скачать книгу бесплатно
Haqlı suallardır. Əsas suala – “İqor polku dastanı” hə-qiqətən olubmuş, yoxsa bu, XVIII əsrdə düzəldilmiş saxta əl-yazmasıdır? – sualına isə yalnız Musin-Puşkinin çap etdir-diyi mətnini “Böyük knyaz Dmitri İvanoviçin dastanı”nın nüsxə mətnləriylə müqayisə etdikdən sonra dəqiq cavab ver-mək olar.
Müdafiəçilər məhz bu iki kəsişən istiqamətdə fəaliyyət göstərirlər. Heç şübhəsiz xeyli iş görülmüşdür, lakin alınmış nəticələr hətta küll halında da əsas suala konkret cavab ver-məyə qadir deyil.
Bir qoşunluq müdafiəçi əməyinin faydalı iş əmsalının bu qədər aşağı olmasının səbəblərini hekayətimin gedişində de-mişdim, indi qalır işin sırf texniki cəhətini nəzərə carpdır-maq. Bu cəhət də ondan ibarətdir ki, bizim dövrə gəlib çat-mış nüsxənin üzünü köçürmüş XVI əsr nasixinin
mətnə ya-radıcı müdaxiləsini ya büsbütün inkar edir, ya da bu müda-xilənin payını xeyli azaldırlar. Abidənin dil, üslub və ideya eklektizmi də bundan irəli gəlir.
Nəyin bahasına olursa-olsun özlərini və özgələri Dasta-nın başdan-başa həqiqi olduğuna (yəni XII əsrə mənsub ol-duğuna) inandırmağa çalışan müdafiəçilər vəziyyəti bir az da qəlizləşdirirlər.
Mənə belə gəlir ki, heç olmasa bir faktı olduğu kimi qə-bul etmək lazımdır. – “İqor polku dastanı” ən azı iki zaman kəsiyinin – XII və XVI əsrlərin məhsulu, ədəbi abidəsidir. Bu abidədə protoqrafdan qalan nədir, nasixin verdiyi nədir? “Sünbülü alaq otundan” ayırmağa “Zadonşina” kömək edə bilər. Bu Dastan dahiyanə orijinalın kompozisiyasını və ob-razlarını elə təfərrüatı ilə təkrar edir ki, bir çox hallarda “Za-donşina”nın dəlillərinə daha çox inanırsan, nəinki Musin-Puşkin nüsxəsindəki faktlara. Bəzi poetik obrazları o daha dəqiq ifadə edir. Dastanda olduğu kimi özbaşınalığa yol ver-mir, yəni obrazın leksikasını süni surətdə inkişaf etdirmir.
“Zadonşina”nın müəllifinin qarşıya qoyduğu məqsəd Nasixin məqsədindən xeyli fərqlidir.
Birinci yalnız formadan istifadə edir və buna görə əgər anlaşılmaz, yaxud köhnəlmiş detallara rast gəlirsə, bun-ları sadəcə olaraq buraxır, yaxud müasir vasitələrlə ifadə edir.
Nasix isə məcbur idi ki, formanı da çatdırsın, məzmunu da: özü də elə çatdırsın ki, müasir oxucu bunları anlaya bil-sin. Buna görə o, anlaşılmaz yerləri bildiyi kimi yozur, arxa-izmləri sətirüstü sözlərlə izah edir, türkizmləri (əgər məna-ları ona aydın idisə) öz dilinə çevirirdi. O nəinki dastanın ca-nına bir xristian ab-havası hopdurur, ən kədərlisi odur ki; öz dövrünün ruhuna uyğun olaraq, bəzi parçalara vətənpər-vərlik donu geyindirməyə cəhd edirdi.
Ola bilsin, mən müəyyən mübaliğəyə yol verirəm, lakin qədim freskada rəngli malanın olması sübuta yetirilmiş fakt-dır. Səhvim varsa, daha mükəmməl analiz alətlərindən isti-fadə edən gələcək tədqiqatçılar öz düzəlişlərini verəcəklər.
Hələlik isə, protoqrafı bərpa etməyin bizə məlum olan metodunu sınamaq istəyirəm. “Zadonşina” və Musin-Puşkin nüsxəsi mətnlərində ayrı-ayrı yerlərin bir-birinə tam uyğun gəlməsi sübut edə bilər ki, bu yerlər ya orijinala mənsubdur, ya da dastanın daha qədim və dəqiq nüsxələrinə.
****
Müdafiəçilər bu iki dastan arasındakı formal oxşar-lıqları belə izah edirlər: Sofoni-rezanets Dmitri Donskoyun qələbəsi haqqında povesti qələmə alarkən, “İqor polku das-tanı” onun masası üstündəymiş. “Zadonşina” rusların Kuli-kov çölündə Kayaladakı məğlubiyyətin əvəzini necə çıxdı-ğından bəhs edir. Bu əsər, bir növ, “İqor polku dastanı”na cavab şəklində yazılmışdır.
Bu sxemin bütün suallara cavab verməyib yenilərini do-ğurduğuna baxmayaraq, mən ümumən onunla razılaşıram. Bu sxemə istinad etmirəm, lakin çox mümkün bir variant ki-mi ona qayıdıram.
… “Zadonşina” necə yaranıb? Variantlar çoxdur. Bun-lardan biri üzərində dayanaq, xəyalımıza güc verək.
“Dastan” dramında, mənim fikrimcə, əsas dörd surət iş-tirak edir: Müəllif, Nasix, Sofoni-rezanest, Tədqiqatçı (bu ad altında müdafiəçinin ümumiləşdirilmiş obrazını fərz edək).
Dramın birinci pərdəsinə baxaq.
II pərdə. Hadisənin cərəyan etdiyi yer – Cənubi Rusiya.
Zaman – 1240-cı il. Batı ordaları Kiyevi işğal edib. Knyaz və monastır kitabxanaları yandırılıb. Salamat qalmış kitablar şimal vilayətlərinə daşınır. Bunların arasında “İqor polku dastanı”nın bir neçə nüsxəsi var. XIII əsrə aid bu nüsxələr hələ ki, orijinala xeyli yaxındır. Dünyəvi məzmunda olan di-gər ədəbi nümunələr kimi bu nüsxələr də çox güman knyaz, yaxud boyar kitabxanalarında saxlanılırdı. Bu növ ədəbiy-yatı şeytan əməli, küfr sayan kilsə xadimlərində yəqin elə bir maraq oyatmırdı. (Güman etmək olar ki, monqol-tatarların gəlişindən əvvəlki dövrlərdə də, kilsə büt-Allahların tərən-nüm edildiyi, yaxud özündə xristianlıqdan öncəki dinlərin terminlərini daşıyan neçə-neçə qədim rus ədəbiyyatı nümu-nəsini məhv etmişdir. Onu demək kifayətdir ki, “veşşi” (müdrik) kimi geniş yayılmış sözə belə qadağa qoyulmuşdu, çünki bütpərəst kahinlərə tətbiq edildikdə bu söz “sehrbaz”, “ovsunçu” mənasını alırdı. “Keçmiş illərin povesti”ndə tarixi Oleq Veşşi adı xüsusi bir qeydlə verilmişdir: “Və Oleq “Veş-şi” adlandırırdılar, çünki bu adamlar bütpərəst və cahil idilər”.
“Sehrbazların döyülməsi” dövründə bütpərəstlik “iyi” gələn əsərlərin “üzü” yuyulur və perqamentdən “düzgün” əsərlərin yazılışı üçün istifadə edilirdi. Kilsə qədim rus bədii ədəbiyyatına Batının yanğınlarından heç də az ziyan vurma-mışdır.
Beləliklə, Rusiyanın cənub şəhərlərindən, dağıdılmış knyaz kitabxanalarından salamat çıxan əlyazmalar şimal-şərq monastırlarına aparılır və kilsə nümayəndələrinin əlinə keçir. Dini kitablar üçün yazı materialının qıtlığı Dastanın bəzi nüsxələrinin taleyində həlledici rol oynaya bilirdi. Onun tarixi məzmunundan və poetikasının ayrı-ayrı məqamların-dan, yəqin ki, salnamələrin və dünyəvi məzmuna malik bəzi əsərlərin üzünün köçürülməsi və redaktəsi zamanı istifadə olunurdu. Qeyd edək ki, “bitərəf”, yaxud mühüm tarixi məzmuna malik bəzi ədəbiyyat nümunələri qorunub saxla-nılırdı.
“İqor polku dastanı” isə az tanınmış, elə bir nüfuzu ol-mayan Novqorod-Seversk knyazının əməllərindən, özü də xeyli kədərli hadisələrdən bəhs edirdi. XIII əsr ruslar üçün ağır məğlubiyyətlər dövrü idi, bütün “cəbhələrdə” çölçülərə basıldıqları bir dövrdə bu cür kədərli məzmuna malik əsər-lərə çətin ki, müsbət münasibət olardı. Belə əsərlər vətən-pərvərlik tərbiyəsində əsaslı rol oynaya bilməzdi, deməli, la-zım deyildi, bəlkə hələ ziyanlı idi. Xristian silahını vəsf edən, “poqanı”lar üzərindəki qələbələrdən dəm vuran əsərlərə eh-tiyac vardı. Bax, elə bu səbəblərə görə “İqor polku dastanı” da faydasız sayıla bilərdi.
XIV əsrdə şimal-qərb monastırlarında dastanın olsa-olsa iki-üç nüsxəsi qalmışdı.
III pərdə. Fəaliyyət yeri – Moskva monastırlarından biri. Zaman – 1380-ci ildən az sonra. İştirak edənlər – Sofoni-re-zanets. Yaradıcı – istehsalat xasiyyətnaməsi: salnamələrin üzünü köçürən rahib, öz dövrünə görə kifayət qədər savad-lıdır, kitab həvəskarıdır, bədii yaradıcılığa meyli var, bu me-yil çoxillik məşqlər – köhnə əlyazmaları köçürmək və re-daktə etmək nəticəsində yaranıb; ondakı təqlidçilik qabiliy-yəti də elə məşğələlərin sayəsində tərbiyə edilib, lakin oriji-nal bədii istedada malik deyil. (Dəqiq bilmirəm, ancaq yəqin ki, incəsənət aləmində “kapelmeyster musiqisi” anlayışı mövcuddur. Birisi ömrü boyu nəfəsli orkestrə rəhbərlik edir və günlərin bir günü dizini yerə qoyub öz simfoniyasını ya-zır. Lakin musiqi onun qəlbindən çox qulaqlarında səsləndi-yinə görə, “Amur dalğaları” və dəfn marşları parçalarından quraşdırılmış bir “həftəbecər” alınır. Bəzi bəstəkarlar bu sa-hədə “kamillik” zirvəsinə yetirdilər).
Sofoni monastır kitabxanasında bütpərəstlik ruhunda yazılmış köhnə əlyazma tapır. Əsərin ədəbi üslubu onun əsl söz sənəti haqqındakı təsəvvürünə tam uyğun gəlir. Lakin fabulası ideyası və məzmunu Sofoninin dünyabaxışı, müasir hadisələr və dövri Rusiyanın əhvali-ruhiyyəsi ilə kəskin zid-diyyət təşkil edir. Bununla da əlyazmanın taleyi həll olunur.
Sofoni savadlı, çox oxumuş bir adam kimi başa düşür ki, Dastan geniş yayılmayıb və heç yayıla da bilməzdi. O, özü indiyədək bu əsər haqda heç nə eşitməmişdir. Başa düşür ki, bu nüsxə (bəlkə də, bunun orijinal olduğunu zənn edir) yan-dırılmış Kiyevdən gətirilmişdir. O əmindir ki, bu, yeganə nüsxədir. Anbara yığılmış və güman ki, XIII əsrdən bəri əl dəyilməmiş kitab qalağında ondan savayı bu əlyazmanı se-zən olmayıb, olsaydı çoxdan üzü silinərdi. Sofoni, bəlkə də, anbarı belə bir praktiki məqsədlə yoxlamışdı – qeyri-dini məzmunlu kitab tapıb perqamentindən öz işi üçün istifadə etsin. Əlyazmanı oxuduqdan sonra Sofoninin ağlına gəlir ki, müasir məzmunda belə bir şey yazsın. Kulikov hadisəsi hələ də onun xəyalına qol-qanad verirdi.
Dastan Don astanalarında rusların köçəri türklərlə vu-ruşundan bəhs edir. (Bizim hekayət Don uğrundakı döyüş-dən olacaq).
Dastan rusların köçəri türklər tərəfindən necə basıldığını təsvir edir. (Bizim hekayət qələbə haqqında olacaq).
Dastan – zavallı knyaz İqor haqqındadır (hekayətimiz – böyük knyaz Dmitri haqqında olacaq).
Başqa iş üçün nəzərdə tutulmuş ehtiyat perqament üzə-rində o, “Dmitri Donskoyun dastanı”nı (“Zadonşina”) yaz-mağa başlayır. Yanındakı qüdrətli nümunə əsasında. Bu əl-yazmanın mütləq silinəcəyinə arxayın olduğundan Sofoni-rezanets qorxu-hürküsüz onun “dərisini” soymağa, məhvə məhkum edilmiş nəhəngin canlı toxumalarını və üzvlərini öz əsərinə köçürməyə başlayır.
…Əgər Sofoninin azacıq belə şübhəsi olsaydı ki, qarşı-sındakı yeganə nüsxə deyil, Dastanın rus ədəbiyyatında müstəqil həyatı olacaq (özü də necə”) onun poetikasından bu cür açıq-aşkar bəhrələnməyə, üstəlik oğurluq əsərə imza-sını qoymağa heç vaxt cəsarət etməzdi.
“…Zadonşina” yerinə düşdü. Sofoni-rezanetsin adını şöhrətləndirdi. Neçə-neçə nüsxəyə köçürülüb (əsla bizə çat-masa da) geniş yayılıb. Lakin Sofoni bir daha əsər yazmadı. Görünür müvafiq nümunə olmadığına görə.
Üçüncü pərdəyə əlavə.
Sovet ədəbiyyatşünaslığında “Zadonşina”nın yaranma nəzəriyyəsi başqa cür təsəvvür edilir: XIV əsrdə “İqor polku dastanı”nın onlarca, yüzlərcə nüsxəsi vardı. Geniş yayılmış-dı, üslub gözəlliyi və yüksək amalına görə xalq tərəfindən sevilirdi. Geniş xalq kütlələri o vaxt da əsərin ədəbi dəyər və əzəmətini yaxşı dərk edirdi. Əsərin sadiq pərəstişkarların-dan bir də “Bryansk boyarı Sofoni Ryazanski” idi. Abidənin gözəlliyindən ilhama gələn bu Sofoni dizini qatlayıb cavab əsərini yazır və nümunəyə bəslədiyi böyük hörmət hissinə görə onun poetikasını öz əsərinə köçürür.
“Zadonşina”nın oxucuları və dinləyiciləri sevilə-sevilə oxunan hər iki əsəri həyəcan içində müqayisə edir, doğma ədəbiyyatın iki əsr ərzində qət etdiyi məsafəni xəya-lən gözdən keçirib qürrələnirlər…
Akademik B.A.Rıbakovun izahını oxuyanda qarşında təxminən belə bir mənzərə canlanır. O yazır:
“Dmitri Donskoyun qələbəsi Don uğrundakı döyüşdən az sonra Sofoni Ryazanetski tərəfindən yaradılmış “Zadonşi-na” əsərində vəsf edilmişdir. Elə ilk sətirlərdən müəllif “İqor polku dastanı”ndan sitatlar gətirməyə başlayır, ondan il-hamlanaraq, özünü onun təntənəli ahənginə sazlayır. Yəqin ki, “Zadonşina”nın oxucuları da, dinləyiciləri də “İqor polku dastanı”na yaxşı bələd imişlər və Kulikov döyüşü haqda nəğmə üçün necə bir dahiyanə nümunə seçildiyini layiqincə qiymətləndirə bilərdilər. Onun (müəllifin – O.S) “İqor polku dastanı”ndan daim bəhrələnməyi, dastanın poetikasına vur-ğunluğu, seçdiyi nümunənin təntənəli möhtəşəmliyi, 1180-ci illərdə ömür sürmüş naməlum kiyevlinin dahiliyinə, onun nəcib məramına duyduğu dərin ehtiram hissiylə izah edilə bilər”.
Toy sağlığına oxşayan belə təntənəli bəyanatlar onsuz da mürəkkəb məsələni bir az dolaşdırır.
IV pərdə. Fəaliyyət yeri – Pskov monastırlarından biri. Zaman – XV-XVI əsrlər. İştirakçılar: kitabların üzünü köçü-rən naməlum rahib. Yaradıcılıq xasiyyətnaməsi: əla redak-tordur, şərik müəllif bacarığına malikdir (dünyəvi ədəbiy-yatları köçürənlərin hamısı üçün xarakterik keyfiyyətdir). Süjetin yalnız başlanğıcı əvvəlkilərin eynidir.
…Rahib monastır kitabxanasındakı nüsxələri saf-çürük edir. Müharibə illərində cənubdan gətirilmiş əlyazmalar da burada saxlanılır. Rahib dini ədəbiyyatların üzünü köçür-mək üçün perqament axtarır. Perqament isə hələ də çatışmır. Artıq Rusiyada yeni yazı materialları – kağız işlədilir. Lakin bu, dini ədəbiyyata layiq material deyil. Nisbətən ucuz olsa da, perqamentdən davamsızdır. Bununla belə kağız istehsa-lı qədim rus ədəbiyyatını tam məhv olmaqdan xilas etmiş-dir). İndi rahibi dünyəvi ədəbiyyat da maraqlandırır. Özü də təkcə onu yox. Rusiyanın hər yerində qədim ədəbiyyata ma-raq gündən-günə artır. İndi qeyri-dini mətnləri dərhal silmir, əvvəlcə kağızı köçürürlər.
Rusiyada savadlıların sayı durmadan artır. Hətta ka-ğızdan hazırlanmış kitablar da yaxşı qiymətə gedir, monas-tırlara (o dövrün nəşriyyatları) böyük gəlir gətirir.
Anbarlarda uzun illər baxımsız qalmış kitablar araşdırı-lır, saf-çürük edilir, qədimi əlyazmalar, toplular, məcmuələr dünya işığına çıxarılır. Doğrudur, bu məcmuələrdə açıq aş-kar qeyri-xristian məzmunda olan yazılara da təsadüf edilir. Lakin varlığa nə darlıq, kağız ki var, azacıq redaktəylə kağı-za köçürüb çoxaltmaq olar…
Perqament qıtlığının həlliylə kilsə senzurası da liberal-laşır, müəyyən güzəştlərə gedir. Həm də siyasi vəziyyət də-yişib. XVI əsrdə qədim rus bütpərəstliyi artıq heç bir təhlükə kəsb etmir. Büt-tanrılar – Perun və Veles, Striboq və Xors xalq tərəfindən büsbütün unudulub, artıq onlar İsa peyğəm-bərlə rəqabətə girə bilməzlər. El mədəniyyətində bütpərəst-liyin bəzi elementləri qalmışsa da, ideologiyaya zidd oldu-ğundan boşluqdan asılı kimidir. Pravoslavlığın gürzələriylə yerlə-yeksan edilmiş əski monolitin bu miskin qalıqları kimi qorxuda bilər?! İndi mövcud ideologiya üçün qulyabanı və damdabacalar da qorxulu deyil. Axı mövhumat – din deyil, maraqlı, gülməli bir anaxronizmdir. Kilsə nümayəndələri bunu yaxşı bilirlər. Elə xristianlığın özü də indi Rusiyada hər bir din labüd olan mərhələdən keçməkdədir – o tədricən vər-dişə çevrilir, adamların canına, beyninə hopur, öz mövqeyini möhkəmlədir.
Əsas rəqibləri məhv etdikdən sonra qalib ideologiya əqi-dəyə, sonra da vərdişə çevrilir. O, eroziyaya uğrayır, qocalır, məişət səviyyəsinə enir, kütləşir. O artıq qıcıqlandırıcı xati-rələrə ehtiyac duyur. Qocalıb əldən düşmüş, piy bağlamış bu hakimi-mütləqə qədim düşmənlərin cisimsiz kölgələri daim özünü təsdiq etmək üçün gərəkdir. Beləcə, din tədricən qəti-likdən azad olur. Onun sönməkdə olan ruhu yalnız küfrdən, bidət cərəyanlardan qida alır. Onlarla mübarizədə öz ömrü-nü uzadır. Onun diqqəti daim həmin istiqamətdədir. Çünki ortodoksal kilsənin nüfuzuna qəsd edən həyati cəsarətli niy-yət və proqramlar orada hazırlanır. Onların kitabları hələ də camaatın gözü qabağında təntənəli surətdə yandırılır. Mə-nasız Veleslər, heç nəyə yaramayan, nə dediyini özü də başa düşməyən Makoşlar isə heç bir proqram irəli sürmür, onlar-dan yalnız boş ad qalıb və onlar kilsə üçün samoyedlərin taxta bütləri qədər ziyansızdır.
…Və rahib “İqor polku dastanı”nın son nüsxəsini tapıb öz masası üstünə qoyur. Üzünü kağıza köçürür, bir neçə nüsxədə hazırlayır. Bu nüsxələrdən birini XVIII əsrdə Mu-sin-Puşkin əldə edir. O biri nüsxə XX əsrdə Peçeroda görü-nüb yox olur. Üçüncüsünü isə Həştərxan bazarından namə-lum bir qazax alıb harasa aparır…
Mavi günəş
Heyvan civiltisi
Dastan bizə şeiriyyəti öyrədir. İllər boyu onu sətir-sətir oxuyub qavradıqca poeziya savadın artır. Rus dili və poeti-kasının canlı dərsliyidir bu Dastan – elə bir dərslik ki, qay-dalarını, düsturlarını özün tapıb qurursan, elə bir dərslik ki, insanlar cansıxıcı qanunauyğunluqlardan yüksəkdə durur. Poeziya – qrammatikanın özünüifadəsi deyil, lakin qram-matik duyum bəzən poeziyanı anlamağa kömək edir.
…İqor və Vsevlodun qoşunları qarşılaşır. Yürüş başlanır:
Тогда въступи Игорь, Князь, въ златъ стремень
И поехо по чистому полю. Солнце ему
Тьмою путь ваступаше: нощь стонущи
Ему грозою птиць убуди: свисть зиеринь
Вы стазби: дивь кличетъ връчу древа…
Musin-Puşkinin tərcüməsi: “Княз Игорь вступя въ зла-тое стремя. Поехаль по чисеом полю. Солнче своим зат-мениемъ преграждаетъ путь ему, грозная возтавшая ночью буря пробгждаетъ, ревутъ звери стадами, кричит филинъ на вершине дерева…”
Bir çox mütərcim və tədqiqatçılar bu parçada ilk növbə-də “стазби” sözünün izahını tapmağa çalışır və haqlı olaraq, belə hesab edirlər ki, bu ifadələrin (qeyd etdiyim) mənası bü-töv sətrin bölgüsü zamanı yaranmış bu süni birləşmənin va-sitəsilə aydınlaşdırıla bilər.
V.İ.Stelletski “стазби ” sözünün yozumu ilə bağlı əsas tədqiqatları ətraflı tədqiq etmişdir, – Maksimoviç birinci ola-raq, burada “въеста” (qalxmaq, durmaq) felini görmüş və “би” hissəciyini sonrakı cümləyə aid etmişdir. Onun yozu-muna əsaslanan Potebninin “узбися Дивъ”: düzəlişini V.A.Yakovlev “збисйа Дивъ” (“звисийа” – diksindi, tər-pəndi, həyəcana gəldi və s.) formasında qəbul etmişdir, son-ralar akademik V.N.Perets də həmin nəticəyə gəlmişdir və hazırda bu variantın xeyli tərəfdarı var – D.S.Lixaçov, O.V.Tvoroqov və s.
V.F.Rjiqinin “въеста близ” (qalxdı yerindən) düzəlişi paleoqrafiya mövqeyindən əsassız görünür ədəbi baxımdan da qeyri-təbii, süni təsir bağışlayır.
V.S.Miller, A.A.Potebnya, V.N.Şepkin, V.N.Adrianova-Perets, A.S.Orlov, D.S.Lixaçov, tərcüməçilərdən – A.F.Velt-man, Q.P.Ştorm, N.A.Novikov, L.İ.Timofeyev və başqaları belə hesab edirlər ki, cümlə “въста” feli ilə bitir, yəni, “свист звериный встал” (“heyvan civiltisi qalxdı”), V.Y.Barsov, S.K.Şambinaqo, F.E.Korş və V.Stelletski isə “зби”ni cümləni tamamlayan fel hesab edir və “въеста” sözünü parçalayırlar və “в ста”. Bəs bu “ста” qalığı nəyi bildirir? Burada fikirlər haçalanır: Barsov və Şambinaqo “ста” hissəciyinə “стайа” (dəstə, sürü, qatar), Korş isə “стадо” (sürü, naxır) sözünün qalığı kimi baxırlar. Stelletski ikinci fərziyyəyə tərəfdar çıxır.
Stelletskinin tərcüməsində mətn belə şəkil alır:
нощь стонущи ему грозою
птиць убуди,
свистъ зверинъ ста(да) зби.
Дивъ кличеть връху древа
Məncə, bu indiyə qədər edilmiş elmi və bədii tərcümə-lərdən ən uğurlusudur. Digər nümunələrdən söhbət açmaq vaxt istəyir və maraqsızdır. Mən etimoloji üsuldan əvvəl struktural metodu sınaqdan çıxarmaq istədim və bu parçanı aşağıdakı şəkildə düzdüm:
Солнце ему тьмою путь заступаше.
Ночь стонщи ему горозою.
1) Птиць убуди свисть.
2) Зверинь выста зби.
Дивь кличеть вьрху древа…
Müqayisə üçün daha bir təbiət təsvirinə – döyüş ərəfə-sində səhərin açılması səhnəsinə diqqət yetirək:
Долго ночь меркнет
Заря свет запала.
Мъгля поля покрыла.
3) Шекоть славый успе.
4) Говорь галичь убуди
.
Dastanın iki müxtəlif yerindən götürülmüş cümlələrin qrammatik qohumluğu şəxsən məndə heç bir şübhə doğur-mur. Bir-birindən yalnız mübtədanın mövqeyi ilə seçilir, la-kin belə inversiya mümkündür və həm Dastan dövrünə, həm də sonrakı dövrlərə aid rus ədəbi dili tərcüməsində bu cür nümunələrə çox rast gəlmək olar.
1, 2, 3, 4 konstruksiyalarının ümumi quruluş xüsusiy-yətləri:
1. Təyini xəbərdən əvvəl gəlməsi (птичь убуди-зверинъ въста-славий успе-галич убуди);
2. Xəbər felin keçmiş zamanı ilə ifadə edilir (убуди-въста-успе-убуди);
3. Təyin sifətin qısa forması ilə ifadə edilir (птичь-зверинъ-славий-галич).
Quruluş baxımından 1 və 2-ci sətirlər 3 və 4-cü sətirlər kimi bir-birinə tam uyğun gəlir.
Beləliklə, bu nəticəyə gəldim ki, “птичь” çoxlarının dü-şündüyü kimi isim deyil, qısa formalı sifətdir, belə bir qram-matik oxunuşdan slavyan ədəbiyyatı üçün qəribə və yad səs-lənən “свист звериний” (heyvan civilitisi) ifadəsi aradan qalxır. Daha dəqiq və ənənəvi – “птичий свист” ifadəsi pey-da olur. (Hətta Musin-Puşkin də öz tərcüməsində “свист звериний” ifadəsini işlətmək istəməmiş, onu “ревут звери” nərilti, böyürtü ilə əvəz etmişdi).
Mən bu sübutları bir qədər ehtiyatla, tanınmış dilçilərin nüfuzu və adından çəkinə-çəkinə deyirəm. Onları da beləcə Musin-Puşkinin adı və nüfuzu ovsunlamışdır. Bu parçanın “anlaşılmazlığı” heç də sirli “въстазби”dən deyil, apaydın “птичь” sözündən irəli gəlir.
…Aydın olmayan “зби” – mübtədanın yerində durur və çox güman ismə aiddir. Semantik sxemə görə heyvanın çı-xardığı, yaxud hərəkətdən doğan səsin adıdır.
Qədim rus dilində oxşar söz var – зыбь – həyəcan, təş-viş, təlatüm. Müasir rus dilində – зыбь – dalğa, xəfif ləpə. Sözün kökü ukrayna, əski slavyan, slovak, sero dillərində yayılmışdır ( – зиб, зыб, – зеб –, зайб).
Bu mümkün axtarış istiqamətlərindən biridir.
“Зби” artıq bizə və nasixə məlum olmayan paleoqrafik, yaxud nitq nüansının ifadəsi ola bilərdi (зыби, зби). Hələ-liksə mən “зби” – “həyəcan, təşviş” oxunuşunu qəbul edi-rəm. Kobud, hərfi tərcüməsi: “Quş civiltisi oyandı, heyvanlar təşvişə düşdü”.
İzyaslav çarpayıda
Dastandakı bütün anlaşılmazlıqları Musin-Puşkinin aya-ğına yazmaq da düz olmazdı. Belə dolaşıqlıqlar sətirlərin səhv parçalanması nəticəsində də meydana gələ bilərdi. Mu-sin-Puşkinin “etirafına görə, əlyazmadan baş açmaq olduqca çətindir, çünki nə yazı qaydalarına riayət olunmuşdu, nə söz bölgüsünə; istifadədən çıxmış, mənası aydın olmayan sözlər hədsiz çox idi”.
Bütün bunlar əlyazmanın oxunuşunu çətinləşdirdi. Mu-sin-Puşkin novqorodluların knyaz Yaroslava göndərdikləri fərmanı araşdıran Şerbakov kimi kobud bir səhv buraxmaq-dan ehtiyat edirdi (Щербаков “заяц и Миловцы” ifadəsini заячьими ловцами” (dovşan tutanlar) kimi oxumuşdur.
Lakin Musin-Puşkin bütün ehtiyatkarlığına baxmayaraq bütöv sətirləri sözlərə bölərək, Şerbakovun səhvindən heç də geri qalmayan kobud təhriflərə yol vermişdir: “Кь мети əvə-zinə “къмети”, “въ стазби – вста зби”, “мужа имеся” əvəzinə “мужаимься” və s.
Redaktorun anlamadığı sözlər çox vaxt böyük hərflə ya-zılır və şəxsi adlara çevrilirdi. Beləcə “Кощей” – poloves adı, “Урим” – İqorun voyevadası kimi təqdim edilmişdi.
Sözlərin səhv bölgüsü üzündən qurama metaforanın ya-ranmasına səbəb olmuş bir halı nəzərdən keçirək. Musin-Puşkinin səhvlərini düzəltməyə çalışan tədqiqatçılar xeyli səy göstərir, lakin ondan da gülünc-nəticələrə gəlib çıxırdı-lar. Oxucu alimlərin ədəbi duyğusuzluğu nəticəsində bəzi hallarda öz saxtalığı ilə təəccüb doğuran, dastana və ümu-miyyətlə, ədəbiyyata dəxli olmayan obrazlar yaranırdı.
“Единь же Изяславъ сынъ Васильковъ позвони свои-ми острым мечи о шеломы Литовслия, притрепа славу деду своему Всеславу а самъ подъ чрълеными щиты на кроваве траве притрепань. Литовскыми мечи. И схотию на кровать и рекъ: “Дружину твою. Княже, птиць крилы приоде, а звери кровь полизаша”.
Qeyd etdiyim yeri Musin-Puşkin belə tərcümə etmişdi: “На семь то одре лежа произнесъ онъ” (Yataqda uzanıb dedi). Düzəliş verənlər çox idi. Ən maraqlı düzəlişlər bunlar-dır: 1) “И схоти юнак рова тьи рекь”.
Bu serb-rus cümləsi-nin təklif edilmiş tərcüməsi belə idi: “И схотел юноша ямы (могилы) тот сказал” – (“Və gənc ölmək istədi, dedi”). Lakin müəllifin lüğətində artıq “юноша” sözü var, deməli, юнак” yaramır. Bununla belə tərsliklərinə davam edirlər: 2) “и схыти юнак рова…” yəni “gənc yer” (qəbir) gizlədi, 3) “и схопи” – yəni uddu, 4) “и схотию на кровать и рекъ” – “и с лювимцем на кров, а тот сказал” 5) “и схотию на кровать и рекъ” – yəni “və öz istəklisi ilə çarpayıya uzandı və dedi”.
Bu mənzərə V.İ.Stelletskini utandırdığından o, cümləni bu cür çevirməyi təklif etmişdir: “И с милою на кровать – yəni, knyaz İzyaslav gənc oğlanla deyil, cavan qızla çarpayı-ya uzandı… ”
Mən “İqor polku dastanı”na illüstrasiyalar çəkməli ol-saydım tədqiqatçıların uydurduğu bütün obrazları rənglərdə əks etdirərdim. Bu epizod da rəssam fırçasına layiqdir
