөн сытта.

– Ол сүүрбэччэ сыллааҕыта өлбүт оҕонньор тугу оҥордо? – Сэмэн уруккуттан аҕатын тыыталларын сөбүлээбэт буолан кыыһыра быһыытыйда.

– Аҕаҥ түннүгүн оҕото уолгун икки сылы быһа сантаастаан харчы хоро тастарбыта үчүгэй дуо?

– Акаары буоллаҕына, таһан көрдүн.

– Тоҕо эрэ атын уолаттарга кыһаммат, эн уолгун тыытар. Ити кэннигэр туох эрэ баар, арыгыһыт убайа эппит быһыылаах.

– Онон туох диэри гынаҕын?

– Туох толкуйдааҕын убай киһи хаан-уруу бы-рааккыттан миигинэн салҕаммакка эрэ бэйэҥ ыйыттаҕыҥ дии… – Алевтина кэргэнигэр өс саҕа буолан, тылынан хайаан да тыытыһан, куруубайдык эппиэттээн тэйэр.

Сэмэн Сэмэнэбис кэпсэтэн да диэбиттии түҥнэри хайыһан сытта. Алевтина сааһырдаҕын ахсын майгыта-сигилитэ эбии боростуотуйан, тугу да сүгүн истибэт, кыыһыран өрө татыакалана түһэр. Аҕатынан киирэрэ-тахсара сүүрбэччэ сыл тухары ыстаабыт ыаһа, кэбийбит килиэбэ буолар. Аҕата Сэмэн уон төгүл олоххо интэриэстээх, киирбит-тахсыбыт сытыы, иһэ-рин-аһыырын таһынан күүлэйдиирин да сөбүлүүрэ. Кыаһаан сирэйигэр сүрдээх киэҥник арылыччы көрбүт харахтаах, үрдүк көнө уҥуохтаах, сахаҕа тас көрүҥүнэн кыраһыабай оҕонньор этэ. Кини аҕатын баппатах, ийэтинии лаппычах уҥуохтаах, оҕо эрдэҕиттэн, кыыска дылы диэн, ньыламан маҥан сирэйин сөбү-лээбэт, эбиитин кыараҕас харахтаах, сымнаҕас майгылаах. Аҕата үйэтин тухары түптээн-таптаан биир тэрилтэҕэ үлэлээбэтэҕэ. Дьиҥинэн, үрдүк үөрэхтээх зоотехник эрээри, идэтинэн үлэлээбэккэ, тэрилтэлэргэ кочегарынан, харабылынан, тас үлэһитинэн үлэлээбитэ. Кырдьан баран кылыыһыт буолбукка дылы, 55 сааһыгар эдэр сүүрбэлээх кыыһы булбута. Аҕаларын саҥа тапталын дьиэнэн бары утарса сатаабыттара да, кыайбатахтара. Дьиэ кэргэҥҥэр эргилин дии сатаабыттарын, оҕонньордоро ким да «ыйааһыннаах» тылын истибэтэҕэ. Эдэр дьахтар тапталыттан эдэригэр түспүтэ, саҥа тапталын таҥара гынан үҥэрэ. Сыл ааспатаҕа, тапталлааҕа сонуна ааһан, эр киһини муор-туор тутара харахха быраҕыллыбыта. Кини Инна диэн. Даниловтар күҥҥэ көрбүт мааны кыыстара этэ. Дьиҥинэн, Инна «суорҕаныттан суоһаан, тэллэҕиттэн тэбиэһирэн, сыттыгыттан кыыһыран» силбиэтэммит, киһи улаханнык ымсыырбат дьахтара. Ыараханын билээт, куораттаан хаалбыта. Аҕалара дьиэтигэр харыс хаалан, сүөм түһэн эргиллибитэ эрээри, буруйдаах курдук туттубатаҕа, хата, санаата түспүт аатыран дэлби испитэ-аһаабыта. Эдэр таптала оҕотун төрөөт дьонугар Даниловтарга хаалларбыт, эдэр киһини кытта хоту күрээбит сураҕын истэн оҕонньор сүрэҕинэн охтубута, онтон өрүттүбэтэҕэ, сыл устата суорҕан-тэллэх киһитэ буола сытан тыына быстыбыта. Сэмэн Сэмэнэбис ийэтэ эрэйдээх кэргэнин оҕолуу бүөбэйдээбитэ, уһугулаан сытан «Айыылаах дууһаны бырастыы гын» диэн соҕотох биир этиини оҥорбута. Кэмсинэрэ диэн ийэтэ этээхтиирэ да, билбит суох, ол дьахтарын ахтан-санаан, кырдьар сааһыгар олохтон охсуу ылан, кылгас үйэлэннэҕэ. Дьиҥэр, 57 саас эр киһиэхэ саас буолуо дуо, өссө да олох, үлэ үөһүгэр олоро түһүөхтээҕэ… Куораттан аймахтара Даниловтарга үс ыйдаах оҕону таһааран биэрбиттэрэ. Данилов Станислав Семенович диэн сүрэхтээбиттэрэ, Сэмэн хаан-уруу бырааттаммыт аатырбыта эрээри, бэйэтигэр чугастык ылымматаҕа. Инна төрөппүттэрэ бэйэлэрин кыахтарынан уолу маанылаан ииппиттэрэ. Биллэн турар, пенсионер дьон кыахтара биллэрэ. Оҕо кытаанах эттээх-сииннээх киппэ уол буола улааппыта, спорка сыстаҕаһа, улууска үгүстүк тустубут сураҕа иһиллэрэ, онтон эһэлээх эбэтэ өлбүттэрин кэнниттэн кыһалҕалаах олоҕо саҕаламмыта. Ийэтин убайыгар хаалбыта, ол киһи испэтэх күнэ диэн суоҕа, уол баарыгар-суоҕугар эрэ кыһаммата. Социальнай үлэһит күһэйиитинэн Сэмэн Сэмэнэбис ол убайа буолуохсукка докумуон хомуйсан опекун оҥорбута. Сэрэйдэххэ, ол харчы пиибэҕэ эрэ барар быһыылааҕа. Сэмэн ийэтэ Маарыйа Стасигы ылыан баҕарара да, сибээстэһэрин булгуччу боппуттара. Ол үрдүнэн эмээхсин пенсиятынан кистии-саба таҥас-сап ылан биэрэрэ. Күрэхтэһэ барарыгар айанын төлөбүрүн да уйунара. «Эбэлээх эһэҥ дьүөгэлэринэбин. Оҕо сааспыт бииргэ ааспыта», – диэн быһаарара үһү. Уол ахсыска үөрэнэригэр Маарыйа эмискэ сүрэҕэ тохтоон өлбүтэ. Стасик саҕа аһыйбыт киһи суоҕа дииллэр. Таһаарар күннэригэр олбуор таһыгар турарын көрөн, Сэмэн Сэмэнэбис аһына санаан, киллэрэн бырастыылаһыннарбыта. Ийэтин төбөтүн аттыгар туран, уол туттуна сатыы-сатыы ытыы турарын тас ыала дьахтар көрөн, таһааран эрдэҕинэ кэннилэриттэн көрөн хаалбыта. Онон сэрэйдэххэ, эрэйдээхтэр кистии-саба сибээстэспит буолуохтаахтар. Стасик сотору-сотору пиибэлээн оскуолаттан тохсуһунан тохтообута. Витяттан икки сыл аҕа. Наар баппат, күлүгээн аатыран, Игнатьевтар бэйэлэрин уолларыгар чугаһаппат эрэ баҕалаахтар. Кэлин кинилэр уолларын булар буолла. Кимтэн эрэ аймахтыыларын истэн, соруйан бөппүрүөктэһэн гынара буолуо дуо? Кырдьыгы кистээбэккин, хаан-уруу аймаҕы өрүс да уутунан сууйуллубат, кумаҕынан да аалыллыбат. Ийэтэ эрэйдээх эмискэ өлөн, тугу да эппэккэ бараахтаабыта, бырааккын көрө сырыт диэхтээҕэ буолуо да, оннук кэриэс этэр киниэхэ кыаллыбатаҕа. Ийэтэ бүтэһик сылларыгар кыһынын киниэхэ олорбута эрээри, дьиэлээх хаһаайка курдук тэҥ бырааба суоҕун, дух-дах туттарын сөбүлээбэтэ, чуҥкуйара, дьиэтин суохтуура. Муус устар бүтэһик күннэригэр дьиэтигэр көһөөрү хомуммутунан барара, оттон сэтинньи ыйга соҕотоҕун олорор кыаҕа суоҕуттан, кыһалҕаттан, көһөн кэлээхтиирэ. Онтон Сэмэн 45 сааһыгар диэри бырааттааҕын билбэтэх-көрбөтөх курдук сырытта. Дьон саҥарбат эрээри, сэмэлииллэрэ чуолкай. Стасик ийэтэ Инна арыгыһыт, эбиитин содур киһиэхэ түбэһэн, олоҕор табыллыбакка, иккис оҕотугар хаана тоҕо баран өлбүтүн туһунан сурах иһиллибитэ. Кэнники кэмҥэ наар Стасик баппатын айдаана: хас субуота ахсын кулуупка охсуспута, сайынын матасыыкыл угоннаабыта, уулуссаҕа итирик дьонтон пиибэлэрин былдьаабыта бииртэн-биир «үтүө» сурах иһиллэ турар. Ол аайы нэһилиэнньэ Сэмэн Сэмэнэбиһи бу-руйдаабыттыы көрөр курдуктар. Баҕар, санаатыгар буолуо. Убайа Мэхээлэ иһэриттэн ордон урууга-аймахха улаханнык бэһирбэт буолуохтаах, онон Стасикка наһаа этэ-кигэ сылдьыбата ини. Алевтиналыын ханнык эмэ сүбэ-ама буллахха табыллыыһы. Ити уол кини аҕатын көрбүтүнэн төрөөбүт киһи. Тиэрэ бырах, умса уур – аҕата аҕатынан. Дьиҥинэн, сыыспыт эбит, кыра эрдэҕинэ соҕотох уолугар ханыы оҥостубута буоллар, туох куһаҕаннаах буолуо этэй?

– Утуй эрэ, өрүтэ уһуутааҥҥын киһини утуппаккын. Күндү бэйэлээх бырааккын саныы сытаҕын дуу? – Алевтина хаҕыс саҥатыттан сиһин ороҕунан тымныы сүүрээн билиннэ. Итинник дьэ, киһини өһүргэтэр гына куруубайдык саҥардаҕына табыллар. Биирдэ эмэ киһилии сымнаҕастык кэпсэтэр кэлиэ дуо, суох буоллаҕа. Эмискэ-эмискэ тэһэ биэрэн саҥарыахтааҕар саҥарбатах ордук. Кэргэнин хас саҥатыгар суолта биэрэн, аахсан истэҕинэ, ыал буолан олох олорботторугар тиийэллэр. Онон билигин да аахса барбакка, кэргэнигэр көхсүн көрдөрөн, истиэнэ диэки хайыһан суорҕанын саба тардынна.

III

Стасик, минньигэс баҕайытык утуйа сытан, киһи хардьыгыныырыттан уһуктан кэллэ. Түргэн үлүгэрдик ойон тураат, оронугар тиэрэ түһэн сытар убайын ойоҕоһунан эргитэ тарта, иннигэр суунар тааһы чугаһата аста. Куруутун итинник, хаһан эрэ хотуотугар тумнастан өлөрө буолуо. Пенсията кэллэҕинэ, бүтүөр диэри, тохтообокко пиибэ иһэр. Өссө кини пособиетыттан, опекун буоллаҕа буолан, кытта тардыалаһар. Пиибэттэн ыалдьар, уйбат буолан баран тоҕо иһэрэ буолла? Күн ахсын кинини кэтиэххэ наада. Куу-хаа диэн бүттэ быһыылаах, идэтинэн эмиэ кэтэх тардыстан дьиэ үрдүн маһын хас хайаҕаһын ааҕан эрэрэ буолуо. Стасик электрическэй плитканы холбоон чэй оргута уурда. Чэй оргуйуор диэри, иллэҥ киһи быһыытынан, сытан ыларга сананна. «Күн ахсын маннык: бииртэн-биир хатыланар. ¥лэ да, үөрэх да суох. Хантан эмэ пиибэ булан испит киһи диэн толкуй эрэ баар. Саатар биир эмэ күн сылаас, ыраас дьиэҕэ тото-хана аһаан баран дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн телевизор көрө сыппыт киһи…»

Стасик куруутун тиийиммэт-түгэммэт олохтон, пиибэ сытынан аҥкылыйар курас тыыннаах, тымныы, киһилии миэбэлэ суох дьиэтиттэн сылайда. Сир уларытан барыан баҕарар да, ханна барыай? ¥өрэххэ барыан биир кэлим экзамеҥҥа быйыл эмиэ кыайан киирбэтэ. Хайа кыаҕынан туттарыай? Сатахха СПТУ-тун бүтэрбэккэ, былырыын саас быраҕан кэлбитэ. Онно үөрэҕин түмүктээбитэ буоллар, баҕар, быйыл оскуолатыгар экзамен туттарара хаалла. Сураҕа, испииһэккэ киирбит буоллахтарына, БКЭ-ни туттарыахтарын сөп үһү.

«Арай быйыл күһүн СПТУ-га үөрэммитин туһунан ыспыраапка аҕалан киэһээҥҥи оскуола уон биирис кылааһыгар үөрэммит киһи. Баҕарар буоллахпына, миигин да үөрэтэллэр ини. Оччоҕо бу кэр-дьэбэр олохтон куотуом этэ, атын оҕолор курдук кыһанар ийэлээҕим-аҕалааҕым буоллар тоҕо үчүгэйгэ тардыһыам суоҕай? Уруу-аймах да суох. Игнатьев Сэмэн Сэмэнэбиһи аҕаҕынан убайыҥ дииллэр. Оччоҕо Витя быраатым буолар эрээри, кинилэр миигин бэйэлэригэр чугаһатыахтарын баҕарбаттар». Ол иһин өсөһүгэр Витяны бэйэтин куһаҕан дьаллыгар тарда сатыыр: пиибэлэтэр, табах-татар, араас баракааһы оҥороругар соһор. Тоҕо кини кыһалҕата суох баайдык-талымнык олоруохтааҕый? Мааны ыал соҕотох оҕото буолан талбытынан таалалаан, сөбүлээбитинэн күөлэһийэн олорор.

Витя эбэтиниин Маарыйалыын иккиэн эрэ бүөмчүтүк саныыр кистэлэҥнээх этилэр. Халлаан эрэ итийдэр, ыам ыйын саҥатыттан, кырдьаҕас Игнатьевтар уһаайбаларыгар көһөн барыахтаахтара. Сайын устата дьиэлэрин сөргүтүөхтээхтэрэ. «Уолум төһө да сөбүлээбэтэр, дьиэбитин оҥосторбутугар көмөлөһүөҕэ» диэн эбэтэ эрэнэрэ. Ол ыра санаалара туолбатаҕа. Эбэ эрэйдээх саас муус устар ыйга эмискэ сүрэҕэ тох-тоон суох буолбута. Оскуолаҕа үһүс уруок кэнниттэн, уһун переменаҕа буфекка аһыы олорон, Игнатьевтар эбэлэрэ эмискэ өлбүт үһү диэн оҕолор кэпсэтэллэрин истэн, сүрэҕэ күүскэ баҕайы мөҕүл гыммыта, дууһата кураанахсыйбыта. Кинини таптыыр соҕотох киһи өлбүтэ саныахха ыарахан этэ, эдэр Игнатьевтар туох да буолбатаҕын курдук тутта-хапта сылдьалларын көрдөҕүнэ, ийэлэрин түргэнник умнубуттар диэн сүөргүлүү көрөрө. Оттон кини сылы быһа аһыйбыта, хараҕын уута хас түүн сыттыгын илиппитин таҥара баар буоллаҕына, бэйэтэ билэн турдаҕа. Күн бүгүнүгэр диэри, уоран көрүстэхтэринэ, сүрдээх сымнаҕас илиитинэн баттаҕыттан имэрийэрин, сылаастык сүүһүттэн сыллаан ыларын, илиитигэр хайаан да минньигэс аһы эбэтэр харчы туттарарын суохтуур. Нэдиэлэҕэ биирдэ дьиэлэригэр кэлэн таҥаһын-сабын бэрийэрэ, абырахтаан да ылара. Мэхээлэни «тоҕо арыгыны эккирэтэҕин?» диэн тылынан мөҕөн-этэн, такайан да биэрээхтиирэ. Мэхээлэ күлэн кэбиһэрэ. «Хаарыан эмээхсин, биһиэхэ биир киһилии сыһыаннаһар киһи суох буолбут» диэн эбэни кини эмиэ улаханнык аһыйбыта. Маарыйа өлбөтөҕө буоллар, кэм көмүскэллээх, дурда-хахха буолар киһилээх, тирэхтээх курдук сананыа этэ.

Оттон билигин арыгыһыт убайыттан ордук аттыгар кимэ да суох. Стасик уһуну-киэҥи эргитэ саныы сытан, чэйэ оргуйан, чаанньыгын хаппаҕа лабыгырыырыттан ойон туран, икки ыстакааҥҥа харата суох кылыгыр ууну кутта. Кураанах килиэби кытта итии уутун сыпсырыйа олордоҕуна, убайа айакалаан-дьойоколоон остуолга кэлэн олордо. Куруутун пии-бэлиириттэн бэйэтэ хара киһи сирэйэ эбии хараарбыт. Стасик өйдүүрүнэн, дараҕар сарыннаах улахан киһи этэ, билигин санна холбойон, аччаан хаалбыт курдук.

– Игнатьевтар чахчы мин аймахтарым дуо? – Стасик убайыттан быһаччы ыйытар.

– Ким инньэ диирий? – Мэхээлэ ахсарбатах курдук туттан олорон хардарар.

– Дьон барыта этэр. Эн эрэ кырдьыгынан кэп-сээбэккин… – Стасик убайын хотон ылар.

– Дьэ, билбэтим. Хас көссүү оҕотун барытын аймаҕырҕаан истэххэ киһи барыта уруу-аймах буолар ини. Булумньу оҕо элбэх буоллаҕа, – убайа бөлүһүөктүүрүн сөбүлүүр. ¥өрэхтээҕэ буоллар орто сүһүөх салайааччыта буолуох киһи хааллаҕа.

– Уруй буоллун, улуу дьоҥҥо! – Ника үөнүгэр чиэс биэрбитинэн чиккэлдьийэн киирэн кэллэ. Бүгүҥҥү күннээҕи үлэтэ саҕаланнаҕа.

– Улуу пиибэһиттэргэ диэххин, – Мэхээлэ аһыы утахтарын булар-талар табаарыстара кэлбититтэн үөрбүтүн кистии барбат.

– Убайым абырахха наадыйа олороҕун быһыылаах да, бүгүн булар-талар күүс-сэниэ суох, сиэп кураанах, илии татым, дьоҥҥо-сэргэҕэ хаһыытыыр харчы суох, пенсия мэлигир. Хата, биир соһулла сылдьар үчүгэй сонуннаахпын. Бэҕэһээ киэһэ мантан баран иһэн социальнай үлэһити Вера Иннокентьевнаны көрсүбүтүм. Ыаллар уһаайбаларын, кыбыыларын ырааста-таары, хортуоппуйдарын олортороору гыналлар эбит. Ону улаханыттан-кыратыттан көрөн 300-тэн 500-кэ диэри сыана быспыттар. Биһиги үһүөн, Колябытын ылан, биригээдэ тэриммэппит дуо? Харчы диэн ити буоллаҕа, – Ника кэпсиир сонунун дьоно интэриэһиргээн истэллэриттэн астынан, эбии тэптэн, хараҕын өрө көрөн кэпсиир.

– Кимнээх ыраастаталларын хантан билэбит? – Стасик хоруоскалаах килиэбин хачыгыраччы ыстыырын быыһыгар ыйытар.

– Вера Иннокентьевнаҕа эрийэн билиэххэ сөп, билсээриҥ диэбитэ. Убайбыт пенсията хаһан кэлэр этэй?

– Эмиэ мээнэ тыллааҕымсыйан эрэҕин. Хата, биир эмэ ыал уһаайбатын ыраастаан пиибэтэ, табахта булан аҕал, ол ордук буолуо, – Мэхээлэ сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, ыстакаанын күүскэ антах анньар, остуолуттан туран, үгэһинэн, оронугар тиэрэ түһэн сытар.

– Ол мин ыал кирин-хоҕун ыраастыыр хамначчыппын дуо? Ону баара «хачыгырдар» аны суохтар, – Ника мээнэ-мээнэ тыллаһарын тохтоппот, сүүһүн саба түһэр уһун баттаҕын тарбахтарын сараадытан өрүтэ аспахтыыр.

– ¥өрэҕэ, үлэтэ суох буоллаххына, дьоҥҥо хамначчыттыыртан ордук туох үлэни булуоххунуй? Ити мин быраатым кими эрэ абыраан олох олорор курдук сананан сүгүн үөрэммэтэҕэ. Билигин күн ахсын «тугу гынабын?» диэн төбөтүн сынньар. Бу мин кэппин кэтэн уһун оту оттообото буолуо!

– Итиччэ үлүгэр өйдөөҕүмсүйэр эрээригин, тоҕо эн чөл олоҕунан олорбокко, арыгыһыт буолбуккунуй? – Ника сураһар.

– Дьон иккис суортаахтара, бүтүҥ эрэ. Хата, Ника, Колябытын булан, бүгүн тугунан дьарыктанарбытын толкуйдуохха, ол ордук буолуо. Ити киһи куолулууруттан атыны тугу да сатаабат, – Стасик ойон туран, ааны тэлэйэ аһаат, тахсан барар.

– Стасик, тохтоо, кэпсэтии баар, – Ника батыһан суксугулдьуйан тахсар.

– Туох баарый? Атаһым бүгүн тоҕо үөрдүҥ-көттүҥ? Бэҕэһээҥҥигэ диэри хара сарсыардаттан өлөн-өһөн нэһиилэ сүөдэҥнээн кэлэр этиҥ дии.

– Бүгүн Витя күнүскү аһылыкка ыҥырбыта. Дьоно суохтар, куораттаабыттар, киэһэ биирдэ кэлэллэр үһү.

– Бэрт эбит. Итиччэ үчүгэй сонуну мааҕыҥҥыттан тоҕо кэпсээбэккин? – Стасик үөрэ түһэр. – Табаарыспыт үчүгэйдик аһатар ини.

Дэриэбинэҕэ киһи хараҕар быраҕыллар икки этээстээх евроматырыйаалынан бүрүллүбүт, кырыыһата кыһыл ондулинынан сабыллыбыт коттедж дьиэ үрдүк хаптаһын олбуоругар хаһаайыннар курдук туттан киирдилэр. Витя саҥа турбут быһыылаах, сыҥааҕырдаан көрүстэ.

– Хайа, дорообо, быраат, кырдьаҕастарыҥ куораттаатылар дуу? – Стасик киэптии туттан икки илиитин сиэбигэр уктубутунан дьиэни куукунаттан саҕалаан кэрийбитинэн барда. – Витюшка, аһат эрэ, остуолгун тарт. Куттаныма, тугу да уоруохпут суоҕа.

– Биһиги уоруйахтар буолбатахпыт. Баара-суоҕа көрүүтэ-истиитэ суох уулусса оҕолорунабыт, – Ника, үчүгэйи эппит киһи быһыытынан, бэйэтэ-бэйэтиттэн астынан күллэрэстээн ылла.