скачать книгу бесплатно
– Һээ, солоҥдо курдук баҕайы туох аанньа буолуой.
– Ахсынньы аам-даам тымныытыгар ол халтаҥ «таҥастарынан» тоҥмоттор үһү дуо?..
– Дьэ туох да билбэт, тииҥ буолан хаалар киһи билиэ этэ арай…
Мин күлэн ылабын.
Улахан Баһылай бүгүн, тоҕо эрэ, санаата лаппа көнньүөрбүт. Түүтэ соролоон саппыйааннаммыт тииҥ бэргэһэтин дуомун, ааҕар балаҕаҥҥа сээкэйи баллыгыраһа, сэргэхсийэ баран иһэр эдэр уоланныы, кэтэҕин диэки кыҥначчы уурунан, тииҥи одуулаһан мылтайан олорор салгын сиэн килэрийбит сирэйин көрөн күлүөх санаам кэлэр.
– Көр ол, Аана… Өссө биир тииҥ баар, итинтиҥ доҕоругар ыттыбыт дии, – диэн Баһылай саҥарбытыгар көрбүтүм, тиит төбөтүн диэки хара өҥнөөх, эмиэ «муостаммыт» тииҥ көп кутуруга эриллэн чэрэйэн олорор. Мин уруккуну тэһэ санааммын:
– Биһиги биирдэ, Маарпалааҕы кытта ынах сылгылыы сылдьан, күһүн, биир тииккэ биэс тииҥ олороругар түбэспиппит, – диибин.
– Буолааччы, оннук мустар, түмсэр мастарын «тииҥ оонньуур» маһа диэччилэр. Биир маска уончаҕа тиийэ тииҥ тоҕуоруһааччы, мин оннугу бэйэм көрөн турабын. Ити баҕас дьэ кырдьык…
– Тоҕо элбэҕэй…
– Дьэ элбэх. Күһүн хайа эмит булчут оннукка түбэстэҕинэ табыллар, биир мастан кыратык омуннаатахха туома бэргэһэ аҥаарын бултуйар… һэ-һэ…
– Оттон тииҥнэр, ардыгар, хас да буолан дьукаах кыстыыллар дии, муҥутаан хас буолан кыстыыллара буолуой?..
– Мин дьиэ таһыгар, ити Арыылаахпытыгар тииҥнии сылдьан, киэһэ борукка төннөн иһэн биир уйаны тоҥсуйан биэһи бултаабытым… Өссө элбэх буолан кыстыыллар диэччилэр, ол эрэн оннукка түбэһэ иликпин. Ылдьаа: «Сэттэни өлөртүм…», – диэччи.
– Сэттэ буолан биир уйаҕа сыталлар?!. Эчи элбээбиттэрин… Уйалара дьэ улахан уораҕай буолуо ээ… ээ-э?..
– Ээ суох, наһаа улааппат, ол эрэн элбэх аата элбэх, биир тииҥ хорҕойор уйатынааҕар баҕас киэҥ буоллаҕа.
Улахан Баһылай сааламмат, онон тииҥи анаан дьарык гынан бултаабат, хата, ол оннугар көҥдөй оҥорон эбэтэр хаар бугул тэбэн бэлиэлээххэ чааркаанныыр. Чааркааннааһын – Баһылай сөбүлүүр дьарыга.
Дьонум бэлиэлээҕи эмиэ да кырынаас дииллэр, аны туран куобаҕы табысхаантан атыннык ааттаабат дьон кытары бааллар. Онон ким хайдах таптыырынан саҥарар. Баһылай икки табысхааны аҕаллаҕына оҕолор, хайа эмит тастан киирбит ыалдьыкка: «Убайбыт биир куобаҕы уонна биир табысхааны аҕалбыта…» – диэн күллэрэллэр… Кыра ыамайдар саҥаларын киһи аахсыбат дьоно.
– Тииҥ сороҕо ньырҕа, ситэ илик, оттон бэлиэлээх баҕас барыта ситтэҕэ дии? – диэн билэр да суолбун Баһылайы саҥардаары ыйытабын.
– Бэлиэлээх кылааннаах түүлээхтэртэн ордук эрдэ ситээччилэрэ, алтынньы саҥатыгар хайыы-сахха туус маҥан буолар. Дьэ бэйи, аныгы сырыыбар чааркаан иитиллиэ, тугун ыксаан, күһүн да, кыһын да уһун – бэлиэлээх ыырдаммыт сириттэн сааскыга диэри сир уларыйбат үгэстээх, онуоха-маныаха диэри сылдьа түстүннэр.
– Букатын хойут, кэлин ситэр күндү түүлээх ханныгый?
Баһылай табысхааннарын бэркэ астыммыттыы көрө-көрө манааҕатыгар угаттаан, быатын бобо тардан баайар.
– Бүтэһигинэн ситээччилэр – саһыл уонна солоҥдо. Булчута суох киһи саһыл да, солоҥдо да ситэ сиппитин билиэ суоҕун сөп, төһө да кылааннара суоҕун иһин мээнэ көрдөххө түүлэрэ көп, эриэ дэхси ньылыбырас курдук буолар. Дьэ онтуҥ сүллэххинэ биирдэ биллэр. Сиппэтэх түүлээх субата – хара, сиппитиҥ киэнэ – мап-маҥан, үрүҥ. Саҥа көбөөн эрэр түүлээх субата, эриэн ынах курдук, алатыйар… Ити тииҥнэри көрдүҥ буолбат дуо: сорох тииҥ баһыттан сиппит, төбөтө бороҥ; сорох самыытыттан, кутуругуттан саҕалаан көбөөбүт уонна эбиитин көхсө бороҥ буолбут… Итини урут кырдьаҕастар этээччилэр ээ, өскөтүн тииҥ кутуругуттан ситэн түүтэ көбөөн бардаҕына – чоргу күһүн буолар диэн, оттон баһыттан көбөөтөҕүнэ – сипээ, уһатыылаах дьыл кэлэр диэн. Ол кутуругуттан ситэрэ бэйэтэ туспа «бээ-бээлээх». Чоргу күһүн эрдэ тымныйар, тииҥ уйатыгар киирэн баран уйатын айаҕын дьэ ол эрдэ сиппит көп кутуругунан бүөлүү сытара үһү.
– Кырдьык да «бээ-бээлээх» эбит дии, – мин урут истибэтэхпин билэн сонургуубун.
– Чэ ол эрэн, аны көрдөххө, тииҥ эмиэ да баһыттан, эмиэ да кутуругуттан туртайар… Былыргы оҕонньоттор үйэ «уларыйаары» гыннаҕына туох барыта хаамыыта, эргиирэ уларыйыа дииллэрэ, баҕар ол эппит кэмнэрэ кэлэн дуу, иһэр дуу буолан эҥин эгэлгэ барыта торумуттан тахсан эрдэҕэ.
– Туох билиэй…
– Бэйи, олорон хаалаары гынныбыт дии, дьиэлээх дьон аттаныах, ата да суох буолларбыт.
– Һи-һи…
Күһүҥҥү, күнэ кылгаабыт халлаан, онно эбии сис былыт ыаһыран, боруорсуйан хаалла. Айахпыт хам буолбакка сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ Арыылаах чараҥар киирэн эрдэхпитинэ ирбинньик-сарбынньык нуһараҥ хаара ээр-сэмээр талбаара, тэлимнии түспүтүнэн барда… Сиккиэр тыал сэллээн, устунан букатын иһийэн, туох барыта тыаһы иһиллээбиттии ылы-чып, им-ньим баран нуоҕайда, нусхайда…
* * *
Хас да күн ааста. Били үнүр түспүт халыҥ хаар кэнниттэн эмискэ ыбылы ылан тымныйда.
Кыра Баһылай Дьабадьы Хабырыыллыын өрө, бултуу бараары Уолбуттан табаларын туттан кэллилэр. Биирдии бэйэлэрэ үстүү турку көлүүр табалаахтар, ону таһынан сэтии таба илдьэллэр. Сылгыһыт уолаттардыын ыҥыырдаах атынан үүрэн, Уолбукка баар хараалга хаайан дөбөҥнүк арааран, улахан эрэйэ суох туттубуттар. Хабырыыл биһиэхэ чэйдээн баран Мундулуҥдатыгар ааста. Булчуттар сиргэ барар тэрээһиннэрэ – биир туспа сүпсүлгэн: дал иһэ таба эҥээнин тыаһынан лаһыгыраабыта истэргэ үчүгэйэ сүрдээх. Кыра Баһылай уучаҕар чуораан кэтэрдибитэ биир кэм чугдаарар.
Биэрэлээх Баһыычаан таҥнан хачыгырайан тахсан хааччахха хааллыбыт табалары көрөн бэркэ саатаатылар. Баһылай сорох табаларын муоһун, сырыыларыгар сылбырҕа буоллуннар диэн, эрбээн сарбыйталаата. Биир табатыгар түөрт муннук моһуоннаах, халыҥ соҕус тимиринэн оҥоһуллубут, ортотугар чуораан курдук болчуохтаах тыллаах халыгырас кэтэртэ, онтута таба эрчимнээхтик хамсаннаҕына, сүүрдэҕинэ халыгырыы тыаһыыр, чуораан курдук чугдаарбат. Мундулуҥдаттан аҕалбыт туркуларын көрүнэн-истинэн, ыҥыырын, көлүнэр быатын-туһаҕын, алатын, ньуоҕутун хат сөргүтэн, оҥостон-туттан, дьаһанан кэбистэ. Курайын лэкэтин уларытта. Баһылай, арай, ыһыгар кыһаллыбат, ону баҕас ийэтэ, кэргэнэ бэйэлэрэ тэрийэллэр. Урут дьоммут сиргэ баралларын чугаһын саҕана суоруна уһун күнү быһа лүһүгүрүүр бэйэтэ, быйыл булчуттарга мэлиллибит сэлиэһинэй бурдук биэрэннэр, биир улахан үлэ тохтоото.
* * *
Мин сыарҕа хаара түһүөҕүттэн Настааччыйаны кытта Арыылаах отун тиэйиитигэр сырыттым. Оппутун Маҥан Халдьаайы пиэрмэтин далыгар таһабыт. Үс сыарҕалаах оҕуһунан кыыкырдатабыт…
Оҕустар Маҥан Халдьаайы хотонугар тураллар, киэһэ бурҕалдьыларын булгутан, дөрөлөрүн муостарыгар сөрөөн, далга ыытан кээһэбит, ону ыанньыксыттар бэйэлэрэ аһаталлар.
Кэлэн иһэр кэлэн иһэр курдук – күн аайы тымныйдар тымныйан иһэр. Дьэбир салгын ордук сарсыарда уонна киэһэ биллэр, күнүс үлэлээн хачыгырайан хамсана-имсэнэ сылдьар буолан киһи тымныыны баардылаабат.
Улахан ардаҕа суох сайын ааһан, кураанахтыы кэмигэр хомуллубут оттор күп-күөхтэр. Сөлөгөйдөөх күөх от быыһыгар хонуу араас чэчигэ өҥүн да сүтэрбэккэ бэйэтэ-бэйэтинэн хатан дьэрэкээннэнэн сылдьарын ылан сыллаан көрдөххө – сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр үчүгэйкээн сыт дыргыйар… Хайыы-сахха сайыны ахтан өрө тыынан ылабын…
Күрүөбүт биир да сиэрдийэтин, тоһоҕотун алдьаппаппыт. Оппутугар кэлэн, оҕустарбытын булгутан, тоһоҕоҕо баайталаан, түүтэҕинэн от биэрэн хабыалатабыт. Сыарҕабытын соһон аҕалан күрүөттэн атыл курдук тэйиччи туруорабыт. Настааччыйа үөһэ ыттан тордуоҕунан тардан от түһэрэр, мин атырдьахтаан ылан күрүө нөҥүө сыарҕабар эһэн тиэйэбин. Сыарҕаны күрүөҕэ наһаа ыкса тартарар сатаммат, инньэ гыннаххына тиэйбит отуҥ түгэҕэ кыра буолан дуоннаах от тиэллибэт уонна ордук кыһыылааҕа, абалааҕа түҥнэстэн хаалан эрэйдиэн сөп. Онон хаһан баҕарар, ханнык да үлэҕэ, нэмин табан, албаһын билэн сырыттаххына эрэ кыайыылаахтык-хотуулаахтык үлэлиигин.
Сөп-сөп тиэйбит оппун тэпсэн, дьиппинитэн биэрэбин. Өр-өтөр буолбат, сотору биир сыарҕа от тиэллэн бүтэн өтүүлэнэр, онтон иккис, үһүс…
Настааччыйа Ньалтааскытын миинэн бастыыр, кини кэнниттэн Мултуукуйа сыарҕалаах отун соһон бэйэтэ батыһар, мин Ураанньыны миинэн бүтэһик хаамтарабын. Мултуукуйа от таһа үөрэнэн хаалан, анал үлэтин билэн, хайа соруйаргынан, дьарыйаргынан даадаҥныыр…
Быркылаах ыанньыксыттара отторун Куолаҕайтан, Абаҕараттан таһыналлар. Сиилэһи күһүн сүөһүлэр маҥнай хотоҥҥо кииртэрин утаата сиэтэллэр, сороҕун саас хаптараары хаһаас диэн хааллараллар. Сиилэс уҥучаҕа арылынна да барыта тиэллиэхтээх, аҥаарыгар, быһаҕаһыгар диэри хостоон, тиэйэн баран хаалларбаттар, сииктээх, инчэҕэй буолан, тымныы түстэ да тоҥон хаалыан сөп.
Үнүр Мундулуҥдаттан киирэр аартыкка кээһиллибит оту тиэйэн турабыт. Оҥолох-чоҥолох көрдүгэттэр кытыыларыгар бөтө үүммүт чыыкыр борууну охсон кэбиспиттэр этэ. Сааҕыначчы хаппыт боруу атырдьахха иилиллибэт, эбиитин ыһылларын, тохторун оҕото диэн. От тиэйиитигэр ордук бадьыыстаах, эрэйдээх – борууну тиэйии. Аны туран тэпсибэккин, тэбистиҥ да түөрэтэ үлтү баран бытарыйан хаалар, оччоҕо тохторо-хороноро дьэ кэлэр, хомуллуутугар баҕас дьэ бадьыыс от. Күүгэн курдук кутаҥныы сылдьар борууну өтүүлүүрүҥ биир туспа кыһалҕа. Лөглөппүт отуҥ икки өттүгэр уонна үрдүгэр, кыра, синньигэс титирик оҕото туттахха эрэ ыһыллыбат. Боруу тиэллибит сыарҕалаах отун улахан маһынан балтарыктаабаккын, лэксиэҕэ, охсууга икки аҥы силэйэн хайа баттаан түһүөн сөп.
Өссө биһиги Арыылаахпыт ходуһата барыта да бастаах от, биир эмит боруу от баар буолар, ол да барыта чыыкыр боруу буолбат, кэм булкаас.
Лүксүгүн эбэттэн тахсан Абаҕараҕа түһэр Куолаҕай диэн ааттаах от үрэх ходуһата хас сайын аайы боруу отунан толору үүнэр. Өнөрдөөн өрө аспыта хойуута бэрдин иһин мэлдьи оттууллар. Хас да, чыыкыр боруу оту Буолкап Ыстапаан биригээдэтэ быйыл сайын эмиэ туруорбуттар. Быркылаах ыанньыксыттара ол оттору тиэнэллэр. Хас да хонуктааҕыта Киристиини көрсүбүппэр: «Куолаҕайбыт отун тиэнэ сылдьабыт, дьэ эрэй, бадьыыс үлэ…» – диэн аһарбыта.
Мин холкуоһа да суоҕум иһин, тугу үлэлээбиппэр барытыгар «көлөһүн күнэ» аахсабын.
Күн аайы күрэх муҥхатын балыгын күөстэнэбит. Ол быыһыгар куобах да сиибит, туһахха көтөр иҥиннэҕинэ ону да мииннэнэбит.
Кэлин халлаан чоргуйан тииҥ барыта да ситтэ быһыылаах. Кыра Баһылай, кыттыгаһыныын өрө барыан иннинэ, үлэтин быыһыгар ыттарын батыһыннара сылдьан тииҥи мэнээк бултаата: таҥастанара судургу, сүлэн хатара-хатара Айдаҥҥа лааппыга илдьэн Сэксэҥэ Сэмэҥҥэ туттаран иһэр. Быйыл тииҥ эмиһэ, минньигэһэ сүрдээх, сыа-сым курдук тутан мииннээн, үөлэн сиэн кэбиһэбит. Онон тииҥтэн туга да хаалбат: тириитэ туттарыллар, этэ сиэниллэр, куртаҕын үөллэххэ бэйэтэ биир туспа суол былдьаһыктаах ураты амтаннаах ас.
Улахан Баһылай тииҥи таҥнары үөлэр. Баһын өрө гыннахха «маһыттан түспэт», таҥнары үөллэххэ дөбөҥнүк бултатар үһү. Кыра Баһылай ыппыт тииҥэ ыйанан хаалан бадьыыстаатаҕына дьиэтигэр кэлэн баран: «Ити хайалара тииҥин өрө хончотон үөлэн сиэбитэй, борукка, уйалаан истэхпинэ, биир тииҥ мутукка ыйанан тэйгэйэн хаалан сорбун сордоото…» – диэн дьээбэрэр.
Улахан Баһылай Арыылааҕын Бэрэтигэр тэрийбит сэптэрин көрө хаста да бара сырытта. Кураанах кэлбэт, кэм «өттүк харалаах, илии тутуурдаах буолар», куобаҕы сир харатыттан баһаан ылла, хата ол оннугар маһын көтөрө иҥнибэт, били, миигин кытары сылдьыаҕыттан элэтэ биир токутары аҕалбытынан.
Мас көтөрө күһүн сир харатыгар, эрдэ элбэх курдук этэ да, тоҕо эрэ, хаар түһээтин сүтэн-иҥэн хаалла. Кыра Баһылай: «Мас көтөрө эмискэ кэлэн ааһыа, билигин суоҕа билбэт…» – диир. Улахан Чоҥоро диэки, бэйэтэ этэринии тыатын ахтыбычча бугуһуйан, тириитин тэнитэ, санаатын дьэгдьитэ таарыйа тииҥнии бара сылдьан, үөр уларга түбэһэн – биир хараны кытары икки эрдэҕэһи ытан аҕалбыта. Баһылай, нэмин табан, саанан ытара сүрдээх быһыылаах: «Оччо хаамыылаах сиргэ олороро, бачча хаамыылаах сиргэ түспүтэ…» – диэн кэпсиир. Быыс арыт буллар эрэ, бэрт ырааҕынан тэлэһийэн эргийэ көтөн хаамара диэн кини, туох эмит кыра да сорукка ойуурга таҕыстаҕына саатын санныттан араарбат, мэлдьи сүгэ сылдьар. Ыраах ыырданан бултуу бараары сылдьар киһи сиэринэн дьиэ таһыгар убайын курдук сэп тэринэн «мачайдаммат». Аны сааскыга, дуоһуйуор диэри хара тыаны кэтэр күннэрэ иннигэр турдаҕа. Айдаҥ эргин чугаһынан олохсуйбут тииҥи, бэлиэлээҕи – түүтэ көбөөтө, ситтэ да кыра ыамайыттан саҕалаан оҕонньоругар тиийэ, сорук, дьарык оҥостон сонордоһон, чордоон бүтэрэллэр…
Бултуур дьонноох да буолан былыр-былыргыттан быйылгыга диэри саха дьоно «чыып-чаап» дэһэн олордохпут. Урукку курдук дуона суох аҥаардас хамнаска хайа эрэ сэниэ ыалга хамначчыттаан, эбэтэр билиҥҥи курдук соҕотох көлөһүн күнүнэн эрэ сылдьар киһи – киһи буолбат, кыһарҕаннаах күннэр-дьыллар ыган-тиийэн кэллилэр эрэ буруоҥ сабыллар. Баай хара тыа барахсан быйаҥа уостубат, киэҥ иһит кэһиэхтээх диэбиккэ дылы, биир булт төрүөҕэ-ууһа тахсыбакка мэлийдэҕинэ, ол оннугар атын булт ол ону солбуйан элбээбит буолар. Сэрии иннинэ табысхаан биир эмит көстөр, орохтуур эбит буоллаҕына, сэрии кэмигэр төрүөҕэ аһара тахсан бар дьону абыраата. Куобах олус элбээн, төһө да ыран, сутааран өллөр, туох эмит «ыстыырдаах» дьоҥҥо, эбии гынан айах хамсатарга бэрт ас. Оттон аҥаардас ырыган куобах этинэн киһи тук буолбат, уһаабат. Табысхаан күһүн уонна саас иссэрин саҕана уойан ылар кэмнээх, ол айылҕа бэйэтин биир туспа ураты дьиктитэ…
* * *
Улахан Баһылай, Маҥан Халдьаайы хотонугар от ыйааччынан анаммыта хас да хонно. Ыанньыксыт аайы тус-туспа сүөһүтүн ахсаанынан көрөн сөп буолары «аһыыка атаҕа» ыйааһыныгар кэмнээн үллэрэн биэрэр. Оту бэркэ харыстаан, бэл салаа да сэтиэнэҕи мээнэ ыспакка-хорбокко, сыа-сым курдук туталлар. Баһылай от ыйыырын таһынан араас иирбэҕэ-таарбаҕа үлэтэ элбэх. Үлэ хаһан бүппүтэ баарай. Уонна үлэлии үөрэммит киһи илии туппайа суох бэрт кыра да кэмҥэ сүгүн-саҕын тулуйан, тэһийэн олорбот, тугу эмэни бадьыыстаһа, букунайа сырыттаҕына эрэ санаата астынар.
Баһылай Быркылаах икки Кыдыбыл икки ыккардыларыгар, чаачахай курдук хойуутук үүммүт ыарҕалаах, табысхаан сөбүлээн ыырдаммыт, дугуйдаммыт сиригэр уонча сохсону оҕуста. Мундулуҥдаҕа көһүөхтэрин иннинэ ити эҥээр мэлдьи сохсолуура үһү. Өссө эрдэ, сир харатыгар сөргүппүт сохсолоро барыта буор холумтаннаахтар, онон сэлиитин маһа сайыннары ытыгыраччы анньыллан тураллар. Хаар холумтаннаах сааскы сохсо – күн уһаан, ириэрэн холумтанын хаара уулуннар эрэ сэлиитэ сууллан ыһыллан хаалар. Ол иһин сохсолорун эһэллэригэр сэлиилэрин түөрэтин хомуйан, эһиил күһүн туттуохтарыгар диэри чөкө ууран кэбиһэллэр.
Мин урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ эһэбин Өлөксөйү батыһа сылдьан сохсону көрөөччүбүн да, кыра ыамай буолан бары ымпыгын-чымпыгын хантан өйбөр тутуохпунуй. Сохсо – көрдөххө судургу курдугун иһин, ис-иһигэр киирдэххэ, бэйи, уустук, эрэдээктээх оҥоһуулаах булт тэрилэ. Маҥнай «ээ, бу курдук эбит, маны баҕас киһи оҥоруон сөп буоллаҕа» дии саныыгын да, бэйэҥ сохсо охсуохтааҕар буолуох, кэмин-кээмэйин билбэккиттэн, аҥаардас иитээри да гыннаххына уустук. Барыны-бары билэ-көрө сатыыр оҕо киһи тугу бадьыыстаһан көрбөтөҕө баарай…
Баһылай сохсолорун бэйэтэ бэрийэр, буом сирдэрин булан, хаар холумтан тэбэн биири эмит эбэн биэрэр эҥинниир. Табысхаан сохсоҕо күһүн да баттатар эрээри, саас ордук кииримтиэ. Ылааҥыга, куобах иссээри атаҕын ахчатан баран сүүрбүт суола дьэрэлийдэр эрэ, элбэрээк төлө барара элбиир. Иссиэн иннинэ айылҕатын сиэринэн табысхаан уойар, ханыылаһан булустулар эрэ, күнүстэри, киһи хараҕар көстө, күөл кэриитинэн сүүрэллэр. Били түүн эрэ аһыы, онньоҥхолуу тахсар сэрэхтэрин сүтэрэллэр…
Үрэххэ сохсо көрсөөрү Улахан Баһылайы батыһан барса сырыттым. Мундулуҥдаҕа саппай уопсааччым суох, сайын ынах көрдүү эҥин сылдьан, буор холумтаннаах сохсолор сэлиилэрэ кэчигирэччи анньыллан туралларын көннөрү көрөн эрэ ааһарым.
Баһылай миэхэ сохсо ымпыгын-чымпыгын бэркэ быһааран кэпсиир, билиититтэн бэрсэриттэн сүрдээҕин астынар быһыылаах, сэҥийэтигэр үүммүт абына-табына бытыга биир кэм сэпсэҥэлээн олорор. Булчут киһи тылын-өһүн сэҥээрэн истэбин, сэмэй киһи тыаҕа тахсан уратытык сэргэхсийбит сирэйин-хараҕын үөрэ, эмиэ да дьиктиргии көрөбүн.
Саҥа сохсо охсон булт тэрилэ тэринэр киһиэхэ, кырдьыга да, үлэлээх буолар эбит. Ол эрэн, Баһылай этэринэн, маҥнай эрэ бадьыыс, эһиилгититтэн бэлэм сохсолору «өндөтөҕүн» эрэ үһү. Биирдэ сохсо охсуннуҥ да онтуҥ «үйэ-саас тухары» сытар диэн эгэ-дьэгэ буолар. Кэлин көрө-истэ сылдьан сөргүтэн эрэ бэриллэр: сорох сэлиитин саҥардан, баттык маһа чэпчээбит буоллаҕына уларытан, эбэтэр икки баттык мас ыккардыгар эбии үөл мас ууран биэрэн эҥиннээн.
Сохсо баттык маһа икки буолар, ортолорунан сүгэнэн хайа охсуллар уонна онно сис мас диэн кыбыта анньыллар. Сис мастан ылан киһи аҥаар илиитинэн холкутук көтөҕүөхтээх, наһаа ыарахан буоллаҕына кылыы буолар мэҥиэ от быста туруон сөп. Баттык икки өттүнэн кэккэлэччи сэлии анньыллар. Сис мас төрдө сиргэ батары сааллыбыт ачаахтаах маска кыбытыллар. Сохсо айаҕын уҥа өттүгэр «тирэх мас» диэн сааллар. Ити «тирэх маска» сохсо охсоро ууруллар, охсор уҥа-хаҥас халты барбатын диэн «тирэх маһы» быһаҕынан уостаныллар. Баттыгы, били, сис маһыттан көтөҕөн таһаараҕын уонна охсор төбөтүгэр, «тирэх мас» тас өттүгэр ууруллар. Баттыккын сис маһыттан охсорунан «тирэх маскар» баттаан өрө тэптиргэлээн таһааран баран, охсорго бааллыбыт кыллаах элбэрээк төбөтүн икки баттык мас ыккардыгар тирэннэрэҕин, элбэрээк быһах төбөтүнэн сиирэ анньыллыбыт аҥаар өттүгэр оккун кыбытаҕын, аҥаара хайа сотуллубут сэлии маһыгар эрийэ тутан кыбытыллар. Сохсо айаҕын анныттан саҕалаан, ортотунан, бэлэһигэр диэри хаарга мэҥиэ от кэккэлэччи, туруору анньыллар. Өссө сохсо ыксатыгар хатыҥ лабаатын, талаҕы бысталаан быраҕыллар. Табысхаан маҥнай талаҕы булан кэбийэр, ол сылдьан мэҥиэ отун сиир, устунан сэлии иһигэр киирэр, кылыы буолан турар элбэрээктээх оту быһа ыстыыр, сохсо эстэр…
Мэҥиэҕэ сөлөгөйүн, сүмэһинин сүтэрбэккэ иҥэриммит хаппыт күөх от, бурдук ото, ардыгар ньыыраайы талах эмиэ барсар. Саас эрдэ, күн сырама суоһаан, хаары уулларан мэҥиэ буолан турар оту суулларан кээспэтин диэн сохсо айаҕа мэлдьи хоту диэки хайысхаланар.
Куобах сохсо айаҕынан да киириэн сөп, кэннинэн да киириэн сөп. Ордук саас, бэйэ-бэйэлэрин батыаккалаһар кэмнэригэр, биир сохсоҕо икки табысхаан баттатара баар суол. Сохсо – бэрт булт тэрилэ: булда собооботунан, суор сиэн бадьыыстаабатынан. Тэптиргэҕэ тэйгэйбит табысхааны баламат суор кыһытыан иһин анныгар олорон, өрө ыстана-ыстана, тоҥсуйан сиэн кээһэр, оттон сохсоҕо оннук буолбатах, ардыгар төһө да атаҕа быга сыттар, аҥаардас кэккэлэччи анньыллан турар сэлииттэн да куттанан, сэрэх муҥутаан чугаһаабат…
* * *
Мин сүрүн үлэм – күн аайы холкуос пиэрмэтигэр от тиэйиитэ, онтон ордубут кэммэр – дьиэ ис-тас иирбэҕэ-таарбаҕа түбүгэ.
Бүгүн Настааччыйалыын биир сырыыны сылдьан баран, күн иккис аҥаарыгар оттук мас тиэннибит. Баһылайдаах кэрдэн, долгучуохтаан, мунньан бэлэмнээбит хаппыт мастарын, сөп буола-буола тиэйэн аҕалан, «оҕуска» ууран эрбээн, хайытан саһааннаан кээһэбит. Маспыт дьоҕуһуурун саҕана оҕуспутун көлүйэн эмиэ тыабытыгар тахсабыт. Хаппыт, куурбут куруҥах үөл мас курдук буолбатах, чэпчэки, онон чохчоччу тиэйэбит. Киппэ оҕустар ону киһилээбэттэр, хааман сүгүллэҥнээн иһэн суолларын кытыытыгар сэрбэйэн турар оту көрдүлэр да, ону быһа тардан сиэри, устунан суолтан туораан тахсаары ол айдаана, һаттаабатыҥ-һайдаабатыҥ буоллар «дьонуҥ» онно уһун күнү да быһа туруох курдуктар, талах кымньыыгынан куус гына охсон тиэтэтэн, кутугунатан биэрдэххинэ эрэ сатанар.
Настаа биһикки аҕалбыт маспытын тиэргэн иһигэр киллэрэн сүөкүү сырыттахпытына, Баһылайдаах дьиэттэн тахсан көмөлөстүлэр.
Маанчыктаах Кыраһа иччилэрэ таба туттан кэлэннэр, булчут ыттар, сотору сиргэ баралларын сэрэйэн, сүүрэн-көтөн үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ сүрдээх. Кыраһа кэм көрсүө, оттон Маанчык биир кэм хас дьиэттэн тахсыбыт, тэлгэһэҕэ киирбит киһиэхэ барытыгар, мэктиэтигэр өрө ыстана-ыстана, эккэлээ да эккэлээ, ол быыһыгар эбэм хотонуттан ынаҕын ыан истэҕинэ, ыаҕастаах үүтүн да тохторо сыһар, кырдьаҕас киһини бэйэтин да тэмтээкэйдэтэр… Кыраһалаах Маанчык мэлдьи босхо сылдьаллар. Дэриэбинэ ыттара бары да бааллыбаттар, арай, Ньохо Миитэрэйдээх ытырыык ыттара эрэ куруук быаҕа сытар…
Бары саба түһэн маспытын сыарҕаттан сүөкүү оҕустубут. Баһылайдаах хаппыт маһы «оҕуска» уура-уура сытыы эрбиинэн эрбээн күөдэллээтилэр. Настаа лэкичэхтэри хайытан батырҕатар, мин саһааннаан мунньабын, онтум быыһыгар Настааҕа көмөлөһөн хайытыһан да ылабын…
Сотору боруорсуйда, күнүскү тыал тохтоон иһийэн хаалла. Халлаан эмиэ халыҥ былытынан хаппахтаан хаардаары гынна быһыылаах, биир кэлимсэ ыаһыра лүҥкэрбит хаар былыта халыйан тахсан, халтаҥ сирин тоҥуо диэн үллүйэн биэрэрдии, сэмээркээн бүрүйэ тардан нуоҕатан, нусхатан кээстэ, бэл дьэбирсийбит салгын сылыйбыкка дылы буола түстэ…
Онно-манна дэриэбинэ ыалларын балаҕаннарын ураатыттан хойуу буруолар субуллан тахсан, күөл түгэҕиттэн күҥҥэ тардыһан өрө үүммүт уу ото долгулдьуйарыныы, көбүс-көнөтүк халлааҥҥа тараадыстылар. Ханна эрэ таһырдьа оонньуу сылдьар оҕолор саҥалара ньамалаһара, ол быыһыгар дьахталлар күнүс таска аһаппыт көлүүр оҕустарын хотоҥҥо үүрэн киллэрэн сайдыыллара, ыттар ньаҕыргаһаллара, хайа эрэ ыаллар биһиги курдук мас эрбэнэр, хайыттар тыастара барыта холбоспута – сүргэни көтөҕөн, ураты кэрэ иэйиини саҕар…
Кыра Баһылай табалара далларын иһигэр түөрэ сытынан кэбиспиттэр. Хойуу салаалаах муостара сырдык-хараҥа былдьаһыытыгар симэлийэ-симэлийэ адаарыйан көстөллөр. Таба – сылгы курдук уһун түүнү быһа дьыраччы тэбинэн турбат харамай.
Нуһараҥнаабыт халлааҥҥа тиритиэхпитигэр диэри үлүһүйэ үлэлээн, икки оҕус сыарҕа маһы хайытан саһааннаан баран, дьиэбитигэр киирдибит…
Билиитэ үөһэ ууруллубут балыктаах күөс оргуйан саҥа тэппитин эбээ ырбаахытын эҥэлэйинэн кытыыга тардан биэрэр. Настаа үтүлүгүн ытыһын абырахтанар. Огдооччуйа Баһыычааныгар табысхаан уорҕатынан саҥа бэргэһэ тигэр, иһин сирийэр.
Биһиги күннээҕи сүрүн үлэбитин үмүрүппүт дьон быһыытынан сынньанабыт. Кыра Баһылай, табахсыт киһи, оһоҕун иннигэр олорон табахтаан бусхатар. Улахан Баһылай адарай оронугар иттэннэри түһэн сытан, түбүккэ нүөлүйэ сылайбыт этин-сиинин хамсатан тыыллаҥныыр: «Айа-аа-аам!..» – диэмэхтиир, сылаатын таһааран, ытыстарын холбуу тутан сирэйин ньухханар. Дьиэ уҥа-хаҥас өттүгэр, кылбаччы сотуллубут таастаах, кыраһыын лаампалара умайбыттара сып-сырдыгынан сандаараллар.
Улахан Баһылай бүгүн Бэрэтин эргийэн кэлбит, бэлиэлээххэ чааркаан эбии ииппит, туһаҕыттан икки табысхааны ылбыт. Эбээ күөһүн көрө-көрө сарсын сиирбитигэр бэлэмнээн табысхааннарын астыыр, сүлэн-эттээн, хол-буут араартаан баран, таска таһааран тоҥорон кээһэр. Баһыычаан куобах быара сиэри эбэтин ыксатыгар чэкэйэн олорор. Булт быара бүлүүһэҕэ ууруллуор диэри икки илиитигэр бобуччу туппут талах оҕустарын харсыһыннарар. Биэрэ уҥа ороҥҥо түүрүллүбүт таҥас үөһэ чөкөйөн, ийэтэ кирпииччэ үлтүркэйдэрэ хаалбыттарыттан эмти охсон биэрбит буорун бэрт минньигэстик салыыр, харахтарын симириктэтэ-симириктэтэ амтаһыйан айаҕын ньамырҕатар, тэскэйбит иэдэстэрэ, дьабадьыта, кып-кыра муннун төбөтө барыта буор буолбут. Оҕолор бары да буору сүрдээҕин сөбүлээн сииллэр. Саҥа оһохторун муннугун салаан хас да сиринэн оҥхотоору гыммыттарын иһин, Настааччыйалаах оҕолорго оһохтон ордубут кирпииччэ быһаҕастара хаалбыттарыттан эмти охсон биэрэр буолбуттара хас да хонно.
Биэрэ аҥаар илиитигэр буорун бобуччу тутан салыыр, биирдэһинэн өрбөх кыыһын түһэҕэр көтөҕөн олорон: «Лүү-лүү-лүү… лүү-лүү-лүү-үү…» – диэн ыллаан дуомнанар. «Кыыһын» утута сатыыр быһыылаах, ол быыһыгар дьиэ иһинээҕи дьону «бары бааллар дуо» диэбиттии хас биирдиибитин сүрдээх болҕомтолоохтук кэриччи көрөр. Хаастарын түрдэһиннэрбит кыра кыыс оттомноох сирэйиттэн сонньуйабын, устунан санныбын хамсатан тыаһа суох күлэбин. Сэмээр кэлэн Биэрэ буор буолбут сирэйин ооккотун өрбөҕүнэн сотобун, иэдэһиттэн «сып» гына сыллаан ылабын, онтон чааскыга итии чэй куттан сыпсырыйан иһэ-иһэ, эмээхсин куобах сүлэрин көрөн ороммор таалабын.
Сотору Баһыычаан оҕустарын харсыһыннаран уутугар-хаарыгар киирэр. Оҕустар иккиэн да айаатыы-айаатыы харса суох суптурута түсүһэллэр. Муостарынан хатыһан туран кытта айаатыыр дьикти оҕустар. Биир оҕус күөн көрсөөччүтүн баһан ылан иттэннэри быраҕар… һуох… тас иэнинэн таралыйбыт оҕус – өчөс оҕус эбит, ойон тураат, салгыы биликтэспитинэн барар. Хайалара да иннин биэриэн баҕарбат… Һоок, ол эрэн, били, иттэннэри бырахтарбыт оҕус эмискэ үлүгэр өстөөҕүн ойоҕолуу көтөөт өтөрү түһэр, инньэ гынаатын кытта, кэйдэрбит оҕус муҥнаах ойоҕоһун тириитэ түөрэтэ хастыы анньыллан – үөт хатырыга туспа баран остуолга ыһыллар… Баһыычаан оҕуһун ойоҕоһо туллан түспүтүттэн бэйэтэ да соһуйар:
– Дьэ, к-кытаанахтык кэйэр көкөт доҕор!.. – диэн саҥа аллайан ыһыытыы түһэр. – Тэһэкэни биһиги оҕуспут Ураанньы кэһэттэ ээ… Атын сайылык оҕуһа мээнэ б-би-биһиги сайылыкпыт эҥээр кэлбэт буол, оноҕоскун ыллыҥ дуо, кэһэй… – диир. Баһыычаан Тэһэкэ диэн Быркылаах пиэрмэтин оҕуһун ааттыыр. Быркылаах оҕуһа, төһө да ойоҕоһун тириитэ бүтүннүү туллан түһэн килбэйдэр, муоһа баар, онон дьирээ оҕус билигин да иннин биэриэн баҕарбат, харсыһыы баарыыҥҥытааҕар өссө эбии ордук сытыырхайар.
– Көр эрэ!.. Кыайар, ити да к-кэбилэннэр сүрдээх эбит ээ, – Баһыычаан дьиҥ кырдьык Тэһэкэни сөҕөн баһын быһа илгистэр, бэл чыпчырынан ылар. Оҕустар харсыһаллара тохтообот.
Улахан айдааннаах, ыһыылаах-хаһыылаах харсыһыы – бэйэтэ-бэйэтигэр бүгэн оонньуу олорбут Биэрэни остуол иннигэр аҕалла. Оннооҕор оронугар кэтэх тардыстан сыппыт Улахан Баһылай өндөс гынан көрдө:
– Тоҕо сүрэй доҕор, бу да киһи… – диир.
Һуох… Баһыычаан оҕустара син биир харсыспыттарын курдук харсыһаллар. Биэрэ бэл буорун салыырын тохтотон, утуйар таҥас үөһэттэн сурулаан түһэн баран, өрбөх кыыһын хонноҕун анныгар туора кыбынан, «сайылык оҕустара» харсыһалларын көрөн тойтоллон турар. Харса суох утарыта сүүрэн кэлэ-кэлэ муостарынан түсүһэр, иккиттэн биирбит диэн синнэригэр түспүт оҕустар, кырдьыга да, киһи болҕомтотун тардыахтарын тардаллар.
Биир түгэҥҥэ бэрт куһаҕан тыас «хачыгыр» гынаатын кытта, күөн көрсөөччүлэртэн хайаларын эрэ муоһа тостон тоһугур гына түһэр.
– Көйүүй, эбээ… көйүүй муоһа улунна… – диэн Биэрэ былдьыры саҥата чачыгырыыр, ынах этэрбэһин сыыһа сыыбырҕаан, убайын ыксатыгар хааман тиийэн өссө чугастан булгу барбыт муостаах оҕуһу сыныйан одуулаһар. Тириитэ «туллубут» Тэһэкэ туох да буолбатах, бэйэбит Ураанньыбыт «муоһун тоһуттарбыт» эбит.
– Хайа нохоо, оҕуспут хоттордо буолбаат, тууйсиэ!.. – Кыра Баһылай остуол диэки мутук үүтүн курдугунан көрөн олорон, саҥа аллайар.
Бэргэһэ иһэ сирийэ олорбут Огдооччуйа:
– Оҕускун эмиэ алдьаттыҥ дии, Баһылай аны оҥорон биэриэ суоҕа, – диир.
Баһылай чочуйан оҥорбут талах оҕустара, ынахтара, сылгылара олус тупсаҕайдар, уус ахан киһи кичэйэн кыспыта-кыладыйбыта дэлэ буолуо дуо. Өссө силигин ситэрэн атын сыарҕата олгуобуйалаах, дугалаах, хомууттаах; оҕуһун киэнэ бурҕалдьылаах, букатын дьиҥнээх курдуктар, атына диэн кыралар эрэ. Уол көлөлөрүн көлүйэн от да тиэйэр, саһаан да таһар. Атын, оҕуһун сэбин-сэбиргэлин: «Бу олгуобуйата, бу буоһата, бу чэчиэккэтэ, бу кутурҕана, сис быата, көнтөһө…» – диэн барытын аахтара билэр. Баһыычааҥҥа көлө тээбиринин, быатын-туһаҕын ыллара соруйаллар, оччоҕо уол ыалларыттан, эбэтэр ампаартан, эргэ хотонтон, сүүрэн мэтэһийэн тиийэн, аатын ааттаан аҕал диэбит көлөлөрүн сээкэйин, эндэппэккэ билэр буолан, сонно аҕала охсор. Онон Баһыычаан кыра эрдэҕиттэн убайдара оҥорбут тупсаҕай оонньуурдарынан оонньуу үөрэммитэ, билбитэ-көрбүтэ сүрдээҕин туһалыыр. Сорох ыал оҕолоро бэл үүн, тэһиин, буоһа да диэни арааран билбэттэр.
– Чэ, туох буолуой, ити айылаах халыан харсыһыы муос эрэ булгу барыытынан түмүктэммит буоллаҕына өссө кэм ама дии, – Кыра Баһылай, Баһыычаан таптыыр оҕуһа Ураанньы муоһа тостубутун самыы тута сатыы олорорун көрөн аһынан саҥарар. – Санаарҕаама, сарсын саҥа Ураанньыны оҥоруохпут, ити муос самыы да тутуллан хаһан оннугар үүнэн хаалыаҕай, хата, ити оҕускун идэһэ гын, – диир.
Баһыычаан саҥа оҕус оҥоһуллар сураҕын истэн сэргэхсийэ түһэр, ол да буоллар өр кэмҥэ «миинэр миҥэ, көлүнэр көлө» гына сылдьыбыт оҕуһун аһынар быһыылаах, ис-иһиттэн өрө тыынан ылар:
– Ээ, һуох… Ураанньыбын идэһэ гыммаппын, аҥаар да муостаах сырыттын, ки-кини өссө соҕотох да буоллар муостаах, оннооҕор Мултуукуйа биир да муоһа һуох хомуолай дии…
– Оо, Баһыычаан сонун оҕустанар киһи буолла буолбат дуо, абыраммыт да оҕо, кини буолбут киһи баар ини… – түммүт сабын төрдүн кыптыыйынан кырыйа-кырыйа Настааччыйа саҥа оҕустаныахтаах уолга ымсыырар.
Огдооччуйа:
– Мин да Баһылай курдук убайдаах буолбатахпын ээ, – диир, күлэр.
Кыра Баһылай табахтаан бүтэн, хаста көхсүн этитэн баран, долбууртан чааскы ылан оһоххо кэлэн чэй куттар.
– Күөскүн «далбаатаан» биэр эрэ, – диэн эбээ уолун соруйар.
Баһылай хатыҥ лаппаакынан ээр-сэмээр сэрэнэн соболору эргитэ-эргитэ:
– Мэнээк хоргуннанар эбит дии, күөлбүт барахсан собото эбии тупсаахтаабыт ээ… – диир.
– Мундулуҥдабыт киэниттэн туох да итэҕэһэ суох…
Сиһин көннөрөн оронугар нанайа сытар Улахан Баһылай сыҥааҕырдан дьааһыйан ылар:
– Эһиги өйүүн бараҕыт дуо? – диэн инититтэн ыйытар.
