скачать книгу бесплатно
Чаайдаан баран, хараҥаны хараҥа диэбэккэ, аны бэйэбит кэтэх сүөһүбүтүгэр ходуу тиэйэ соҕотох оҕуһунан Бэрэҕэ киирдим. Ити тухары иһим түгэҕэ ыалдьар-ыалдьар…
Сэтинньи эргэтинээҕи халлыбыт халлаан киэһэнэн эбии тымныйбыта. Хараҥа халлааҥҥа сулустар биир кэм дьирибинэһэ, тырыбынаһа чаҕылыҥнаһаллара.
Оччолорго хат дьахтар бу курдук сылдьара – буолуох буолуохтааҕын курдуга. Эдэриҥ, чэгиэниҥ бэрт буолан киһи улаханнык кыһаллыбата, баардылаабата. Этэргэ дылы, тото аһаабыт курдук эрэ сананыллара…
Дьэ, ходуубун тиэйэн кэлэн сыарҕабын кыбыыга тартаран баран, киһи эрэ буоллар, талыым бэргээн, сүөкээбэккэ дьиэбэр киирдим. Соччо ыгылыйбаппын, долгуйбаппын. Хайдах эрэ өтөр-өтөр тахсан киириэх курдукпун. Хаһыс да сырыыбар хотунум Маарпа кэннибиттэн тахсыста, сэрэйдэҕэ: «Хайа, тоом, ыарыйдыҥ дуу?» – диэн ыйытта. «Һэ-ээ, арааһата…» – диибин. Урут хаһан төрөөн ымпыгын-чымпыгын билиэхпиний. Хотунум Маарпа бэйэтэ эмиэ хас да ыйдаах ыарахан сылдьар. Маарпа дьиэҕэ киллэрэн аан уҥа өттүгэр ороммор олордон кэбистэ, ити кэннэ таһараа ыалга, сурдьун кэргэнэ Маарыйаҕа (Бөлтөөкөпкө) таҕыста…
Бөлтөөкөп киирэн тутан-хабан көрөн баран: «Дьэ, тоом, кэмиҥ кэлбит эбит», – диэтэ. Таһырдьаттан, били, тиэйэн кэлбит ходуубуттан сабардаан кыбынан киллэрэн оронум уот өттүгэр бырахта. Сирэй оһохпут күлэ-үөрэ тигинэччи умайа турар. Тойонум Сэргиэйи уонна Сэмэни хотунум аах ыалга таһаардылар. Ити ыккардыгар мин эмиэ тахсан киириэх курдук буоллум. Бөлтөөкөп: «Таска тахсыма, бэйи, мин…» – дии-дии, оһох чанчыгар турар суунар кытахха барбыта, бии бэйэлээҕэ тобус-толору билгийэн, хараҕын көрөн турар. Маарыйа чаҥ тааһы көтөҕөн бидилиппитинэн таска татыахайданна. Мин талыым буоллаҕына сүрдэннэ, хотуммар өйөппүтүнэн тоҥ ходуу үөһэ чохчойон эрэрим баара да, оҕом бэрт кылбардык ньылбырыс гынан хаалла, тута ытаан ньарылаабытынан барда. Уол оҕо. Бөлтөөкөп тастан тымныы туманын өрүкүппүтүнэн киирэн иһэн биһигини көрөн, кытаҕын талыр гына быраҕаат, сүүрүүнэн кэлэн ходуу үрдүгэр түспүт оҕону көтөҕөн ылла. Уолбут көхсө түөрэтэ хаардаах-муустаах ходуу, ону ылҕаан, ньиккэрийэн кэбистэ. Ороҥҥо олорооппутун Маарыйа уолум киинин быһан иҥииринэн баайда. Хотунум имитиллибит, бүтэй, быычыкайкаан бороҥ куобах тириитэ баарын ылан, сиэнин онно укта, төбөтүгэр самыытын бүк тутан кэбистэ, ол таһынан өрбөҕүнэн суулаата…
Бөлтөөкөп оҕом иҥсэлээхтик эмэрин көрөн эҥиннээн баран, дьиэтигэр таҕыста. Эр дьон киирдилэр. Тойонум Сэргиэй, суулаах оҕону өҥөйөн көрө-көрө, ымманыйар. Сэмэн көтөҕөн көрдө. Сотору уолум ытаабытыгар эмиийбин үҥүлүтэ сатаабытым үрдүнэн эмпэтэ. Биир кэм ытыыр. Онуоха Маарпа суутун арыйбыта – киинэ сөллөн хаалбыт. Сонно тута Бөлтөөкөбү иккистээн ыҥыран киллэрдилэр. Маарыйа хат төхтүрүйэн ыксары баайда. Уолум киинэ үс хонон баран, иҥиирдиин түһэн, үчүгэй баҕайытык оһон хаалла.
Ити курдук бастакы оҕобун, уолбун Махаары, үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьан, бэрт кылбардык, дөбөҥнүк оҕолонон турабын. Аҕатынан эһэтэ Махаар (Маайыс) оҕонньор аатынан ааттаабыппыт…
Махаар кыратыгар иринньэх оҕо эбитэ. Дьулайа үһүн ааһыар диэри оспокко сылдьыбыта үһү. Аны сирэйэ, баһа түөрэтэ бүтүннүү бааһыран, мэктиэтигэр кулгаахтара туома туллан түһүөх айылаахтара үһү. Аныгылыынан диэтис буоллаҕа буолуо. Тарбаннаҕына түөрэтэ кыа хаан буолара эбитэ. Ону Үгүлээттэн тиийбит биэлсэр кыыс эмтээбит. Кинээс уола Кириилэ диэн киһи, эдэригэр сиргэ бултуу сылдьан утуйа сыттаҕына, балаакката умайан, иһин улаханнык уокка сиэппит. Онто бэрт уһуннук оспокко көрдүгэннии сылдьыбыта бэргээбитигэр ыҥырбыттарыгар кэлбит биэлсэр кыыс эбитэ. «Сымыыт уоһаҕын курдук өҥнөөх, халыҥ кумааҕыга суулана сылдьар маас этэ. Онон биспитэ. Инньэ гыммытын кэннэ, аҕыйах хонугунан, бааһа хатыра-хатыра хаҕыланан түспүтэ. Ити айылаах баастан чэр бөҕөтө хаалара буолуо диэн кэчэспитим баара, хата, букатын ып-ыраас баҕайытык оһон хаалбыта. Кэлин уонна бааһырбатаҕа», – диэн ийэм кэпсиир… Дьон, ол туох маас буолуой диэн төбөлөрүн сынньан, таайа сатаан бөҕө буолааччылар. Эмин таптахха, хайа баҕар ыарыы ол курдук дөбөҥнүк оһор…
Ыал улахан оҕото туох-хайдах дьылҕалаах киһи буолан иитиллэн тахсара – кини кэнниттэн кэлбит кытта төрөөбүттэригэр сүрдээх улахан суолталаах.
Махаар сэттис кылааска диэри интэринээккэ олорон Үгүлээт оскуолатыгар үөрэммитэ. Онтон Үөһээ Бүлүүгэ аатырбыт Михаил Андреевич Алексеев физмат оскуолатыгар үөрэнэ барбыта. Билиигэ-көрүүгэ сүрдээх тардыһыылаах эбит. Аны санаатахха, урут дойдутуттан, дьонуттан-сэргэтиттэн ыраах тэлэһийбэтэх оҕо, аҕынным эҥин диэн кыҥкыйдаан хайаан төннөн, кэлэн хаалбакка, тулуйан-тэһийэн, дьаныһан туран үөрэммит. Уон кылааһы онон Үөһээ Бүлүүгэ бүтэрбитэ. Норуодунай учуутал Михаил Андреевич туһунан наһаа иһирэхтик, истиҥник ахтааччы. Ордук киһи быһыытынан судургу майгылааҕын, сүрдээх өйдөнүмтүө, тиийимтиэ тыллааҕын-өстөөҕүн чорботооччу.
Махаар Үөһээ Бүлүүгэ үөрэнэ сылдьан дьонун, өтөҕүн олус диэн ахтарын туһунан кэпсиирэ. Үһүс Күүлэттэн Үгүлээккэ туох миҥэ көстөрүнэн, Үгүлээттэн Бүлүү куоратыгар сөмөлүөтүнэн, онтон салгыы аны Үөһээ Бүлүүгэ айанныыр. Оччолорго сибээс кэлиэ дуу. Кэпсэтии – суругунан эрэ. Хонньокуулугар Үгүлээттэн Тириэтийгэ барарыгар биир кэм сүүрүүнэн тиийэр эбитэ. Сайыҥҥы өттүгэр киэтэ кэтэн баран, дьонун, дойдутун аһара диэн ахтыбыт ахан оҕо, ырыа-тойук бөҕөтө буолан, аҥаардас чырбайа көтүүнэн өтөҕөр тиийэрэ үһү. Үс көс сири үс чааһынан тиийээччибин диэччи…
Улахан убайым Махаар букатын кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ көлүллүбүт, такайыллыбыт киһи. Маҥнайгы кылааһы бүтэрэн баран, холкуос оччотооҕу бэрибилээссэйигэр Борокуоппай Такыырапка бэйэтинэн тиийэн тылланан туран, сайын оҕуһунан отчуттарга ыһык таспыт. Ас иҥмэтэх олус хачаайы, баара-суоҕа бастакы кылааһы түмүктээбит оҕо тылын маҥнай утаа соччо баардылаабакка, суолталаабакка буолан баран, улахан киһилии сүрдээх ылыннарыылаахтык дьаныһан туран көрдөһөрө бэрдин иһин, тургутан көрөргө быһаарыммыттар. Дьонун батыһа сылдьан ат, оҕус көлүллэрин эрдэттэн көрбүт-билбит оҕо буолан, ким да көмөтө суох хара маҥнайгыттан бэйэтэ ылсыбыт. Өртүккэ мэччийэ сылдьар Өрүөл Уола диэн сүрдээх үскэл, холкуос ат оҕуһун тутан, көлүйэн, уот ааныттан сорук, дьарык оҥостон, дьаныһан туран үлэлээн барбыт. Маҥнай утаа дөрөтүн сүгэ сылдьара үһү. Онтон дулҕаттан салҕанан, аралтан үктэнэн, тэбинэн оҕуһун миинэ үөрэммит.
Онон Махаар бастакы кылааһы бүтэрэн баран, Муоһааны эбэ отчуттарыгар уһун сайыны быһа ыһык таспыт. Муоһааны – Илин, Орто уонна Арҕаа диэн үс улахан түөлбэлээх, элбэх тумуһахтардаах, бүтүн хас да холкуос сүөһүтэ дьыл тахсар ото оттонор, сүрдээх көнө, дэхси ходуһалаах, нэлэйэн-хотойон түһэн эбэ да эбэ…
Махаар өҥүрүк куйаас диэбэккэ, эймэҥнэс үөнтэн-көйүүртэн кыһаллыбакка, сорох ат дулҕаттан төбөтө эрэ быгар, лэкээриҥниир кыра ыамай аата, туохха да аралдьыйбакка оттомноохтук ылсан үлэлээбит. Аны, букатын оҕо эрээри, сиппит-хоппут улахан киһилии барыга-бары сүрдээх болҕомтолоохтук, кыраҕытык сыһыаннаһарын дьон сөҕөллөрө. Көлөбүнэн охсуллубут оту тэбистэриэм диэн, ходуһаны наар эргийэ сылдьара эбитэ, ону отчуттар ыһыытаан, далбаатаан быһа ыҥыран ылаллара үһү.
Дьаралыга суох ыһыктаах кууллары, иһиттэри бу эйиэнэ, бу киниэнэ диэн эндэппэккэ араартаан, наардаан, сыа-сым курдук тутан үллэрэрэ эбитэ.
Күһүн, атырдьах ыйын үһүс дэкээдэтигэр, хонуу биригэдьиирэ Өлөксүөйэп Бүөтүр: «Бу оҕо үөрэҕэ чугаһаата, саатар аҕыйах хонукка сынньана түһүө этэ буоллаҕа», – диэн аһынан тохтотоору гыммытыгар Махаар: «Суох, хайаан да ситэри сылдьабын», – диэн туох иһин буолумматах.
Ити сайын ыһык таспытыгар ылбыт хамнаһын сороҕотунан ийэтигэр лааппыттан «Луч» диэн бэгэччэккэ кэтиллэр чаһыы ылан биэрбит. Кимиэхэ да эппэккэ, бэйэтэ санаатыттан. Холкуос хассыыра буоллаҕына Махаарга хамнаһын, улахан киһилии биэдэмэскэ илии баттатан, тус бэйэтигэр туттарбыт. Ол оҕо киһиэхэ хайдах курдук суолталааҕын, долгутуулааҕын сэрэйиэххэ эрэ сөп…
Махаар холкуос отчуттарыгар ити курдук үс сайын ыһык таһан турар. Икки сай субуруччу оҕуһунан, оттон ол нөҥүө сайыныгар Бороҥдо диэн атынан.
Иккис сылыгар ийэтигэр сүрдээх күндү таҥас: хара хаатыҥка уллуҥнаах, оҕуруолаах билэлээх, таба тыһа унтуу ылан биэрбит. Үһүс сылыгар, күһүн, биир уостаах сүүрбэлээх сынтараалка доруоп саа ылыммыт. Оччолорго хайа да саа туох да хааччаҕа суох маҕаһыыҥҥа көҥүл атыыланара.
«Иккис кылааһы бүтэрбит сааһыгар, бэс ыйыгар, үөл кус ытыатын кэмигэр, сүүрбэлээх саатын илдьэ киирэн, Дэлбэнигэ дурдаланан олорон, хас сарсыарда аайы биирдии андыны тутан эйэҥэлэтэн тахсааччы», – диэн ийэм ахтар.
Улахан убайбыт Махаар аармыйаҕа сулууспалаан кэлэн баран, көҥүл тустуунан үлүһүйбүтэ. Сэбиэскэй Сойуус успуордун маастарыгар хандьыдаат. Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй култууратын туйгуна.
Махаар, кырдьыга да, үөрэҕи бата сылдьан үөрэммитэ. Ол курдук, үс үрдүк үөрэҕи бүтэрбитэ. Салайар үлэҕэ уһуннук, тахсыылаахтык үлэлээн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ буолбута.
Мантан сиэттэрэн мин өссө төгүл тоһоҕолоон этиэм этэ, ыал улахан оҕото туох-хайдах киһи буолан иитиллэн тахсара – кини кэнниттэн күн сиригэр кэлбит бииргэ төрөөбүттэригэр сүрдээх улахан суолталааҕын. Ити барыта ийэлээх аҕабыт барахсаттар сатаан, сөпкө ииппиттэрин түмүгэ, туоһута.
* * *
Аҕам аах кытта төрөөбүттэр сэттиэлэр. Өссө хас да оҕо кыраларыгар «төннүбүттэр». Мин дьиктиргиирим диэн, төһө да нууччалыы ааттаммыттарын иһин, ийэлээх-аҕалара таптаан хос ааттаталаабыттар: Сааба – Нохтообул, Сэмэн (мин аҕам) – Аччыгый Оҕо (Саабаттан аччыгыйын иһин буолуо), Маарыйа – Маайыстыыр, Эриэбэ – Биибээски, Маарпа – Тэскэлик, Муоча – Эллэкэ. Онон син биир сахабыт тарда сытар…
* * *
Аҕам маһы эрэ хаамтарбат улахан уус этэ. Оскуола тутуутугар, араас улахан тутууларга барытыгар (ыал олорор дьиэтин туһунан этэ да барыллыбат) ыҥырыкка сылдьара. Оройуон сэбиэтигэр дьокутааттыыр сылларыгар Үһүс Күүлэккэ үс оһохтоох дьоһуннаах кулууп туттарбыта. Туттарыа дуо, маһын кэрдиһэн, ааттаах тырахтарыыс киһи тыраахтарынан бэйэтэ таһан, сүгэ тутан тутуспута. Ол кулууп күн бүгүҥҥэ диэри дьэндэйэн турар. Сэбиэскэй былаас баар кэмигэр, өтөрдөөҥҥө диэри, аҕыыт биригээдэлэр тиийдэхтэринэ отчуттарга, сүөсүһүттэргэ онно кэнсиэртииллэрэ, киинэ илдьэн көрдөрөллөрө.
Аҕам барахсан үлэттэн ордон дьиэтигэр-уотугар, хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт кэриэтэ, түстээн-түптээн сынньалаҥ олоҕу олорботох киһи. Наар чэҥкир, мэлдьи, олоҕун устатын тухары, хара үлэни кытары өрө тустубут, бэйэтин букатын харыстамматах, этэргэ дылы сиэри таһынан баламат үлэһит киһи этэ. Дэлэҕэ да дьоно-сэргэтэ: «Туох туһугар ити айылаах умса-төннө түһэрэ буолуой!» – диэн сөҕүөхтэрэ, саллыахтара дуо. Мин итинэн олус диэн киэн туттабын.
Обургу кылааска тахсан баран, тутууга, окко үлэлии сылдьан, аҕам барахсан үлэҕэ такайбыт оҕото, ону сэргэ Сэбиэскэй саҕанааҕы мургун үлэһиттэрдээх киинэлэри көрүүнэн, кинигэлэри ааҕыынан олуһун диэн умсугуйбут оҕо, үлэҕэ олус үлүһүйэн хаалыллара. Ардах түһээри ыксатан, хастыы да хонугу быһа от кэбиһиитигэр эҥин букатын түүннэри сылдьарбыт. Күһүн ходуһаттан тыраахтар пааратын уотунан тахсыылар кытта бааллара. Биригээдэ дьоно арыый эрдэлээн бүтээри гыннахтарына, оскуола ыамайа аата, бу обургу: «Ээ, кэбис, маны бүтэрэн, итини түмүктээн баран биирдэ тахсыаххайыҥ, барыаххайыҥ», – диэтэхпинэ, сорох дьон: «Бу да киһи, аҕатын курдук үлэҕэ охторо буолуо, ситтэҕинэ-хоттоҕуна, биригэдьиир эҥин буоллаҕына – дьону сиир, үлэҕэ суулларар киһи тахсан эрэр», – дэһэллэрэ…
Ахсыс кылааһы бүтэрэн баран, эксээмэннэрбин туттараат, сол нөҥүө күнүттэн, сүгэбин тутаат, тутуу биригээдэтигэр киирсэн, сүүс сүүрбэ ыанньык ынах турар хотонун тутуспутум. Биригэдьиирбит, үгэс курдук, аҕам. Баҕанатыттан саҕалаан туох баар үрдүн, муостатын маһын түөрэтин билэрээмэҕэ бэйэбит эрбэппиппит. Ол күһүнүгэр, балаҕан ыйыгар, хотон үлэҕэ киирбитэ. Ортотугар, от ыйыгар, аҕам биһикки кэтэх сүөһүбүтүгэр оттоммуппут.
Аҕам үлэҕэ сүрдээх ирдэбиллээҕэ. Сайын от кэмигэр тутуу биригээдэтин дьоно эмиэ от үлэтин эрэсииминэн сылдьыахтаахтар диирэ. Сарсыарда тоҕустан киэһэ тоҕуска диэри биир туруу. Күнүс дьиэбитигэр кэлэн кыл түгэнэ (дьэ, чахчыта да, ыксал-тиэтэл, харбыалаһыы да эбит) эбиэттии охсоот, төттөрү түһүнэрбит. Биэстээҕи аһылыкпытын, ийэбит уонна эдьиийдэрим бэлэмнээбит ыһыктарын, онно үлэлии сылдьан аһыы охсон ыларбыт.
Үлэ кэмигэр, кыратык тыын ылан сынньана да түһэр кэмҥэ сыҥааҕырт да сыҥааҕырт буолары аҕам сөбүлээччитэ суох. Ол иһин дьааһыйар да буоллахха кистии-саба, тиэрэ хайыһан баран дьааһыйарбыт.
Аҕабын кытта бэрт элбэх араас тутууга сылдьыспытым. Ол иһигэр ыаллар кэтэх дьиэлэрин тутуутугар эмиэ.
Сэбиэскэй кэм саҕана, үгэс курдук, нэдиэлэҕэ хаста да, киэһэ аҕыс чааска кулуупка киинэ көрдөрөллөрө. Сайын сынньанар оҕолор, учууталлар, сололоох дьон онно субуһаллара. Оҕо-оҕо буоллаҕым, ханнык эрэ санаа дэгэтигэр, туос иллэҥ оҕолору ордугургуу, ымсыыра көрөрүм…
Ийэм үлэттэн, түбүктэн быыс-арыт булан кулуупка киинэҕэ сылдьыбыта да ахсааннаах. Холобур, тус бэйэм ийэм кулуупка киинэ көрө барбытын букатын өйдөөбөппүн.
Биирдэ сайын саҥа киинэ кэлбит үһү диэн сүпсүлгэн буолбутугар, ийэм оҥостон-оҥостон кулуупка киинэ көрө барбыт. Мин оччолорго кыра кылааска үөрэнэрим, эдьиийдэрим дьиэлэригэр бааллара. Арай туран ийэм саһан-саһан хотон кэннигэр тиийбитин кэннэ, мин: «Ийээ!» – диэн ыҥырбытым үһү. «Эдьиийэ, Саргыта баар», – диэн ийэм бөҕөх киһи быһыытынан тэлгэһэтиттэн тахсан салгыы барбыт. Аара өссө, Алыһар Бааска диэн суоппар ыалларга уу кута сылдьарыгар түбэһэн, бодобуос массыынаҕа олорсубут. Кулуупка тиийбитигэр Бииттэр Луукус диэн киинэмэхээнньик, ийэм киинэ көрө кэлбитин дьиктиргээн, соһуйан, биирдэ кэлбит киһиттэн харчы ылбаппын диэн, ийэм сүүрбэ харчы биэрээри гыммытын саба сапсыйан кэбиспит. Ийэм: «Биир көстүүнү кыайан тулуйан көрбөтөҕүм, кулгаахпар наар оҕом «ийээ-э!» диэн ыҥырбыт саҥата иһиллэр курдуга. Туох гынаары ити оҕом барахсаны хаалларан, ыҥырбытын, ыһыытаабытын үрдүнэн кэлтим буолуой диэн кэмсинэ-кэмсинэ, дьиэбэр тиэтэйэн ахан төттөрү кэлбитим… Кэлбитим, оҕом тиэргэнигэр эдьиийдэрин кытта оонньуу сылдьара», – диэн билиҥҥэ диэри сонньуйа-сонньуйа кэпсиир. Ийэ сүрэҕэ диэн, хор, оннук!
* * *
Тохсус кылааһы бүтэрэн баран, аҕабын уонна аҕам ийэтин сурдьа Ыстапаан уола Ньукулайы кытары уһун сайыны быһа бэйэбит туспа үс киһилээх илии сибэниэтэ буолан оттообуппут. Аҕалаах убайым иккиэн холобур буолар хоһуун үлэлэринэн баартыйаҕа киирбит хомуньуус дьон. Иккиэн кэпсэлгэ киирбит мургун отчуттар…
От ыйыгар, уһун күнү быһа күн уота быһа көрөн, сирэйим тириитэ хатыра-хатыра хаҕыланан түспүтэ; ол курдук кыһыл этинэн көрөн кытарыҥнаан баран, килэччи оһон хаалбыта. Аны ол айылаах сиикэй эт курдук сирэйиҥ тириитигэр бырдах эмин хайдах да бистибэккин, аһытарын оҕото…
Биһиги эҥээр сир-дойду ходуһата тиэхэникэнэн оттуурга улахан табыгаһа суох. Үксэ үрэх, күөл тардыыта, сиики сир буолан ньаалаҕай, кырдаайы сытайан үөскүүр. Дэлэҕэ үөн-көйүүр үгэнигэр төҥкөс гынан баран, турбут сиргин көрдөххүнэ оҥойон хаалыа дуо.
Бастаан утаа улахан от охсооччулары, дьоммун тыын быһаҕаһа тыынан сырса сылдьыбытым, онтон үөрэнэн, сотору эриллэ хатан, букатын, төрүт хаалсыбат буолбутум. Дэлэҕэ охсорунан биллибит Ньукулай: «Бу уол киһи бэрбээкэйин быһа дайбыыра буолуо, олус чугаһаама эрэ… Эһиил баҕас бэйэҕит туспа оттооруҥ, мин моой сырыттахпына да сөп буолсу», – диэн күлүө дуо. Ол миэхэ ханнык да сопхуос дириэктэрэ хайҕаабытынааҕар ордук улахан хайҕабыл этэ.
Күһүнүгэр тиийэн хатан, туох да омуна суох биир кэм өрө экчэҥкэлии, кыдьыгыран оту-маһы тутан-хабан көрө сылдьар буолан хаалбытым…
Маҥнай, ходуһа таһаараары хороннор, уулара саҥа түспүт тыа уолба күөллэрин кытылларын, хоннохторун-быттыктарын сирийэн оттоон баран, сай ортото арыыга, Тэбиэлэһэр диэн сиргэ көһөн киирбиппит.
Өрүс мыраанын үөһэ ыттан туран, охсубут хадьымалбыт киэҥин, тыһыынчанан бугул бачыгыраан турарын көрөн, ама, баччалаах киэҥ сири биһиги охсубуппут, оттообуппут буолуо дуо диэн, бэл, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдуга…
Ыраах, улуу эмчит, ытык кырдьаҕас Ньыыкан (номоххо киирбит норуот эмчитэ Никон Алексеевич Васильев-Ньыыкан) оҕонньор олорбут олоҕо, Логлоор хайата өрө үллэн, көҕөрөн көстөрө.
Ыһыкпытын уон хонук баһыгар биирдэ бөлөрүүс тыраахтарынан Дьөгүөссэ диэн киһи аҕалан барара. Ыһык таһар тыраахтар сүтэ-сүтэ бирдьигиниир тыаһа, от-мас быыһынан элэгэлдьийэн иһэрэ үчүгэй да буолара…
Хотуур ортото нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ кэлэ сылдьан, «Өктөөбүр Суола» диэн оройуон хаһыатын аҕалбыта. Онно Маисов Семен Сергеевич настаабынньыктаах үс киһилээх биригээдэтэ илии сибэниэлэрин ортотугар оруйуоҥҥа бастаан иһэр диэн сибидиэнньэ-табылыысса ыйыллыбыт, суруллубут этэ…
Убайым Ньукулай үөрэҕэ суох эрээри хаһыаты, кинигэни добдугураччы ааҕара. Тоҕо эбитэ буолла, наар тыастаахтык, таһыгар ааҕар үгэстээҕэ. Ньукулай ийэтэ Киристиин эмээхсин диэн. Ол иһин Ньукулайы Киристиин Ньукулай, өссө көннөрү Киристиинэп дииллэр.
Кэпсээнтэн кэпсээн. Ньукулай биирдэ, Үһүс Күүлэккэ олорор эрдэхпитинэ, атаҕын көнтөскө эрийтэрэн өлө сыыһан турардаах. Байытаан Кугас диэн саастаах эрээри, тордуос быһыылаах сылгыны тутан баран, тэпсэҥэлии сылдьар ат сиргэ соһуллубут көнтөһүгэр атаҕын эрийтэрбит. Сылгы сиргэнэн ойбут уонна киһини соспутунан, ыһыытаппытынан далы хаста да эргийбит. Хата, уолдьах ийэм түбэһэ тахсан ыһыытаан, уостуганыттан харбаан ылан уйуһуйбут сылгыны тохтоппут. «Дьэ онно баҕас саҥаһым Аана барахсан тахсан өрүһүйэн турар, онтон ынтах баҕас ыт өлүүтүн өлүллүөхтээх этэ», – диэн Ньукулай түгэн көһүннэр эрэ куруук ахтааччы.
Тоҕо эбитэ буолла, убайым Ньукулай, ардыгар, көлүүр оҕуһун ыҥыырдаан баран миинэр үгэстээҕэ үһү…
Биһиги дойду сирин, ходуһатын ото үксэ кылгас эрээри, этэргэ дылы «өлбүт сүөһү өндөйөр» сүрдээх иҥэмтиэлээх, сөлөгөйдөөх от. Киһи бэрт киэҥ сири дайбаан оту ылар. Оттон сорох нэһилиэктэр ходуһаларын ото, туома отчут мунарын курдук бөтө үүнэр эрээри – сүөһү сии туран охтор соппоҥ. Дэлэҕэ биир күрүөҕэ илиинэн уончалыы оту кэбиһиэхтэрэ дуо. Итинник кэлии оту кыһын пиэримэ кыбыытыгар от ыйааһыныгар сылдьан, туома хаптаһын тырыыҥкатын бугуллуу сылдьар курдук сананыллара. Хоччорхойо диибин диэн, нуучча мохуруонун курдук. Күкүр иһигэр күөдэл-таһаа буолан таах үллэн сытар. Бэл, сутаабыт сүөһү букатын сиэбэт. Ол да иһин, Үһүс Күүлэт Муоһаанытын ото былдьаһык буолара.
Мин оскуолаҕа сылдьан хотуурбун бэйэм хаһан да оҥостубатах киһибин. Түөрэтин аҕам бэрийэрэ, бэлэмниирэ: тэлэн, таптайан, сөрү-сөп гына уктаан, дуускалаан. Дьон эмиэ киниэхэ сөбүлээн таптайтараллара, хотуур тууратын саматан суолхайтараллара.
Аҕам бэйэтэ бэркэ табан оҥостубут хотуурун тыаһа «сууп-сыып» ыллаан, туораттан киһи көрдөр-көрөн туруох айылаах охсоро. Ыксаабакка, ыгылыйбакка, биир кэм илэчититтэн кыһыйара. Дэлэҕэ: «Сэмэн охсубут сиригэр эһиил от үүнэрэ биллибэт», – диэхтэрэ дуо. Омос көрдөххө аа-дьуо хаамар курдук эрээри, баран бардаҕына, киһи букатын сиппэт охсооччута.
Хас да холкуос сүөһүтэ дьыл тахсар ото оттонор Үһүс Күүлэт аатырбыт Муоһааны эбэтин киэҥ нэлэмэн ходуһатыгар Сэбиэскэй кэм саҕана, мэлдьи буоларыныы, үгэс курдук окко куоталаһыы ыытыллара. Уоннуу хонуктаах дэкээдэ. Аҕам, күөгэйэр күнүгэр сылдьар киһи, уһун сайыны быһа наар охсууга сылдьара үһү. Хас уон хонук аайы түмүк тахсара. Онно мэлдьи бастыыра, куруук удаарынньык этэ. Бастаабыт охсооччуга бириэмийэ уонна кыһыл былаах туттараллара. Ол кыыһар кыһыл былаах ардах буоллун, кураан буоллун – сөрүүн тыалга тэлимнии-тэлибирии, ол курдук ходуһаҕа анньыллан турара.
Киһи эрэ сөҕөр суола, аҕам уон хонук устата хас күн аайы соҕотоҕун хаа сүүрбэ, хаа отут суотайы охсоро үһү. Аны чаайын бэйэтэ өрүнэр, хас омурҕан аайы хотуурун бэйэтэ таптанар. Муоһааны эбэ ходуһата киэҥэ бэрт буолан, үлэлэрин түмүгүн чуолкай билээри, биир-биир сылдьаллара эбитэ. Дьэ, абытай үлэ диэтэҕиҥ!
Хара үлэҕэ иҥиир-ситии буола эриллэ, кииллийэ хаппыт аҕам барахсан хадьымалыгар кыыһар кыһыл былаахтаах, этэрбэстэрин устан икки атах сыгынньах, сиккиэр тыалга баттаҕа өрүкүйэ, хонноҕо аһыллан хотуурун тимирэ күн уотуттан килэбэччийэ курбууланан от охсон күөгэлдьитэ сылдьарын өйбөр оҥорон көрдөхпүнэ – миигин кэмэ суох киэн туттуу иэйиитэ саба кууһар. Оҕо дьоло… Аҕам барахсан…
Сорох дьон «Сэмэн хотуурун сатаан табан оҥосторо бэрт, ол иһин өнө быстыбакка итинник айылаах охсор» дииллэрэ. Ол эрэн киһи дьиктиргиирэ баар, ханнык да ортоһуор хотуурунан аҕам син биир охсубутун курдук охсоро. Отчуттар: «Сэмэн, хотуургун миэхэ уларыс, эн миэнинэн дайбаан көр эрэ», – диэн тургутан көрөллөрө да, букатын сиппэттэрэ. Онон оту чахчы кыайа-хото охсор сатабыл диэн биир эмэ дьоҥҥо айылҕаттан анаан бэриллэр улахан дьоҕур, идэ буолар. Ол дьоҕурга эбэн кэбиһиҥ – сатаан, табан эллэнэн оҥоһуллубут уус киһи хотуурун…
Иккис убайым Сэргиэй бэһис кылааһы бүтэрэн баран, аҕатын кытта эмиэ сибэниэ чилиэнин быһыытынан оттоһон барбыта. Оччотооҕу хонуу биригэдьиирэ Өлөксүөйэп Болуодьа, Сэргиэй улахан дьонтон хаалсыбакка үлэлэспитин иһин, хамнаһын тэбис-тэҥҥэ аахпыт. Сэргиэй онно букатын оҕо буоллаҕа. Аҕам от охсоллоругар, манастыырдаан батыаккалаһан бардахтарына, уолун бүтэһиккэ ыытара үһү. Бэйэтэ буоллаҕына мэлдьи Сэргиэй иннигэр сылдьара эбитэ. Аҕам охсоро бэрт буолан, уола хаалаары гыннаҕына, Сэргиэй кэлиэхтээх сирин ойо дайбаан биэрэн баран, аны бэйэтин суолун салгыыра үһү. Сэргиэй ол аҕата охсубут ырааһыгар диэри тиийэн баран, сүүрүүнэн түһүнэн аҕатыгар чугаһаат, суолун салҕаан охсон кулупаайдаабытынан барара эбитэ. Устунан охсо үөрэнэн, түмүгэр, букатын харыс да хаалсыбат ньургун охсооччу буолан хаалбыт. Ити буолан эрдэҕэ, оҕону сатаан табан үлэҕэ үөрэтии үтүө түмүгэ. Биһиги кытта төрөөбүттэртэн бастыҥ охсооччубут Сэргиэй.
Аҕабыт биһиэхэ тугу эмэ үлэлэттэҕинэ хайаан да сорук туруорара: күҥҥэ баччаны үлэлиэхтээххин, итиччэни толоруохтааххын диэн. Чэ, холобурдаан ыллахха, от үлэтигэр да буоллун, оҕону ходуһаҕа киллэрэн баран, мээнэ, үлүбээй оҕус, мус диэн баран баран хааллахха, туох да улахан түмүгэ, туһата суоҕа биллэр суол. Оттон бүгүн баччаны охсуохтааххын эбэтэр мунньуохтааххын диэн ыйыы-кэрдии этэн, өссө кэмнээн-кээмэйдээн биэрдэххинэ, соруйдаххына – оҕо талаһардаах, дьулуһардаах, соруктаах буолан, эйиэхэ этиттэриитэ, соруйтарыыта да суох, ис-иһиттэн бэйэтэ баҕаран, үлүһүйэн туран сонно тута үлэтигэр ылсыбытынан барар. Биир кэм хабытайданыы. Төрөппүт ону көрөн бэйэтэ да астынар. Оҕо соругун, күннээҕи үлэтин бүтэрдэҕинэ, түмүктээтэҕинэ тугу баҕарар гынара көҥүл. Аны улаатан, ситэн-хотон истэҕин аайытын, күннээҕи үлэтин соруга эмиэ улаатар. Итинник сылдьан оҕо устунан хайа да үлэҕэ үөрэннэр-үөрэнэр: сыыйа-баайа үлэһит дьон сатабылларын, үөрүйэхтэрин, албастарын сомсор, билиитин-көрүүтүн хаҥатар, үгүскэ-элбэххэ уһуйуллар. Үлэ үлүскэнигэр, үөрүүтүгэр ылларан барар. Түмүгэр тиийэн, кыралары бэйэтэ үлэҕэ такайар киһи буолан хаалар.
* * *
Аҕам кыраҕа да, улахан да тутууга барытыгар дэгиттэр уус этэ. Уонна олох эгэлгэ эйгэтигэр, барыга-бары наһаа көхтөөҕө. Сонуну, саҥаны түөрэтин олус сэҥээрэрэ. Урут харахтаабатах сээкэй тиэхэникэтэ эҥин кэллэҕинэ, сүрдээҕин дьиктиргээн тутан-хабан, сыныйан көрөр-истэр үгэстээҕэ.
Маайыс Аһыктаатыгар (Арҕаа Күөлгэ), Бэрэҕэ олорор эрдэхтэринэ, аҕам маһынан кыһан-кыладыйан холкуос сэппэрээтэрин, иистэнэр массыынаны үүт-үкчү үтүгүннэрэн оҥорбутун билиҥҥэ диэри дьон олус сөҕөн-махтайан ахталлар. Итэҕэйиҥ-итэҕэйимэҥ – ол иистэнэр массыыната, эрийэн тыккырдаттахтарына, өрбөҕү дьөлүтэ баттыалаан тэһэн тигэрэ эбитэ. Кинигэ ойуутуттан көрөн, бэлисипиэт кытта оҥорбут. Силигэ барыта сиппитэ үһү эрээри, тэбэр тиһилигэ (сыаба) сатаммакка хаалбыт… Быһах охсорун, хомус эҥин оҥорорун туһунан этэ да барыллыбат.
Эһэтэ Мэхээлэ оҕонньор сиэнигэр (мин аҕабар) элэйэн-элэйэн ончоҕор тиийэрэ чугаһаабыт буускап хотуурун биэрбитэ үһү. Ол буускабынан саҥа дьороччу улаатан эрэр аҕам, уон алталаах-сэттэлээх уол сылдьан, күҥҥэ хааттан ордуктууну охсоро эбитэ. Сотору ол буускаба тумса тостубутугар, аҕам тимирин быһан ылан хомус тыла оҥорбут. Онтута олус сатаммыт, сүрдээх этигэн тыастаммыт. Инньэ гынан ол буускабын тимириттэн, дьон үлэҕинэн, хас да хомуһу охсубут. Мэхээлэ сиэнэ улахан уһанар дьоҕурдааҕын сөҕөн, онтон иэйэн, аҕабар эһэтин Маайыс оҕонньор суохапчытын бэлэхтээбитэ үһү…
Аҕам сүүрбэччэлээҕэр, биир сайын от охсо сылдьан эт быстан дьиэтигэр нэһиилэ өөкөйөн тахсыбыт. Ону Тоотук диэн түөнньүт оҕонньор түөннээн, букатын харахтан сыыһы ылбыт курдук үтүөрдэн кэбиспит. Аҕам үөрүүтүттэн, Тоотук оҕонньорго махтанан, биир оту охсон биэрбитэ үһү. Аҕабыт сиһигэр Тоотук оҕонньор түөнүн суола чэр буолан хаалбытын дьиктиргээн көрөөччүбүт…
Тоотук оҕонньор эмээхсинин кытта Муоһааны эбэ Илин Түөлбэтигэр олорбуттара. Оҕолоро суоҕа. Билигин Тоотук өтөҕө диэн өтөх уонна Тоотук аатынан ааттаммыт көлүйэ күөл баар.
Биирдэ, эмиэ эдэригэр, сиһин үөһэ «хоҥнубутугар», ийэтэ инитин кыра уолу Бүөтүрү сыгынньах эмэһэтинэн иһигэр баллаччы олордон эмтээбит. Аҕам инньэ диэн кэпсиирэ…
Аҕам хараҕынан сүрдээҕин холуур уус буолан, бэл, кэми-кээмэйи улаханнык туттааччыта суох. Ылла да, тааҕы-таах, сөрү-сөп гына быһан-сотон кэбиһэрэ. Оттон сорох уустар хаста эмэтэ төхтүрүйэн кэмнээн-кэмнээн баран, наһаа уһун эбэтэр татым гынан кэбиһэн элбэхтик бадьыыһыралларын көрүллэрэ. Аҕам сүгэтин суола ырааһынан кэпсэлгэ киирбит киһи.
Аҕам барахсан букатын бөҕө куттаах-сүрдээх, чахчы кытаанах эр санаалаах, төрүт ураты айылгылаах киһи буоларын бу Орто дойдуттан анараа дойдуга аттанар, айанныыр дьон «ийэ мастарын» барытын силигин ситэрэн туран оҥорор ытык уус буолбута да кэрэһилиир. Киһи «ийэ маһын» оҥоруу диэн – мээнэ киһи ылсыбат үлэтэ. Сорох эр дьон омос көрүүгэ тыгар тымыра, хамсыыр хаана, харса-хабыра суох курдук дьүһүннээх-бодолоох, барыны-бары кыайыах-хотуох айылаах саҥалаах-иҥэлээх, тыллаах-өстөөх эрээрилэр – киһи «ийэ маһын» оҥоруутугар ылсыахтааҕар буолуох, буоругар да сылдьалларыттан саллан барсыбат дьон буоллахтара…
* * *
Сэрии кэмигэр аҕам төбөтүн чугуун иһиккэ үлтү түспүтүн эһэтэ Мэхээлэ оҕонньор уһун кыһыны быһа ыарыылаан, көрөн-истэн сүһүөҕэр туруорбут. Хойут, оҕонньор барахсан көмүс уҥуоҕун көтөхпүт уола – сиэнэ Сэмэн. Маайыс Аһыктаатыгар (Арҕаа Күөлгэ) уунан сылдьан, күннээн-хонуктаан эһэтин уҥуоҕун собус-соҕотоҕун дьип-дьап тутан оҥорон, эргиирин силигин барытын ситэрэн кэбиспитэ үһү. Хойукка диэри: «Тоҕо ол собус-соҕотоҕун сылдьыбытым буолуой?» – диэн дьиктиргээн ахтааччы. Мэхээлэ оҕонньор уҥуоҕа, дьэндэйбит уһун кириэстээх Маайыс оҕонньор уҥуоҕун кытта сэргэстэһэ, туох да буолбакка, күн уотугар тураҕастыйа кэриэрэн билигин да сүрдээх чэгиэн турар. Мэхээлэ аҕата, мин хос-хос эһэм Хоолоо оҕонньор диэн эбитэ үһү.
Күһүн бултана сылдьан сайылык өтөҕүн быһа ааспаппын. Хос эһэм уҥуоҕун көрдүм да, тоҕо эрэ наар аҕабын саныыбын. Аҕам сүгэтин суолун көрдөхпүнэ, «оо, бу уҥуоҕу тутар кэмигэр, бу бии суолун хаалларар түгэнигэр эдэр да буолуо ээ… Былыр дьон бөҕөтө тоҕуоруһан, олорон ааспыт баччалаах киэҥ өтөҕүн ортотугар собус-соҕотоҕун уһун күнү быһа түбүгүрэн букунайа сырыттаҕа…» дии санаатахпына, куппун-сүрбүн хамсатан, уйулҕабын уйадытан дьикти иэйии саба кууһар…
Маайыс Аһыктаатыгар (Арҕаа Күөлгэ) күн бүгүҥҥэ диэри тыатааҕы оҕонньор сөбүлээн дугуйданар. Хас сайын аайы чааркааным көҥдөйдөрүн ыһаталыыр хайыыр. Дойдулаах кыыл тиҥсирийиминэ, ханна барыай. Хас да сиргэ «оонньуур мастаах». Ону мин хайа да мусуой хартыынатынааҕар ордук кэрэхсээн, сирийэн көрөбүн.
Хос эһэм Мэхээлэ ойуурдааҕыттан куттаммата үһү. Арҕаа Күөлтэн Бэрэҕэ кэлэн иһэн, суолун икки өттүгэр отонноон сиэн ыбыгырата сылдьар эһэлэри көрдөҕүнэ: «Эмэх сырайдар сиир буоллаххытына сиэҥ», – дии-дии ыккардыларынан ааһара эбитэ.
Маайыс Аһыктаатын икки, Бэрэ икки ыккардыгар баар Тырыкаат диэн күөлгэ аҕам тиргэлиирэ эбитэ. Тырыкаат дьоҕус көлүйэлээх. Аҕам биирдэ тиргэлэрин көрө сырыттаҕына, көлүйэ уҥуор уун-утары эһэ сүгүллэҥнээн киирэн кэлбит. Киһиттэн букатын куттаммата үһү. Ыһыытаабытыгар, маһы-оту охсуолаабытыгар да кыһаллыбатах. Онуоха аҕам куопчахааны уматан баран онон далбаатаабытыгар биирдэ дьаадьыйбыт.
Аҕабыт биһиэхэ араас, эгэлгэ мас оонньууру оҥороро. Чыыспаан маһын ылан, бэрт түргэнник тыыран тырылатан, кыһан кырылатан, бүк-тах тута охсон таба оҥортоон биэрэрэ. Адаар муостардаах, кынталлыбыт моһуоннаах, дьыралдьыйбыт атахтардаах – атын аҕай, сүрдээх тупсаҕай кыыллар гына. Аҕам кэннэ ким да оннук тупсаҕайдык оҥорбото. Холонон көрөөччү үгүһэ да, наар атахтарын, муостарын салаатын тоһутан кэбиһэллэрэ. Кыһан, бүк-тах тутан син майгыннатан таһаардахтарына да, аҕам киэнигэр төрүт тиийбэт баллыр-иллир харамайдар буолаллара. Хайдах букатын тоһуппакка ити айылаах нарын гына атахтаан, муостаан оҥорорун мэлдьи сөҕөбүн…
Аҕам, улахан убайым Махаар маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирэн баран, Өктөөп бырааһынньыгын өрөбүллэригэр сынньана кэлэригэр бэлэмнээн, уу тэстибэтинэн ыпсаран, хатыыс хабаҕынан силимнээн оҥорбут түөрт атахтаах төгүрүк остуола күн бүгүҥҥэ диэритин дьиэбит биир баар-суох мааны тэрилэ буолан турар. Ол аата аһыыр остуолбут оҥоһуллубута биэс уонтан тахса сыл буолбут.
Мин төрүөм иннинэ оҥортообут өйөнөрдөөх олоппосторо, букатын туох да буолбакка, хаадьаҥнаан да көрбөккө сылдьаллар. Дьиэтин тэрилин, чороҥ соҕотох да тимир тоһоҕону саайбакка, олус да бөҕө-таҕа, тупсаҕай гына оҥортообут. Кэлин маҕаһыынтан хотуобай олоппостор син ылылыннахтара, олор бары сааҕынаан, халкыҥнаан, ыһыллан хаалбыттара.
Аны аҕам барахсан оҥорбут биир ытык мала – сэттэ оҕо түөрэ бары сыппыт биһикпит. Күн бүгүҥҥэ диэри ийэбит оронун үрдүгэр ыйанан турар. Дьэ кырдьыга, чахчыта да иччилэммит, тыыннаммыт ытык мааны мал диэтэҕиҥ… Кинини киһи сэмээр, оргууй аҕай илиитин иминэн эрэ имэрийэн көрөр. Оннук күндү…
Бэрэҕэ олордохторуна, Махаар төрөөбүтүгэр, хатыҥ маһы суоран, иэҕэн, эһэтэ Мэхээлэ оҕонньор сиэнигэр «маны ыл» диэн хайыһарын биэрбитин бысталаан, сигэнэн иитигэр тиһэн адарайдаан, көлбүүр ыйыыр чампараахтаан эҥиннээн биһигин наһаа тупсаҕай көстүүлээх гына оҥорбут.
Оҕо төрөөтөр эрэ тус-туһугар улахан көрдөһүүгэ, уларсыкка сылдьыбыт биһик. Оччолорго балыыһа Үгүлээт Ампаардааҕар баара. Онон Үгүлээт уонна Үһүс Күүлэт ыккардыгар, сайын ыҥыыр ат үрдүгэр сүнньүгэ иилиллэн көтөххө, кыһын сыарҕалаах акка бээгэйдэнэн, элбэхтик төттөрү-таары тиэстибит, кэлбит-барбыт биһик.
Биһиги кытары сэргэ өссө түөрт атахтаах оҕо ороно оҥорбут. Алта уонча сыл кэриҥэ ааспыт эрээри, бээгэй уйабыт биһикпит, ороммут букатын сабыс-саҥа кэриэтэ сылдьаллар. Дьэ тутуу-хабыы, бөҕө-таҕа да оҥоһуу эбит…
Аҕабыт дьиэтин иһигэр өрүү сээкэйи уһанара. Оһох иннэ түөрэтэ устуруус, эрбии көөбүлэ; сүгэ, быһах олуга буолан үллэн сытара көрүөххэ астыга сүрдээҕэ, мас сыта дыргыйан ураты кэрэтэ… Аҕам уһанарыгар сыа-сым курдук туттарын, туораттан, киһи эрэ умсугуйан, ылларан көрдөр-көрөн туруох курдук буолара. Аҕам барахсан сиргэ-уокка сылдьан отууга да, дьиэтигэр да, уоһун мунньары-ханньары тутта-тутта, тобугар тардан сытыы быһаҕынан саҕаһа кыһан эрилитэ олороро харахпар букатын субу баар курдук…
Аҕам эдэр эрдэҕиттэн илим баайарын, таҥарын, олус сөбүлүүр дьарыга. Куйуур эмиэ баайара. Кэлин өссө бэйэтигэр муҥха таҥыммыта. Онтутун барытын дөкүмүөннэтэн эҥиннээн, силигин ситэрэн баран, күөл ылан, дьону түмэн элбэхтик муҥхалаабыта. Көрөн-истэн дьаһайааччы, ыйыы-кэрдии биэрээччи, эппиэдэйдьит өрүү бэйэтэ. Аны биһиэхэ, сахаларга, анньыыһыт диэн туспа идэ баар. Сэдэх киһиэхэ айылҕаттан бэриллэр улахан дьоҕур. Дьэ ол анньыыһыт идэтин, дьоҕурун баһын-атаҕын билэн баһылаабыт киһи – мин аҕам. Ону биир дойдулаахтара, үөлээннээхтэрэ, доҕор-атас дьоно маннык ахталлар: «Сэмэн дьээбэрэн, кыдьыгыран муҥха аҥаар кынатын ойбонун соҕотоҕун бэйэтэ алларан барара, аҥаар кынатын өттүнэн икки эр бэрдэ түһүнэллэрэ да, Сэмэни ончу ситээччилэрэ суох. Сэмэн тахсыы чардаакка тиийэн баран, мичээрдээн быһа ыртайан турааччы».
Аҕам чахчы кыанар киһи этэ. Оҕо эрдэхпитинэ биһигини көхсүгэр олордуталаан баран, «солоҥдолоон» ытыһын таһынан бөҕө буолара…
Биир саас, уу-хаар тахсан эрдэҕинэ, Үһүс Күүлэттэн Бүлүү куоратыгар киирэн муҥурун быстаран баран, нэдиэлэ буолаат, дойдутугар, сүүрбэттэн тахса көстөөх сиргэ, суос сатыы тахсан турар. Иккис Күүлэт киһитэ Ыкаай уола Мэхээлэлиин аргыстаһан кэлбиттэрэ үһү. Оччолорго эдэрдэрэ да бэрт буоллаҕа. Үтүө да кэмнэр аастахтара…
Биһиги аҕабыт уһанарын үтүктэн, кинини батан, адьас кыра эрдэхпититтэн быһычча, быһах тутан сээкэйи бары мүлүктээбит, кыспыт дьоммут. Бука, элбэх ыстаан ньилбэгин быһа соттохпут… Оҕолору: «Сэрэниҥ, тарбаххытын быстыаххыт. Быстыбыт сиргитинэн очоҕоскут тахсыаҕа», – диэн куттууллара.
Мин аҕам олорбут олоҕор наһаа ымсыырабын, кинини олус ордугургуубун. Үчүгэй да кэмҥэ олох олорон ааспыт. Үлэ бөҕөтүн үлэлээн, оҕо бөҕөтүн төрөтөн, дьонсэргэ дьиҥнээх дириҥ ытыктабылын ылан. Аны Ийэ айылҕа барахсан чөл да кэмэ эбит…
* * *
Аҕам холкуос саҕаттан тырахтарыыстаабыта. Халбаакыга (Бүлүү нэһилиэгэ) тырахтарыыстар куурустарыгар үөрэммитэ. Тыраахтар айгыраатаҕына, алдьаннаҕына – сээкэй чаастарын, ардыгар ис эгэлгэтин түөрэтин барытын, көннөрү киһи иилэн-арааран ылбатын курдук суол-суол арааран ыһан баран, дьип-дьап тутан, оннуларын-туойдарын барытын булларан төттөрү таҥан оҥостору баҕас сатаабыт суола. Туохха эмит бутулуннахтарына, мунаардахтарына тырахтарыыстар киниттэн элбэхтик ыйыппыт, сүбэлэппит киһилэрэ. Аҕам туох да сүрдээх тииҥ мэйии мындыр киһи этэ. Кини туппута-хаппыта түөрэтэ барыта орун-оннугар, чөрү-чөкөччү буолара.
Эдьиийим Саргы тырахтарыыстар куурустарыгар барбыт аҕатын ахтан олус аймаммытыгар, ийэм лааппыттан өйөнөрдөөх олоппос атыылаһан аҕалан биэрбит уонна: «Бу аҕаҥ ыыппыт», – диэн уоскуппута үһү. Ол өйөнөрдөөх олоппоско Саргы бэйэтэ эрэ олороро. Аҕам үөрэҕин бүтэрэн кэлэригэр кыыһыгар Саргыга күп-күөх харахтардаах куукула атыылаһан таһаарбыт. Эдьиийим: «Куукула кырааска харахтарын тарбаан кэбиспитим», – диэччи.
Үһүс Күүлэккэ аан бастаан бэлисипиэттэммит, бэлисипиэти мииммит, тэппит киһи – аҕам. «Кама» диэн ааттаах, хара өҥнөөх бэлисипиэт үһү. Лааппыга элэтэ соҕотох кэлбитин ылбыт. Күһүн күрэх муҥхатыгар Өркүҥээ эбэҕэ тэбэн эрилитэн киирбитигэр дьиктиргээһин, көрүү-истии бөҕөтө буолбут. Ордук кырдьаҕастар. Куонаанап Сэргиэй (Суордаайы) оҕонньор: «Өтүүнү соспукка дылы, хайдах-хайдах суоллаах баҕайыный… Ити тугунан тэбинэн сүүрэрий? Туу киспэтин курдук көлөөскөлөөх…» – дии-дии, саҥа үөдүйбүт тимир көлөнү суоллуу-суоллуу, сүрдээҕин сөхпүтэ-махтайбыта үһү.
Сорох-сороҕо, букатын, көрүдьүөс түгэннэр эмиэ бааллар. Аҕам мэлдьи удаарынньык, өрүү холобурга сылдьыбыт үлэһит. Ол курдук биир күһүн таһаарыылаах үлэтин иһин холкуос салалтата улахан баҕайы күлтэйбит араадьыйа бэлэх биэрбит.
Күөл уҥуор Ойоҕоско олорор эһэм аах эмиэ араадьыйалаахтара үһү. Үһүс Күүлэт дэриэбинэтин ыаллара сүнньүнэн Аһыктаа эбэттэн ууланан-хаарданан олороллоро. Биһиги дьиэбит турар сирэ – Улахан дэриэбинэ диэн; Аһыктаа арҕаа өттө – Сардаҥа диэн; оттон хоту өттө – Ойоҕос дэнэр. «Ойоҕоско бардым», «Сардаҥаттан кэллим» диэн хас кэпсэтэр киһи саҥатын дэгэтэ буолара.
Аҕабар ол араадьыйа биэрэр кэмнэригэр убайым аах Үгүлээккэ интэринээккэ олорон кыра кылааска үөрэнэллэрэ. Хонньокуулларыгар дьиэлэригэр кэлэ сылдьар кэмнэрэ эбитэ. Килэбэчийбит, кылабачыйбыт сабыс-саҥа араадьыйаны ыамайдар остуол үөһэ ууран, уокка холбоон саҥарда сатаабыттар да – хардьыгыныыра, хордьугунуура эрэ эбитэ. Онуоха туран арыый да обургулара: «Ханнык сыыппараҕа (балынааҕа) турарын чуолкай билиэххэ», – диэн, үһүскэ үөрэнэр Сэргиэйи күөл уҥуор Ойоҕоско олорор дьонун аахха баран, араадьыйаларын ностуруойкатын үчүгэйдик көрөн кэлэригэр соруйбут. Сэргиэй, хантайбыт киирсэ саппыкыларын анньынаат, эбэни эргийэ, Сардаҥаҕа тохтообокко, Ойоҕоско эбэтин аахха тэбиммит. Дьэ көрүдьүөс диэтэҕиҥ…
Үһүс Күүлэккэ аан бастакынан бэнсиининэн үлэлиир «Дружба» эрбиилэммит эмиэ аҕам. Холоморуоп диэн Кыһыл Сыыртан муҥхалыы кэлэ сылдьар киһиттэн биэс уон андаатарга мэнэйдэһэн ылбыт.
Саас, мутукча көҕөрөн эрдэҕинэ, аҕам ийэбин кытта дьиэлэрин таһыгар, Сылгы Көлүйэтин кэриитигэр, оттор мас эрбэммиттэр. Мас эрбэнэ сырыттахтарына, чопчу ол күн убайым Сэргиэй бииргэ үөрэнэр атаһа Ньукуус диэн Иккис Күүлэт уолун кытта оскуолаларыттан үөрэнэн бүтэн, Үгүлээттэн сатыы тиийбиттэр. Сэргиэй Буор Суол кытыытыгар, Көлүйэ ойоҕоһугар мас эрбэнэ сылдьар дьонугар кэлэн, саҥа, сонун тэрил «Дружба» эрбии хайдах үлэлиирин сирийэн көрүү-истии бөҕөтө буолбуттара үһү.
Оҕо киһи наар дьээбэни өйдөөн хаалар үгэстээх. Сөп буола-буола сопхуос тырахтарыыстара Бүлүү куоратыгар «хапытааннай өрөмүөҥҥэ» киирэллэрэ. Ардыгар тардыллан, уһаан-тэнийэн, ыйы-ыйынан сылдьаллара. Дьэ онно аҕам биирдэ, куоракка тыраахтар өрөмүөнүгэр киирэ сылдьан, күлүгээттэргэ түбэспитин туһунан кэпсээннээҕэ. Бүлүүгэ оропкуоп ыскылаата диэн баар. Уһун субурҕа ыскылаат. Киһи ууннаҕына да тиийбэт сүрдээх үрдүк олбуордаах, эбиитин үөһээ өттө, уоруйах киирбэтин диэн, түөрэтэ чаачахай курдук хатыылаах боробулуоха. Арай туран аҕам, кыһын, түптэлэс тымныыга, хараҥаҕа, ол оропкуоп ыскылаатын кыйа түһүк сиригэр тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан истэҕинэ, утары икки эр бэрдэ көрсөн тохтоппуттар. Сылтах көрдөөн, түҥ-таҥ тыллаһан харсаахтаһан, атын аҕай экчэҥкэлэһэн түүрэйдээн бараары гыммыттар. Онуоха туран, аҕам биир бөтөс кулгаахтаах кыһыҥҥы көп бэргэһэтин төбөтүттэн туура тардан ылбыт да, оропкуоп олбуорун нөҥүө быраҕан элээрдэн кэбиспит уонна сулбу түһэн куотан сүүрэ турбут. Дьоно сырсан иһэн тохтообуттар. Бэргэһэлэрин ылаары бэйэ-бэйэлэрин сүксүһэ хаалбыттара үһү. Аанньа буолуо дуо, аам-даам тымныыга бас сыгынньах хаалыы диэн. Аҕам ити түбэлтэни кэпсээбитигэр мин быарым быста сыһыар диэри күлбүттээҕим. Аҕам барахсан…
* * *
Үһүс Күүлэккэ оскуола суоҕа. Эрдэ, Үнээкээн диэн күөлгэ (Тириэтийтэн көһү эрэ кыайбат тэйиччи) икки дуу, үс дуу кылаастаах оскуола аһылла сылдьан баран, сотору сабыллыбыт. Аҕам бастакы кылааска үөрэнэн иһэн тохтообутум диэн кэпсээччи.
Биһиги сэттиэ буолан кытта төрөөбүттэртэн мин эрэ, Үгүлээккэ көһөн кэлбит буоламмыт, дьиэбэр олорон оскуоланы бүтэрбитим. Эдьиийдэрим, убайдарым бары өтөхтөрүттэн тэлэһийэн сылдьан, интэринээккэ олорон үөрэнэр диэн тугун билбит, Үһүс Күүлэт икки Үгүлээт икки ыккардыгар элбэхтик төттөрү-таары тиэстибит дьон. Эһэлэрэ Сэргиэй хас да туркулаах табанан уонна үксүн аҕабыт тыраахтарынан таспыттар. Ардыгар үс көс сири бөдөҥ оҕолор сатыы да кэлэллэрэ-бараллара үһү.
