скачать книгу бесплатно
Turan adının sumer dilində digər bir izahı A-Tura sözündə ifadə olunur. Tura sumer dilində doğulma yeri, yurd anlamı daşıyır, öndəki “A” isə sumer dilində “ata”, “nəsl” anlamı daşıyan sözdür. Turan adı da A-Tura sözündən yaranıb və anlamı ata yurdu, doğulma və ya əcdad yurdu deməkdir. (John Halloran. 1999, Səh. 7, 74)
Sumer mifologiyasında An göy üzünün tanrısı və bütün tanrıların atası və babası idi. O Mesopotamiyanın digər xalqlarının da ən önəmli tanrılarından birinə çevrilmişdir. Yağışın mənbəyi kimi məhsuldarlığa səbəb olan göyüzü tanrısı An-nın epitetlərindən biri də “ürətən öküz” adlanırdı.
Tanrı Anın iki oğlu var idi. Enlil və Enki və hər ikisi də ataları An kimi öküz obrazında idilər. Başlarında öküz buynuzlu tac şəklində təsvir olunurdular.
“Enki və dünya düzəni” mətnində Anın oğlu Enki “öküzdən törəmiş öküz” adlanırdı. Bu ifadə Anın öküzlə özləşdrilməsinə uyğun olaraq onun ürətmək, törətmək kimi məhsuldarlıq keyfiyyətini əks etdrir. (Renate Marian van Dijk-Coombes. 2018, Səh. 11)
Tanrı sözünü ifadə edən An loqoqramının oxunuşlarından biri də “böyük, əzəmətli, nəhəng” deməkdir. Bu işarənin Dinqir teoniminin qısaldılmış şəkli kimi qəbul edildiyini qeyd edən G.Dossi İştaran adının İltaran və ya İlturan şəklində də oxunmasının mümkün olduğunu yazır. (G.Dossin. Səh. 76–78. Kramer Annivesary Volume. Neukirchen. 1976)
Sumer dilində İl/İlu tanrı deməkdir və İlturan və ya Elturan sözünün qədim turan dilində mənası Turan tanrısı anlamı daşımaqdadır.
Türk adı
Türk adının etimologiyası bir çox müəlliflər tərəfindən, o cümlədən də İbrahim Kafesoğlu və Reha Oğuz Türkkan tərəfindən geniş şərh olunmuşdur. (İbrahim Kafesoğlu, Reha Oğuz Türkkan. Türkler, cild 1, Ankara, 2002)
Türk adının etimologiyasına həsr olunmuş əsərlərin heç birində bu sözün Sumer dilinin semantikası əsasında şərh olunmasına hər hansı bir cəhd göstərilməmişdir.
Kolumbiya Universitetinin keçmiş professoru Reha Oğuz Türkkan Türk adının mənşəyi məsələsini şərh edərək yazır: “Türkün ilk doğuşundan bəri T+R+K kökünə dayanan təməl bir soy-irq adı mövcud olmuşdur. Kökü Tur və ya Tür olan bu ad yalnız Altaylarda və Bozkırlardakı ilk türklərdə deyil, Xəzər dənizi ətrafından Orta Doğuya, Yaxın Doğuya və Aralıq dənizinin hər iki sahilinə, ayrıca Hindistan və Tanrı dağ bölgələrinə yayılan Ön Türklərdə də sıx-sıx rastlanır. Onun Türük və Törük kimi şəkilləri də vardır”. (Reha Oğuz Türkkan. 2002, Səh. 594)
V.Bartold Türk kəliməsinin Orxun yazılarında təkrar-təkrar ifadə olunan “Türü” sözü ilə əlaqədar olduğunu fərz edir. Türü/Törə qanun, adət demək olduğu kimi Türk də qanunlara riayət etməklə birlik əldə etmiş xalq anlamındadır. Xan öz xalqına Türk və eyni zamanda Oğuz və Doqquz Oğuz da deyir. (V. Bartold. C. III, 2002, Səh. 1196)
Abulqazi Bahadur xanın yazdığına görə Mərkəzi və Quzey Asiyanın xalqları Nuhun oğlu, Yafəsin oğlu Türkdən törəmişlər. Onun törəmələri arasında Monqol və Tatar adlı iki qardaşın da adı çəkilir.
Z.V.Toqan türk və tur sözlərinin etimologiyasından bəhs edərək yazırdı: “Türk sözü qüvvət mənasını ifadə edir. Turan və türk sözlərinin kökü “tur” və ya “tür” ola bilər. “Tur-an” və “Türk” adları iran və yafetik dillərdə o cümlədən Fin-oqur dillərindən macarca “an” və “k” cəm şəkilçilərinin əlavəsi ilə yaranmışdır. Bəzi qaynaqlarda “Tuz” şəklində ifadə olunan söz “Tur” kəlməsinin “z” ləhcə ifadəsinə xas şəklidir. Bu söz “yaranış-oluşum” və “intizam-qayda” mənasında işlənmişdir. İran dastanında türklərin əcdadı kimi təqdim olunan Tur və Tuz eyni adlardır. Bəzi alimlər “Turan” sözünü yunan mənbələrinə əsasən Aral gölünün arxasında yaşayan “Tur”lara aid olduğunu və onların da yanlışlıqla irani bir tayfa olduğunu fərz edirlər. (Z.V.Togan, giriş. 1981, Səh. 44)
Türk adının mənası müxtəlif şəkildə izah edilmişdir. Türk adının “güclü, qüvvətli” demək olduğu fikrini F.V.Müller, A. Le Coq, V.Thomsen, Qy.Nemeth, L.Bazin, L.Rasonyi, L.Qumilyov və Y.Öztuna kimi bilim adamları dəstəkləmişlər.
Türk adını Tür kökünə dayanaraq “törəmiş, insan, yaradılmış” mənasında izah edənlər isə Z.V.Toğan, A.Vamberi, F.Sümer kimi bilim adamları olmuşlar. Z.Göyalp və V.Bartold Türk adını “törəli, yəni törəyə malik olan” şəklində izah edirlər.
Mahmud Kaşğari “Divanü Lüğat-it Türk” əsərində Türk sözünü “olğunluq çağına, yetişkənlik çağına çatmış” şəklində izah edir. Ərəb yazılı qaynaqlarında Türk adı ilk dəfə Cahiliyyə dövrünün VI əsr şairi Al Nabiqa əl-Zübyaninin əsərində çəkilmişdir.
Bizans mənbələrində Türk adını ilk dəfə İstanbulun fəthindən sonra İtaliyaya gedən Bizanslı Th. Qazesin İtalyan humanisti F.Filelfoya yazdığı məktubda İstanbulu fəth etməklə Türklərin öz əcdadları Troyalıların intiqamını yunanlardan aldığı haqqında bəhs edərək çəkmişdir. (C. Anadol. 1996, Səh. 12)
Fikrimizə görə Türk sozünün ilkin ifadə forması sumer dilində mövcuddur və bu söz sumer dilinin leksikası əsasında uğurla izah edilə bilər. Yuxarıda bu sözün sumer dilində ilkin variantları kimi Turqumannu, Turqu, Turukku və s. şəklində Oppertin, Lenormanın, Norrisin və digər böyük assuroloqların şərhində öz əksini tapdığını qeyd etmişdik. Bu böyük bilim adamlarının da qeyd etdikləri kimi, sözün kökünü Tur eponimi təşkil edir. Söz iki tərkibdən ibarətdir Tur-qu və ya Tur-uqu. Öncə də qeyd edildiyi kimi sumer dilində Tur sözünün anlamlarından biri də “oğul” deməkdir, sözün ikinci tərkib hissəsi isə uq/uqu/uku kəliməsindən ibarətdir ki, sumer dili lüğətlərində bu sözün mənası “insan, əhali, xalq, kütlə, ölkə” kimi izah olunur. (J.Halloran, Sumerian lexicon, Səh. 18)
Y.Oppertin, F.Lenormanın və keçmişin digər böyük assuroloqlarının Tur-qu eponiminin izahına əsaslanaraq bu sözün qədim deyiliş forması ilə Turuk və müasir deyiliş şəkli olan Türk və ya Türük etnoniminin də kökünü təşkil etdiyi fikrindəyik. Yəni Türk adının mənası da özünün sumer dilindəki qədim fonetik şəkli olan Turuq kimi “oğulun xalqı” və daha doğrusu yuxarıda şərh olunduğu kimi “tanrının oğlunun xalqı” deməkdir. Qədim türk dilində uq sözünün bir mənası da “xalq”, “qəbilə”, “nəsl” deməkdir. (ДТС, 1969, səh. 367)
Tur-qu sözünün sumer dilində digər mənası da “kutsal, müqəddəs doğum yeri” anlamı daşıyır. Yəni varlığın, kainatın yarandığı məkan. (J.Halloran, 1999. Səh. 149)
Bir çox qohum dillərdə olduğu kimi Turqu sözü kassi dilinə də keçmişdir.
Amerikan assuroloqu H.Hilprext Nippur məbədinin kassi arxiv sənədlərinin linqvistik təhlilini verərkən belə nəticəyə gəlir ki, Kassilərin Turqu tanrı adı iki tərkibdən ibarət olub Tur “ər” Uqu isə “arvad”dır və kainatın vəhdətini, ilkin başlanğıcını təşkil edən qadınlığı və erkəkliyi təcəssüm edirlər. Tur sumerlərin An tanrısının, Qu isə Ki tanrısını təmsil edir. Onun şərhinə görə kassilərin Turqu tanrısı sumerin yerin və göyün vəhdətini təcəssüm edən Anki tanrısının ekvivalentidir. (Hilprecht H. 1908, Səh. 21)
An və Ki-nin, yəni göyün və yerin birləşməsi nəticəsində kainat yaranmışdır. Hilprextin də şərhindən aydın görünür ki, Tur və Qu paralel olaraq sumer tanrılar panteonunda iki ilkin başlanğıcı, göyü təcəssüm etdirən An tanrısını və yeri təcəssüm etdirən Ki tanrısının ekvivalentləridirlər. Turqu kassi mifologiyasında teonim olaraq həyatın ilkin başlanğıcını, göyün və yerin vəhdətini özündə təcəssüm etdirir. Sumerlərin An-Ki və onun kassi ekvivalenti olan Tur-Qu Türklərin dini inanclarında da, öz əksini tapmışdır. Türklərin yaradılış əfsanəsinə görə kainat yerlə göyün birləşməsi nəticəsində yaranmışdır. Göy Türk dövlətinin hökmdarı Bilgə Xaqan kitabəsində yazılmışdır: “Üze Gök Tenqri Asra yaqız yer kılındukta ekin ara kişi oqlu kılınmış. (Yukarıda mavi göy, aşağıda qara yer yaradıldığında ikisi arasında insanoğlu yaradılmışdır)”. (Aysun Ata. Orhun Türkcesi. Eskişehir, 2011, Səh. 159)
Sumer əfsanəsinə görə hökmdarların Quza adlanan hakimiyyət taxtı göydən tanrı tərəfindən endrilmişdir, yəni hakimiyyət tanrının seçmiş olduğu şəxsə tanrı tərəfindən əta edilmiş və ona Kut verilmişdir. Əfsanəyə görə Sumerdə hakimiyyət taxtı ilk olaraq Erudi şəhər dövlətinə verilmiş və onun ilk sahibi 28000 il hakimiyyət sürmüş Alulim olmuşdur. Sumer mifologiyasında Alu An tanrısının öküzü, ilu isə Tanrı deməkdir. Sözün mənası “Tanrının öküzü” anlamındadır. (Friedrich Delitzsch. 1896, Səh. 60)
İngilis assuroloqu Vaddel Sumerin ilk hökmdarı Alulimin digər bir adının Ukus olduğunu yazır. (Waddell L. 1930, Səh. 204)
Ukus sözü türkcəmizdə öküz sözünün qədim fonetik şəklidir.
Sumerdə hakimiyyətə sahiblik növbəli olmuş, hər bir şəhər bəylik dövlətinin ölkə üzərində hakimiyyət dönəmi başa çatdıqdan sonra hakimiyyət taxtı digər şəhərə verilmişdir.
Hakimiyyətin türklərə tanrı tərəfindən verildiyi Göy Türk Bilgə xaqan kitabəsində də, öz əksini tapmışdır. Bilgə xaqan kitabəsində özünün Tanrı kimi göydə yaradıldığını, Tanrı buyurduğu üçün, kutu olduğu üçün xaqan olaraq taxta oturduğunu yazmışdır. “Annem hatunu yücəltən Tanrı, vatan verən Tanrı Türk halkının adı sanı yok olmasın deyə beni o Tanrı, kağan olaraq o taxta oturtdu”. (Aysu Ata. Orun Türkcesi, Eskişehir. 2011, Səh. 143, 164)
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi Y.Oppert də Turqumannu sözünü “insan oğlu” kimi izah edir. Sumerlərin Turqu eponimi sonrakı dövrlərdə kassilərin Turqu kralı, Hititlərin Tarku, Etruskların Tarxon və Turan, İbranilərin Turax tanrılarının kökünü təşkil etmişdir.
Elmdə Türk adının ən qədim yazılış formasının ilk dəfə Tu-kyu şəklində 542-ci ildə Çin səlnamələrində rast gəlindiyi fikri hakimdir.
Çinşünas Klaprotun yazdığına görə çin dilində r hərfi olmadığı üçün Tür-ük adı Tu-kyu şəklində yazılırdı. Türk etnoniminin ən qədim deyiliş forması kimi qəbul olunan “Tür-ük” və ya “Tör-ök” etnonimləri “Tür”, “Tör” və “ük”, “ök” olmaqla iki hecadan ibarətdir. Burdakı “ük” və “ök” kəlimələri türk dilində “ok-oq” qəbilə mənasında izah edilir. Türük adındakı qəbilə anlamı verilən ük sonluğu sumer dilində insanlar, əhali, çoxluq, insan qrupu anlamı daşıyan uq sözünün dəyişik fonetik şəklidir. Türk dillərindəki uqul/oğul sözü də kök etibarı ilə sumerlərin uq-lu sözünə bağlı olub uq sözünün cəm şəklidir, çoxlu insan, çoxlu kişi deməkdir. Hər halda Türk sözünün ən doğru izahı sumerlərin Turqu sözünə daha uyğundur və Türk/Turuk sözünün kökünün Turqu sözünə dayandığına inanırıq.
Alman assuroloqu F.Hommel Zaqros dağlarının şərqində Urmiyə gölü hövzəsində yerləşən hurri-subar mənşəli xalqa mənsub Turukku etnonimini Türk adının ən qədim forması olduğu fikrini irəli sürərək yazırdı ki, Turukiləri Xəzər dənizi tərəfdən gələrək Midiya dağlarında yerləşən köçəri türk tayfaları kimi qəbul etmək olar. Beləliklə, Türk adının qədim forması Turukdur. Bizans müəllifləri də bunu Turkxoi şəklində yazırlar. Türk tayfaları ilə çox yaxın qohum olan sumerlər də Midiya dağları üzərindən İkiçayarasına, Babilə gəlmişlər. (F.Hommel. 1885, Səh. 501)
Turukku etnoniminin kökü Turuk olub, ən sondakı ku sonluğu Sumer dilində “torpaq, yer, ərazi” deməkdir. Turuk+ku yəni Turuk ölkəsi bir çox bəylik dövlətin birliyindən yaranmış konfedarativ xarakterə malik idi. Turukku uzun müddət ərzində Mesopotamiyanın şimalındakı şəhərlərə basqınlar yapan yarım köçəri qəbilə xalqı kimi qəbul olunurdu. Qüdrətli Assuriya və Babil dövlətləri bir neçə yüz il ərzində döyüşkən Turukkulara qarşı mübarizə aparsalar da, onu tamamilə özünə tabe edə bilmədi. Aramsız Assuriya hücumları qarşısında davam gətirə bilməyən Turukkuların böyük bir qismi Zaqros dağları yaylalarında məskunlaşmış digər xalqlar kimi şərqə doğru daha təhlükəsiz ərazilərə köçməyə məcbur olmuşlar. (Kitabın sonrakı bölümlərində Turukkular haqqında geniş bəhs olunacaqdır.)
Tarixi faktlara əsasən Türk adı bir dövlət adı olaraq iddia edildiyi kimi ilk dəfə Göy Türk dövləti adında deyil Hommelin də qeyd etdiyi kimi Turuk(ku) dövlətinin adında öz əksini tapmışdır.
A.Spayser Elamın qonşuluğunda Dəclə çayının doğusunda yerləşən Tukriş ölkəsinin Qutulərə aid olduğunu yazır. Onun fikrinə görə Lullibilərlə eyni qrupa daxil olan Turukki və Tukri/Tikriş eyni adın “r” hərfinin yer dəyişməsi ilə müxtılif formalarını təşkil edir. (A.Spayser, 1930, Səh. 96)
İngilis tarixçisi F.Smithə görə Mesopotamiyada ari, sami və turan irqləri arasında qarşıdurmanı irqlər arasındakı mübarizənin yalnız bir fazasını təşkil edir. O yazır ki, Asiya sakları olan tatar və fin tayfaları tərəfindən təmsil olunan və nə vaxtsa cənubun məhsuldar ölkələrinə axın edərək yerləşən böyük Turya və ya Turan irqi hansı səbəblərdənsə yenidən Mərkəzi Asiyanın bir o qədər də qonaqpərvər olmayan ərazilərinə geri dönmüşlər. Asiyanın qərbində 1500 il ağalıq edən iskit-saklar yenidən öz ilkin vətənlərinə geri dönüşü orda yerləşmiş arilərlə qarşıdurmaya və müharibələrə səbəb olmuşdur. (Smith P. 1888, Səh. 379)
Qədim Turan irqinin bir qolunu da Kiçik Asiyada məskunlaşmış Troya və Etrusklar təşkil edirdilər. Tarixi mənbələrdə əks olunduğuna görə Akkad çarı Sarqonun m.ö. 2312-ci ildə Sumerə qarşı başladığı işğalçılıq yürüşü nəticəsində sumerlilərin bir hissəsi öz vətənlərini tərk edərək müxtəlif istiqamətlərə mühacirət etmişdilər. Onların bir qolu da Kiçik Asiyaya hərəkət etmiş və burada bir çox xalqların formalaşmasına səbəb olmuşdur. Etnik köklərinin köçmən sumerlərin təşkil etdiyi xalqlardan biri də Troya tayfaları və etrusklar olmuşlar.
Troyalıları türk hesab edən XV əsr bizans müəlliflərinin fikirlərinə uyğun olaraq Etruskların Troya şəhərinə verdikləri “Truia” adı ilə iranlıların türklərə verdikləri “Tura” adı arasında mütləq bir bağlılıq vardır. Hər iki ad öntürklərin mixi yazılarda ifadə olunan Tur eponimi ilə əlaqədardır.
Bir çox müəlliflər Etruskların sumer mənşəyinə malik olduqları haqqında fikirlər irəli sürüblər.
Yunanlılar Etruskların adını “Tyrrhen” şəklində yazıb “Türhen” kimi tələffüz edirdilər. Yunan əlifbası dəyişikliyə uğramadan öncə onların Etrusklara verdikləri daha qədim ad isə “Turhan” idi. “Turhan” adı Etruskların İtaliyadakı əfsanələrində dəyişik şəkillərdə əks olunmuşdur.
Anadoludan İtaliyaya köçdükləri zaman Etruskların başçılarının adı Turhan idi. Strabon yazır ki, “Türhen İtaliya sahillərinə yanaşdı. Eyni bölgədə on iki şəhər saldı. Bu bölgə Türhenia adlandı. Türhen bu on iki şəhərin idarəsini Tarkhon adlı başçıya həvalə etdi. Şəhərlərdən birinin adı da Tarkhinia idi. Başçı Tarkhon hələ uşaq olduğu zamandan ağlı ilə ətrafdakıları təəccübləndirdiyi üçün əfsanədə ağ saçlarla doğulduğu qeyd olunmuşdur”. (Adile Ayda, 1987, səh. 153)
İtaliya və etrusklar haqqındakı bölümdə bu haqda geniş bəhs ediləcəkdir.
Eramızın I əsrində yaşamış Romalı tarixçi Pomponiy Mela Herodotun öncə qeyd etdiyi yirklərin yerləşdiyi ərazilərdə, Volqa və Ural çayları boyunca yaşayan Turcia adlı tayfalardan bəhs edir
Herodot etruskların kökünü Kiçik Asiyaya bağlayır. Kiçik Asiyadan köçərək İtaliyaya gedən etruskların da kökü Tirasa bağlıdır. Yunan mifologiyasında Turas Troyanın ilk çarı və şəhərin əsasını qoyandır. Homer Turası yunan variantına uyğun olaraq Ares adı ilə təqdim edir. Yunan mifologiyasında Turos/Ares Trakyanın patronudur. Son genetik araşdırmalar nəticəsində etruskların Kiçik Asiya kökənli olduqlarının sübut olunması Herodotun versiyasını təsdiq edir. Etruskların adı da (latınca Etrusci) və ya qədim yunanca tirren/tirsen traklarla eyni kökdən gəlir. Etrusk adındakı “e” ön şəkilçidir və sözün kökü “trusk”-dur.
Ünlü italyan tarixçisi Luici Pareti “Le origini degli Etruschi” adlı əsərində yazır ki, “Bizanslı Stefanosa görə Tarkhon Tarkhinia şəhərinə öz adını vermişdir. Tarixçi Virqilə görə Tarkhon Etruskların Lidiya mənşəli başbuğu və Eneanın müttəfiqidir. O, Turhanın qardaşı, Heraklın isə nəvəsidir. Digərləri isə Tarkhonu Turhanın oğlu hesab edir. “Beləliklə, Paretinin verdiyi məlumatda Etrusklardan iki kralın adının Tarkhun olduğu meydana çıxır. Bu ad iki tərkibdən ibarətdir Tur və Khan, Tur türklərin ənənəvi eponimi “khan” isə hökmdar ünvanıdır. (Adilə Ayda, səh. 154–155)
Türklərdə əkinçilik tanrısı Tari adlanırdı. Bu ad türklərdə əkinçiliklə əlaqədar bir çox sözün kökünü təşkil edir. Tarla, Tarım, Tariq, Taril, Tariqlıq, Tarı kimi sözlər həmin kökə bağlıdırlar. Kilikiyada əkinçilik tanrısı Tarhun adlanırdı, Hititlərin məhsuldarlıq tanrısı da Tarxuna adlanırdı. Türklərdə hakimiyyət mənsubu təbəqənin nümayəndələri Tarxan ünvanı daşıyırdılar. Romanın etrusk mənşəli aristokrat sülaləsi Tarkuniya adını daşıyırd. Bu adın kökünü Kiçik Asiyadakı turanlı öntürklərin Tarku tanrısı təşkil edirdi. (Yusif Ziya Özer. 1932, Səh. 360)
Türk adı ilə bənzərlik təşkil edən və onun dəyişik fonetik şəkli olan Turşa və Turuska adı həm Misirdə, həm də Hindistanda türklərlə əlaqələndrilən qədim eponimlərdir.
Turshalar e.ə. II minilliyin ikinci yarısında Misirə hücum edən və qədim müəlliflərin “dəniz tayfaları” adlandırdıqları tayfalardan biridir. Tursha adı iki tərkibdən ibarətdir, Tur-sha. Tur türklərin ənənəvi eponimi “sha” isə “sak” kəlməsinin qarşılığı, daha doğrusu Tursak adının dəyişik formasıdır.
Tursak eponimi Sumer mətnlərində də keçir və mənası Sumer dilində nəvə, yəni oğulun oğlu, digər bir anlamı isə oğulların rəhbəri-başçısı deməkdir. (J.Halloran. 1999, Səh. 45, 110)
Avesta Hindistanın sanskrit dilinə çevrildiyi zaman Tur adının qarşılığı kimi Turuşka adından istifadə olunmuşdur. Bu onu göstərir ki, hindlilər Sakları Tursak adlandırmışlar. İtaliyada latınlar Etruskları Tyrrhen adı ilə yanaşı “Tusc” adı ilə də adlandırırdılar. Lakin İtaliyanın bəzi yerlərində aşkar edilmiş yazılarda Etrusklara Turscı də deyildiyi məlum olmuşdur.
Bütün bu deyilənlərə nəticə vuraraq qeyd etmək labüd olur ki, Etrusklar, Choular, Basklar və Turshalar da Saklar idilər ən doğrusu isə Türk saklar idilər. (Adile Ayda, 1987, səh. 160)
Hititlərin baş tanrısı olan Tarkuya Kiçik asiyanın bir çox xalqları tərəfindən etiqad olunurdu ki, bu onların etnik mənşə baxımından qohum olduqlarını sübut edirdi. Kiçik Asiya xalqları içərisində Tarxun adı geniş yayılmışdı. (Eduard Meyer. 1913, Səh. 702)
Hititlərin və Urartuluların tanrısı Tarku adı Bibliyada İbrahim peyğəmbərin atasının Terah adına çox bənzəyir. Tarku adı Hititlərin tanrı adı kimi II Ramzesin mətnlərində də Trq-Turuk şəklində ifadə olunub.
Assur mətnlərində əks olunmuş “Turahu” Suriyadakı Turakhi dağının adı ilə İbrahim peyğəmbərin atası Terah adının variantı olduğunu müasir tədqiqatçılar tərəfindən şərh olunur. Terah Sumerin Ur şəhərində doğulmuş sonradan Harrana köçmüşdü. Terahın adı Quranda Azər şəklində ifadə olunmuşdur. Terah Tura adının, Azər/Adar isə yenə sumerlərin Atura eponiminin fonetik şəkilləridir.
Eduard Meyer də diqqəti Tur kökünə bağlı bir çox eponimlərə yönəldərək yazır ki, Kassilərın tanrılarının da adı Turqu idi. Etruskların tanrısının da adı Tarxon idi. Tarxunta adı yenə hititlərdə mövcud idi. (Eduard Meyer. 1913, Səh. 705)
P.Jensen Hitit mətnlərindəki Tarkunun Urmi ölkəsinin krallar kralı-şahlar şahı adlandığını yazır. O, Tarxunun hititlərdə tanrı adı olduğunu da vurğulamışdır. (Jensen P. Hittiter und Armenier. Səh. 51)
Friqiya və Trakiyalıların da Tarxu adlı tanrıları vardı. Tarxu hattilərin göyüzü tanrısı idi və Assur mətnlərində qeyd olunan Tarku tanrısı hattilərin ildırım və hava tanrısıdır. (Jensen P. Hittiter, Səh. 151–153)
Hilprextə görə Kassilərdəki Turqu adı bir tanrı adı idi. Hilprext Kassilərin Turqu tanrı adının Assur-babillərdə Bel və sumer-akkadlarda Anu tanrısı kimi eynilə göyüzü tanrısı olduğu fikrini irəli sürür. O, İbranilərin peyğəmbəri İbrahimin atası Terah və ya daha qədim forması olan Terih adının Tarxu adı ilə eyni olduğunu mümkün hesab edir. (Jensen P. 1898, Səh. 153)
Görkəmli alman tarixçisi və assuroloqu Eduard Meyer Turşalar haqqında yazırdı ki, hər iki Tursen və Etrusk sözünün kökü “Turs” və ya “Trus” olub və ondan “E-trur-ia” adı yaranıb. Hər iki adın şəkilçisiz kökünü “Turşa” və ya “Turuşa” təşkil edir. Turşalar Misir fironları Meneptah və III Ramzesin dövründə digər quldur dəniz tayfaları ilə birlikdə Nil vadisinə hücumlar təşkil etmişdilər. Herodot etruskların Lidiya mənşəli olduqlarını yazır. Etrusklar şərqdən qərbə doğru səfər edərək Ege dənizində quldurluqla məşğul olmuş və sonra dənizin məskunlaşmamış adalarını zəbt etmişlər. (Eduard Meyer. 1892, Səh. 27)
Aleksandr Virth Turşaların Kilikiyadan və ya Lemnosdan gəlmiş olduqlarını yazmışdır.
Herodotun yazdığına görə Tirren Atisin oğlu idi. Tarxon isə Tursenin qardaşı idi. Tarku və Tarxu adları arasında boyük bənzəyiş var. Həmçinin Anadoludaki Tarku ilə etruskların Tarqusu arasında bənzəyiş diqqət çəkicidir. Misirlilərin bəhs etdikləri Turşalar böyük yəqinliklə Turklərdir. (Hall H.R. 1913. Səh. 336)
Tur və Turan adının geniş surətdə təsbit olunduğu ən qədim areal Ön Asiyadır. Tur sözü ən qədim deyiliş formasında dünya mədəniyyətinin beşiyi olan Sumer dilində mövcud olmuş sonradan digər Ön Asiya xalqlarının dillərinə keçərək müxtəlif mənalarda işlənmiş, müxtəlif xalqlara məxsus olan bir çox tanrı adlarının və eponimlərin kökünü təşkil etmişdir. Qədim mixi yazı mətnlərdə sumerlərin şimali-şərqdəki dağlıq ölkədən gəldikləri yazılmışdır ki, bu həqiqətə daha uyğundur və həmin istiqamətdə dağlıq ölkəsi Aratta Azərbaycanda yerləşmişdir. Aratta ilə sumer arasında bir çox bənzərliklər mövcuddur. Sumer və Arattanın “Enmerkar və Aratta hökmdarı” adlı birgə eposlarında hər iki ölkənin hökmdarı İnanna ilahəsinə etiqad edir və hər biri onu öz ölkəsində sakin etmək haqqında mübahisə edirlər. Hər iki hökmdar sumerə xas ad daşıyırlar, Urukun hökmdarı Enmerkar, Arattanınki isə Ensuhkeşdannadır. Aratta sözünün Sumer dilində mənası “hakimiyyət verən”, “güç verən”, “yüksək, alicənab” deməkdir. (F.Delitzsch. 1914, Səh. 10)
Sumerlər hakimiyyətin tanrı tərəfindən Aratta dağların arxasında verildiyinə inanırdılar.
İranşünas Abayevin fukrinə görə Avestadaki tur terminini öz ümumiləşdirici əhəmiyyətinə görə qədim iran kitabələrindəki sak-iskit termininin ekvivalenti kimi qəbul etmək olar.
E.ə. 133 və 125-ci illər arasında Turan tayfaları olan alanlar, massagetlər, saklar və xionlar Tarım hövzəsindən və Orta Asiyada Qara dənizin şimalına mühacirət etdilər. Eradan qabaq II əsrdə isə digər turan tayfaları olan soqdlar və uturqurlar da Tavriya (Krım) yarımadasına köçdülər.
Don və Dneprin arasında məskunlaşaraq at ilxıları və üzərində çadırlar olan öküz arabaları ilə bir yerdən digər yerə köçəri həyat sürən iskitlər turanlılar idi. Müsəlman müəlliflərinin əsərlərində sak türkləri seqzi və saklab adları ilə də təqdim olunurdular.
İskit/sakların turan tayfaları olduğunu türk mənşəli İranlı tarixçi İtümadüs-səltənə də qeyd edir: “Sakalar və ya Saq Turanlı boyların qollarından biri idi. Onların yaşadığı yer doğudan Türkistan, güney-doğudan İmaus dağları (Kaşqarı Hotanla ayıran Tyanşan dağları), şimaldan Tatarıstandı. Onlar aynı Seqzi elidir ki, Sistanda yaşamışdır və bundan dolayı da Sistanı Seqistan adlandırmışlar”. (M.T.Zehtabi, 2010, Səh. 198)
Beləliklə, Avestada qədim iran dilində şimalda soyuq ərazilərdə yaşayan köçəri xalqlar, yəni türklərin tura adı sonrakı dövrlərdə sak sözü ilə əvəz olunmuşdur. Buna baxmayaraq, türklərin ölkəsinə şamil edilən Turan adı uzun illər ərzində yaşamağa davam etdi. Sasanilər dövründə Türklərin yaşadıqları ərazi Turan adı ilə ifadə olunurdu. Bu Şahnamədə və digər iran dilli ədəbiyyatda da öz əksini tapmışdır.
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Tura və Turan sözünün kökü Tur eponimindən yaranmışdır.
Riçard Frayın fikrinə görə islamın qələbəsindən sonra türklər haqlı olaraq daha erkən əcdadları olan turlarla eyniləşdirilmişlər. Onun şərhinə görə Turan sözü Tur-an olmaqla iki tərkibdən ibarətdir, iran dilində “an” sonluğu “Tur”un cəm şəklini bildirdiyi kimi eynilə də “k” sonluğu da türk dilində “Tur”un cəm formasıdır. Tur kəliməsi yəqin ki, Mərkəzi Asiyadakı qədim prototürklərin hansısa bir totemini əks etdirir. (Р.Фрай. 2002. Səh. 66)
B.Landsberqer “an” sonluğunun quti və kassilərə aid olduğunu və mənsubiyyət və cəm şəkilçisi olduğunu yazır.
Riçard Frayın bəhs etdiyi bu totemin öküz və ya buğa ola biləcəyi ehtimalını doğurur. Öküzün türk tayfalarının totemi olduğu haqqında çoxlu faktlar mövcuddur. Mənbələrdən əldə olunan bilgilərə görə hunların şanyuy hökmran sülaləsinin totemi öküz olmuşdur və əfsanəyə görə öküz (maral) hunların hərbi yürüşlərində onlara yol göstərmişdir.
Tatar tarixçisi R.Muhəmətdinov “Dünya sivilizasiyası tarixində Türklər” adlı əsərində təqdim etdiyi linqvistik cədvələ əsasən hind-avropa və sami dillərində öküz mənasında işlədilən “Tur” sözünün türk mənşəli olduğu fikrini müdafiə edir. (Р. Мухаметдинов. 2018)
Türk dillərinin bir çoxunda əhliləşdirilməmiş cavan öküz və buğa mənasında Tur, Tor sözləri geniş yayılmışdır. Altay və qırğız türklərinin dilində Torbak cöngə mənasında işlədilir. Qırğız və saqay türklərinin dilində “Tur” sözü həm doğmaq, həm də dana, gənc öküz anlamı daşıyır. (В.В.Радлов. Т 3. 1998, Səh. 594, 725)
Qırğız və qazax dillərində Tur/tor sözünün bu anlamı sumer dilindəki Tur sözü ilə ekvivalent təşkil edir. Sumer dilində Tur sözünün oğul mənası körpə, bala, cavan heyvanlara da şamil edilir. Şimercə Qutur bala öküz deməkdir. (J. Halloran. 1999, Səh. 45)
Altay, teleut, saqay, şor, uyğur türklərinin dilində “Tura” sözü bina, ev, məskən və şəhər mənasında işlədilir ki, Tom Tura-Tomsk şəhəri, Aba Tura-Kuznetsk şəhəri, Bi Tura-Biysk şəhəri deməkdir. Bu sözdən düzəltmə “Turalı” sözünün mənası evi olan, məskun, şəhəri olan; ”Turalık” isə əhali, məsgən salmaq mənasındadır. (В.В.Радлов, 1998, Səh. 727)
Turanın və Türkistanın İpək yolu üzərində yerləşən qədim şəhəri olan Turfan uyğur türklərinin dilində (Tur-pan) Turların vətəni, məskəni mənasındadır; “turlak” isə məskən, yurd deməkdir. Uyğurların keçmişdə İli çayı sahilində yaşayan oymaklarından biri “tarançı” (turançı) adlanırdı. (Уйгурско-русский словарь. М. 1968)
Əbülqazinin “Türkmənlərin şeceresi” əsərində Oğuzun qızıl çadırdakı fəxri yeri Tor/Tur adlanırdı və bu yerdə Oğuzun böyük oğlu Gün xan otururdu. Oğuz xanın törəsinə görə hökmdar çadırında iki Tor ola bilməzdi. Oğuzun oğlanlarından olan nəvələrinin ikisinin adı da Turbatlı və Turumçi idi.
Beləliklə, türklərin heyvandarlığı hind-avropalılardan və samilərdən öncə mənimsədiyi faktı onların dil quruculuğunda da birinciliyini şərtləndirir.
Sumer dilində Tur sözü Türk dillərində daşıdığı mənaya uyğundur və Tur/A-Tura, həmçinin müqəddəs yer, doğulma yeri, ziyarətgah, pir, məbəd anlamı da daşıyır. (J.Halloran. 1999, Səh. 49, 74.)
Qədim rus mifologiyasında öküz timsalında olan “Tur” Günəş, bolluq, bərəkət tanrısı idi, öküzü və günəşi təmsil edirdi. Homer də yunan allahı Aresi əslində olduğu kimi Turos adlandırır. Sumer dilində günəş tanrısı Utunun simvollarından biri də öküz idi.
Şərqi Avropada Macarıstan və Qalisiya Tura olan etiqadın əsas mərkəzini təşkil edir. Qədim bulqarlarda günəş allahı Torku adlanırdı və ona qurbanlar verilirdi. Rumınlarda da qədim tanrılarından biri Turka adlanırdı.
Türklərin və turanlıların ulu əcdadı kimi qəbul edilən Tur tarixdə bir çox xalqların və etnik birliklərin eponimini, yəni ilkin əcdadını təşkil edir.
Skandinav və alman saqa/dastanlarında dünya xalqlarının bir çoxunun etnogenetik əfsanələri öz əksini tapmışdır. Şimali Avropa xalqlarının mənşəyi və dili haqqında orta əsrlərə aid traktatda Tor (Tur) və onun oğlu Odin skandinav xalqlarının ulu əcdadı adlandırılır: “Bütün mötəbər tarixlərin başlanğıcında yazılır ki, Avropanın şimalını türklər (Tyrkir) və Asiyadan olan insanlar (Asia menn) məskunlaşdırmışlar. Ona görə də inamla demək mümkündür ki, Sakslandda, Danimarkada, Svitodda (İsveçdə), Norveçdə və qismən də İngiltərədə yayılan və bizim şimal adlandırdığımız dil də onlarla birlikdə gəlmişdir. Bu xalqın başçısı Torun oğlu Odin idi, onun çoxlu oğlu var idi. Çoxlu insanlar öz köklərini ona bağlayırlar”. (Снорри Стурлусон. М. 1980)
Odin as xalqının başçısıdır və traktatda aslarla türklər eyni xalq kimi təqdim olunur. Asların skandinaviyaya gəlmədən öncə yaşadıqları Kiçik Asayadakı əraziləri traktatda “Qotland”, yəni tanrıların ölkəsi adlanır. Asların ilkin vətəni Böyük Svitod, yəni Böyük Skifiya adlandırılır ki, bu o deməkdir ki, onlar Troyanı da Skifiya hesab edirlər. Asların başçısı Odin və oğlanları gözəl simaya, sarsılmaz gücə malik olub müdrük, sehrbazlıqda mahir, mükəmməl adamlar olduqlarına görə insanlar onlara inam bəsləyərək özlərinin tanrıları adlandırır və qurbanlar kəsirdilər. (Мелникова Е.А. 1986. Səh. 95)
Sturlusonun “Kiçik Edda” traktatında “Türa” Odinin oğlu, qurdun əmizdirdiyi “tək qollu As” və asların döyüş tanrısı adlanan kralıdır. Odinin digər bir oğlu kral Toradır ki, o “Odinin torpaqdan doğulan oğludur”, “Asqardın və Midqardın müdafiəçisidir” (Снори Стурлусон. 1970. Səh. 78)
Turanlıların ulu əcdadı Tur Bibliya geneoloji əfsanəsində Tiras (Turas) və yunan variantı ilə Firas adlanır. Tiras Nuhun nəvəsi və Yafəsin ən kiçik yeddinci oğludur. Yəhudi tarixçi İosif Flavinin yazdığına görə Tiras bir çox xalqların, o cümlədən Trakların/frakların, Rifat, Aşkenaz və Torqomun əcdadıdır.
Skandinav saqalarında Trakiya konkret şəkildə skandinavların tarixi vətəni kimi göstərilir və traklar (frakiyalar) isə türklər adlandırılır və Bibliyada xalqların genealogiyasına uyğun olaraq yazılır: “Tirakiyada əvvəlcə Nuhun nəvəsi və Yafəsin oğlu, Tiras (Firas) yaşayırdı. Ondan Türklər (Tyrkir) adlanan xalq yarandı. Qədim kitablarda yazıldığına və insanların da dediklərinə görə bu torpaqlardan gələn Svitodlar (İskitlər) Norveçi, Danimarkanı, İslandiyanı və Qrenlandiyanı məskunlaşdırdılar“. (Е.А.Мельникова, 1986, Səh. 96)
Rus tədqiqatçısı Andrey Leonova görə Kiçik Asiyadakı və Balkanlardakı “tr” və “trk” köklü etnonim və toponimlər turan və sak mənşəlidir. (А.Леонов. Мegamatrix.ru)
Fredeqardın “Xronika” əsərində türklərin franklarla birlikdə Troya mənşəli olduqları yazılmışdır.
Turlarla əlaqədar digər bir avropa xalqı franklardır. Frank Trak adının yunanca oxunuşudur. Avropa tarixinə həsr olunmuş anonim “Fredeqar Xronikası” əsərində Frankların mənşə etibarı ilə Troyadan olduqları yazılmışdır. Troya müharibəsindən sonra kral Eney İtaliyaya, troya xalqlarından biri olan frankların kralı, Priam isə Makedoniyaya mühacirət etmişdir. Eneydən sonra oğlu Askaniy kral oldu. Askaniyin oğulları Rom və Romul Romanın əsasını qoydular. Priyadan sonra kral olan Frankion (Friq) Frankların əcdadı idi və Frakiya onun adı ilə adlanmışdır. Frakiya və Trakiya eyni ölkənin müxtəlif yazılış formalarıdır. Kiçik Asiyada bir sıra dağıdıcı muharibələrdən sonra Franklar Avropada Dunay və Reyn arasında məskunlaşdılar. Frankların üçüncü qolu türklər idi, onlar Dunay çayının sahilində Frakiyanın qonşuluğunda yerləşmişdilər və kralları Turko idi. Franklarla onların arasında savaş oldu və türklər qalib gəldilər. Fredeqard Türklərin mənşəyini Troyaya bağlayır və bu şəcərəyə görə ən böyük german tayfaları olan franklar Britaniyanın əsasını qoyan britlər türklərlə eyni Troya kökünə malikdirlər. (Хроники Фредегарда. 2015. Səh. 88–89)
Britaniya tarixini qələmə alan Nenniy və Monmutlu Qalfrid də britlərin kökünü Troya çarı Priama bağlayırlar.
Altay türklərinin mifologiyasında tur maral obrazındadır. Sibirdən başlayaraq Şərqi Avropa da daxil olmaqla böyük bir ərazidə Tur eponimi ilə əlaqədar yüzlərlə coğrafi adlar mövcuddur. Tur adını özündə əks etdirən əsas mərkəz isə Macarıstandır.
Slavyanların xristianlığa qədərki paqanizm-bütpərəslik etiqadında günəş və bolluq tanrısı olan Tura inam mühüm yer tuturdu. “İqor polku haqqında dastan”da knyaz Vsevolod döyüşkən, igid mənasında “Bay-Tur”, “Yar-Tur” epitetləri ilə şöhrətləndirilir. Bu epitetlər təmiz türk mənşəlidir və peçeneq-polovets başbuqlarına aiddir, onların mənasını rus dilində izah etmək uğursuz cəhddir. Hər iki söz Tanrı Tura olan ehtiramı və şöhrətləndirməni, sevgini ifadə etməkdədir. Bay-Tur türk dilində əzəmətli, möhtərəm, səxavətli Tur deməkdir, Yar-Tur isə türkcə sevimli, əziz Tur mənasındadır.
Ruslar Tura olan etiqadı uzun əsrlər boyu qonşuluqda iç-içə yaşayaraq qaynayıb qarışmış olduqları qədim türklərdən, xüsusən də savir-bulqarlardan əxz etmişlər.
Tur eponimi ilə bağlı ən çox topoformat qədim türk yurdu olan Çelyabinskidədir (türkcə Çələbi). Misal üçün Turat, Turqayak, Baştur, Buytur, Balatur, Turatau, Turataş, Turxay, Turxan, Turnovo və s. toponimlər burda geniş yayılmışdır.
Tur tanrısının yayılma arealı çox genişdir. Bolqarıstanda onu Torku, Rumınyada onu Turka adlandırırlar, etrusklar onu Turmsa, xettlər Tarxu, assurlar Toura, keltlər Taranisa, skandinavlar isə Tora adlandırırlar. Danimarkada qədimlərdə Tura tanrısına heykəl ucaltmışdılar. Vaxtilə frankların köçüb yerləşdiyi Fransada Tur eponimi ilə əlaqədar Tur şəhəri və troyalıların və etruskların köçüb məskən saldıqları İtaliyada Turin şəhəri mövcuddur.
Kassilərdə Tura yeraltı dünyasının tanrısıdır, hurri dilində bu söz turi şəklində ifadə olunur və aşağı deməkdir, xatti dilində enna turina “cəhənnəm tanrısı” adlanır, hurrilər bu tanrını Teşub, urartular Teyşeba adlandırırlar. (Arnaud Fournet. 2011, Səh. 4, 9)
Taru Xattilərdə atatanrı və göyüzü tanrısı idi, Tarunun simvolu öküz-buğa idi. Taru tanrısı xattilərdə Taru Katta, yəni əzəmətli, böyük Taru şəklində ifadə olunurdu. (PiotrTaracha. 2009, Səh. 53.)
Katta sözü dilimizdə də, ağa, başçı, böyük anlamında işlədilir.
