скачать книгу бесплатно
Dissident sorağında (1956-1986)
Əzizə Şamil
Əli Şamil
Tarix boyu toplum alışılmış qaydaların dəyişilməsini istəyənləri, fərqli düşünənləri, yenilikçiləri heç də xoş qarşılamamış, əksinə, onları susdurmağa çalışanların, cəzalandıranların tərəfini saxlamışdır. Sovetlər Birliyi dönəmində də belə olmuş, minlərlə insan iqtidarın yanlış siyasətinə etirazını bildirdiyinə görə cəzalandırılmış, haqlarında yanlış bilgilər yayılmış, həqiqət toplumdan gizlədilmişdir.
Sovetlər Birliyi çökdükdə arxivlər açılmış, gizlinlər ortaya çıx-mışdır. Varşavada yaradılan KARTA təşkilatı sosializm düşərgəsinin Doğu Avropa ölkələrindəki ictimai-siyasi baxışlarına görə təzyiq və təqibə məruz qalan insanları tanıtmaq məqsədilə “Dissident sözlüyü” ensiklopediyası hazırlamağı planlaşdırımışdır. “Dissident sözlüyü”nə materiallar hazırlamaq məqsədilə keçmiş sosialist respubliklarında və Sovetlər Birliyinin Avropa hissəsindəki respublikalarda işçi qrupları yaradılmışdır.
Kitaba “Dissident sözlüyü” Azərbaycan qrupunun hazırladığı və 1956 – 1986-cı illəri əhatə edən məqalələr daxil edilmişdir.
Əli Şamil
Dissident sorağında (1956-1986)
Bu kitabı Vətəninin və millətinin işıqlı sabahı üçün mübarizə aparmış, bu yolda min bir əziyyət çəkmiş, uğrunda həyatını qurban verdiyi toplumdan isə tənə və təhqir görmüş, sağlığında qədri bilinməsə də, bugünkü nəslimizin qəhrəmanına çevrilmiş TƏMƏNNASIZ FƏDAİLƏRIN müqəddəs və narahat ruhlarına ithaf edirik.
Azərbərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin 1980 – 1988-ci illərdə sədri olmuş general Ziya Yusifzadənin 1999-cu ilin noyabrında ANS televiziyasındakı çıxışından:
“Niyə sizin verdiyiniz məlumatlarda Azərbaycanda dissident olduğu göstərilmir? Halbuki ölkəni dissidentlər bürü-müşdür. Siz tərəfdənsə hər şey hamar və yaxşı göstərilir”.
Viktor ÇEBRİKOV,
SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin sədri
(1950-ci ildə Dnepropetrovsk Metallurgiya İnstitutunu bitirən V.Çebrikov bir il sonra rayon partiya komitəsi sənaye şöbəsinin müdiri işləməyə başlamışdır. 1958-ci ildə şəhər partiya komitəsinin ikinci, 1961-63-cü illərdə birinci, 1964-67-ci illərdə vilayət partiya komitəsinin ikinci katibi işləmişdir. 1967-ci ildə onu Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə rəhbər işə göndərmişlər. 1982-ci ilin yanvarında birinci müavin, dekabrında isə sədr təyin edilmişdir. 1988-ci ildə Sov.İKP MK-ya katib və partiya komissiyasına sədr seçilmişdir. 1991-ci ildən sonra müğənni İosif Kobzona cangüdənlik etmişdir).
“DİSSİDENT SÖZLÜYÜ”NƏ MƏQALƏLƏRİ NECƏ HAZIRLADIQ
Kitabı gözdən keçirən oxucuların bəziləri dodaq büzərək “Eh, bunlar kimdir, nə iş görüblər ki, onlardan yazırlar, nədən onları xalq tanımalıdır?”, yaxud da “Mən (atam, babam) filan vəzifədə işləmişəm, Azərbaycanın talyeini həll etmişəm. Millət üçün çox işlər görmüşəm!”, “Məni (atamı, babamı) hamı tanıyırdı, amma bu adamları heç kim tanımırdı, onlar xalq üçün nə iş görə bilərdilər ki?!” “Bunlara heç salam verən belə yox idi, onlar kim idi ki!” deyənlər, irad bildirənlər olacaq.
Nə yolla olur-olsun pul qazanmağa, güzəranını yaxşılaşdırmağa can atan, vəzifə üçün hər cildə girənlər və onların övladları keçmişdə olduğu kimi, indi də vətən, millət üçün çalışanları əfəl, bacarıqsız, ağılsız sayırlar. Moskvanın göstərişləri o yana, müdirinin əmr və arzusunu qanundan üstün tutanların qaz vurub qazan doldurmaları, rüşvət almaq üçün minbir fırıldağa əl atmaları, vəzifə tutmaq üçün cilddən-cildə girdiklərini qürurla söyləyənlərin məclislərində otura, onların həvəslə etdikləri söhbətləri dinləyə bilmirəm.
Sovet dövründə müxtəlif vəzifələrdə çalışanların hamısı rüşvətxor, yaltaq, saxtakar, vətənini və millətini düşünməyənlər deyildi. Elə bir toplum formalaşdırılmışdır ki, təmiz və vətənsevər insanlar idarəetmənin müəyyən mərhələlərinə kimi irəliləyirdi. Oğru, rüşvətxor və fırıldaqçılar onlarla eyni idarədə, nazirlikdə, partiya aparatında işləyən düz, işgüzar adamlara da yuxarıdan aşağı baxır, onları da avam sayırdılar. Avam saydıqları adamlara möhtac idilər. Onlar olmadan iş görə bilmirdilər.
Sovet dövründə vəzifə pillələri ilə sürətlə irəliləyənlərin, orden-medallarla sinələrini bəzəyənlərin, aldıqları fəxri adlarla öyünənlərin bir çoxunun şöhrəti sabun köpüyündən düzəldilmiş dağa, təqib və təzyiyqlər altında olsa da, millətinin taleyini düşünən, onun üçün nəsə bir iş görməyə çalışanların əməlləri isə aysberqə bənzəyir. Biz adətən, Çingiz Abdullayevlərin, Cahid Hilaloğluların, Məhəmməd Biriyaların, İsfəndiyar Coşqunların, Tanqoların, Xəlil Rza Ulutürklərin, Asif Ataların, Safruhların, Əbülfəz Elçibəylərin və b. əməllərinin çox kiçik bir hissəsini görə bilirik.
Təqib və təzyiqlərin insanların taleyinə təsirinin mənzərəsini göz önünə sərmək üçün haqlarında məqalə yazdığımız 21 nəfərə aid kiçik bir statistikaya baxmaq yetərlidir. Çingiz Abdullayev, Tanqo (Tanrıqulu Əliyev), Sabir Yanardağ, Baycan Məhər-rəmov, Tofiq Vəndamlı və Nofəl Tahirzadə ailə qurub, ev-eşik, oğul-uşaq sahibi olmadan dünyadan köçdülər. Demək, altı mübariz, döyüşkən insanımızın nəsli kəsildi.
Məhəmməd Biriyanın (Bağırzadə), Asif Atanın, Safruhun, İsmail Farkanın, Nadir Ağayevin ailəsi dağıldı. Cahid Hilaloğlu (onun da nəslinin davamçısı olmadı), Əbülfəz Elçibəy, Əli Azərli, Asəf Kərimov çox geç evlənmək məcburiyyətində qaldılar.
Heyif ki, onların heç birinin ailə üzvləri xatirələrini yazmadı. Yalnız ağrı və acılara mətanətlə dözən Xəlil Rza Ulutürkün ömür-gün yoldaşı Firəngiz xanım xatirələrini yazıb “Xəlil Rza. Kədərimlə qol-boyun…” adı altında kitab nəşr etdirdi.
Bu sətirləri yazarkən Sovet dövründə gördüyüm sənədli bir film yadıma düşdü. Xəz dəri istehsalı üçün qurulmuş fermada çalışanlar qəfəsə uyğunlaşmayan, azadlığa can atan, baxıcılarına müqavimət göstərən vəhşi heyvanları döl verməyə qoymurlar. Onları tez öldürürlər. Qəfəsə alışanları cütləşdirib onlardan bala alırlar. Sanki onlar bu metodu müstəmləkəçilərdən, diktatorlardan öyrəniblər. Müstəmləkəçilər də elə bil köləliyə boyun əyməyənlərin nəsillərinin davam etməsini istəmirlər. Onları müxtəlif yollarla məhv edirlər. Qorxurlar ki, övladları da mübariz, döyüşkən olar.
Tarixin bütün dövrlərində vətənin və millətin xoşbəxt gələcəyi üçün mübarizə aparan yenilikçilər az olublar. Həmişə də onların fəallyyəti nə hakimiyyətdəkilər, nə də xoşbəxtliyi uğrunda mübarizə apardığı toplum tərəfindən xoş qarşılanıb. Buna baxmayaraq qarşıdurma həmişə olub. Toplumun inkişafına da bu qarşıdurmalar, ziddiyətlər təkan verib.
Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşmasından 27 il keçsə də, Sovet rejiminə, müstəmləkəçiliyə, irticaya, mühafizəkarlığa və s. qarşı dirəniş göstərənlər layiqincə dəyərləndirilməyib. Onların bir hissəsi “dissident” adlandırılıb.
* * *
Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı çökməyə üz tutanda dissident termini tez-tez işlədilməyə başlandı. “Rus dilinin izahlı lüğəti”ndə dissident sözü belə açıqlanır: “Диссидент (инакомыслящий) (лат. dissidens – “несогласный”) – человек, отстаивающий взгляды, которые радикально расходятся с общепринятыми. Зачастую этот конфликт личных убеждений с господствующей доктриной приводит к гонениям, преследованиям и репрессиям со стороны официальных властей”. [Dissident (ayrı cür düşünən) (Lat. dissidens “razılaşmayan”) – ümumməqbul baxışlardan qəti şəkildə fərqlənən baxışları müdafiə edən adam. Çox vaxt şəxsi etiqadı ilə hakim doktrin arasındakı bu konflikt rəsmi hakimiyyətin zülm, təqib və cəzalandırmalarına gətirib çıxarır]
Onların baxışları rəsmi şəkildə müəyyənləşdirilmiş baxışlardan fərqlənir.
1950-ci illərədək Sovetlər Birliyində, sosialist ölkələrində və kommunist əqidəli insanlar arasında İosif Stalin (Cuqaşvili) böyük ideoloq, əvəzolunmaz idarəçi, uzaqgörən siyasətçi kimi təbliğ olunmuşdu. 1953-cü il Martın 5-də Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Nazirlər Sovetinin sədri və Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının birinci katibi İosif Stalinin (Cuqaşvili) ölümü siyasi hakimiyyətdə bir çaşqınlıq yaratdı. Onu əvəz etməli olanlar yaxşı bilirdilər ki, ölkəni keçmişdəki kimi idarə etmək mümkün deyil, ciddi islahatlara ehtiyac var. Yeni və ciddi islahat isə rejimin məhvinə səbəb olardı. Buna görə də, 1956-cı ildə keçirilən Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının 20-ci qurultayında bütün çatışmazlıqlar İosif Stalin və onun komandasının adına yazıldı. Minlərlə insan bəraət alaraq həbsdən azad edildi.
Əslində bu, formal və fiziki bəraət idi. Bu bəraət 1917-1955-ci illərdə siyasi səbəblərə görə həbs edilənlərin hamısını əhatə etmir və bəraət verilənlərin də çoxunun əsərlərinin nəşri, təbliği üzərindən qadağa qaldırılmırdı. Amma sözdə demokratiyadan, insan haqlarının qorunduğundan dəm vururdular. “Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı həbsxanalarında siyasi dünyagörüşünə görə tutulanlar yoxdur, ölkədə fərqli düşüncəlilər təqib olunmur” – deyərək bar-bar bağırırdılar. Köhnə idarəetmə bir az yumşaldılmış şəkildə davam etdirilirdi.
Ölkədə bir çaşqınlıq yaranmışdı. İdarəetmədə iştirak edənlərin hamısı şəxsiyyətə pərəstişdə iştirak etmişdi. Onları vəzifədən uzaqlaşdırmaq və ya yeniləri ilə əvəzləmək mümkün deyildi. Buna görə də, hakimiyyəti ələ almış qrup onlara rəqib ola biləcək partiya-sovet işçilərini cəzalandırırdı.
İosif Stalin öldükdən sonra Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Daxili İşlər Naziri Lavrenti Beriya həbs edilmiş və minlərlə insanın ölümünün səbəbkarı kimi güllələnmişdi. Lavrenti Beriya ilə birlikdə çalışanların bir qismi onun yaxın silahdaşı və dostu sayılaraq “Beryanın bandası” adlandırılıb həbs edilmişdi. Həbs olunanlar haqqında kütləvi informasiya vasitəsilə rəsmi xəbər də yayılmışdı. İllərlə hökumətin dayağı, mətin komminist sayılaraq təriflənən, ənənəyə uyğun olaraq bu gün düşmən elan edilirdi. Düşmən elan edilərək həbs olunanlar sırasında aşağıdakı rəhbər işçilər də vardı:
Merkulov V.N. – Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Dövlət Nəzarəti Naziri;
Kobulov B.Z. – Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Daxili İşlər Nazirinin müavini;
Qoqlidze S.A. – Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Daxili İşlər Nazirliyinin 3-cü idarəsinin rəisi;
Meşik P.Y. – Ukrayna SSR Daxili İşlər Naziri;
Dekanozov V.Q. – Gürcüstan SSR Daxili İşlər Naziri;
Vlodzimirski L.E. – Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı Daxili İşlər Nazirliyinin Xüsusi İşlər Üzrə İstintaq idarəsinin rəisi.
Azərbaycanda da vəziyyət çox gərginləşmişdi. Məğlubedil-məz sayılan Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi Mir Cəfər Bağırov İosif Stalinin və Lavrenti Beriyanın yaxın dostu kimi həbs edilərək güllələnmişdi. Döv-lət Təhlükəsizlik Komitəsi – DTK (Bu təşkilat dünyada Rus di-lində deyildiyi kimi, KGB şəkilində yazılır. Biz isə onu Azər-baycan Türkcəsindəki qısaltma şəkili ilə DTK yazacağıq), DİN (Daxili İşlər Nazirliyi) işçilərinin böyük bir qismi həbs edilmiş, işdən qovulmuş, kommunist partiyası sıralarından xaric edilmiş və müxtəlif təzyiqlərə məruz qalmışdı.
Partiya-sovet təşkilatlarında rəhbər vəzifə tutanların da bir qismi yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək dövlət idarələrində milli kadrların sayının artırılmasına, Azərbaycan dilinin dövlət idarələrində işlək dilə çevrilməsinə çalışmış, hətta “vətənə xəyanət” suçu ilə ittiham edilərək Qazaxıstana, Qırğızıstana, Özbəkistana sürgün edilmiş Axısqa Türklərinin bir qisminin Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasına qayıdaraq burada yaşamalarına imkan yaratmışdı.
Nisbi yumşalma, partiya-sovet işçiləri, yaxın keçmişin DTK əməkdaşları arasında yaranmış çaşqınlıq gənclərin kiçik gizli dərnəklər yaratmasına, antisovet vərəqələr yazaraq yaymasına şərait yaratmışdı. Çox təssüf ki, bu dərnəklər haqqında nə xatirələr yazıldı, nə də DTK arxivlərində hansı sənədlərin olub-olmadığını bildik. Partiya-sovet, təhlükəsizlik işçiləri arasında çaşqınlıq yaransa da, mühafizəkar, öz işinə ürəkdən bağlı məmurlar həmişəki kimi vəzifə başında ayıq-sayıq dayanmış, həbsləri, təqibləri davam edirmişlər.
Hətta Hippokrat andı içmiş həkimlər belə psixi xəstəxanalarda işləyəndə DTK məmurlarının əmrlərini yerinə yetirmişlər. 1967-ci ildə siyasi baxışlarına görə DTK tərəfindən istintaqa cəlb olunmuş Rafiq Turabxanoğlu (Abdullayev) da psixi xəstəxanada “müalicəyə” göndərilmişdi. O, xəstəxanada “müalicə edilənləri”n vəziyyətindən söz açarkən yazır: “Adamlara verilən əziyyətdən xeyli sarsıldım. Ancaq nə edə bilərdim?”
Rafiq Turabxanoğlu qapalı psixi xəstəxanada “müalicə” olunanları bir neçə qrupa bölür və o qruplardan biri haqqında yazır: “…cüzi bir kontinget də qələm adamlarından ibarət idi. Belələrini yüksək dövlət adamlarını tənqid edən yazılar yazıb dost-tanış arasında yaydıqları üçün mə
suliyyətə cəlb edir, tutarlı bir dəlil tapmayıb bir daha mətbuatda işləmək icazələri olmasın deyə bura gətirir, sonra da əqli cəhətdən şübhəli adam kimi azadlığa buraxırdılar ki, bir daha mətbuat üzü görməsinlər”.
1960-cı illərin sonu – 1970-ci illərin əvvəllərində sosialist və kapitalist ölkələri arasındakı münasibətlərin yaxşılaşması və NATO ilə Varşava Müqaviləsi Təşkilatı arasında hərbi-strateji tarazlığın yaranması beynəlxalq aləmdə “soyuq müharibə”dən gərginliyin zəiflədilməsinə doğru dönüş yaratmış oldu.
1970-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı ilə Almaniya Federativ Respublikası, Almaniya Federativ Respublikası ilə Polşa arasında müqavilələrin imzanlanması, 1971-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı, ABŞ, İngiltərə və Fransa arasında Batı Berlinə dair dördtərəfli sazişin, 1972-ci ildə Almaniya Federativ Respublikası ilə Almaniya Demokratik Respublikası arasında münasibətlərin normallaşması haqqında müqavilənin bağlanması gərginliyin zəiflədilməsinə güclü təkan verdi. Bu da Ümümavropa Müşavirəsinin hazırlanması və çağırılmasına şərait yaratdı.
1975-ci il avqustun 1-də Finlandiyanın paytaxtı Helsinkidə Avropanın 33 dövlətinin, ABŞ və Kanadanın dövlət və hökumət başçılarının Ümumavropa Müşavirəsi keçirildi. Müşavirə iştirakçıları 10 əsas prinsipi rəhbər tutacaqları haqqında Yekun aktı imzaladılar. Bu sənəd Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqında yaşayanlara da öz təsirini göstərdi.
Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı rəhbərliyi məcburiyyət qarşısında qaldığından, sözdə də olsa, dünya düzəninə uymağa çalışır, bəzi beynəlxalq sənədləri imzalayır, bu da insanların az bir qisminin də olsa, haqsızlığa etirazını açıq bildirməsinə səbəb olurdu. Lakin bu narazılıqlar ölkə mətbuatında, radio-tele-viziyalarında öz əksini tapmırdı. Xarici radiolar, “Azadlıq”, “Amerikanın səsi”, “Bi-bi-si” kimi radiolar Sovet Sosialist Res-publikaları İttifaqı və sosialist ölkələrində baş verənlər haqqında verilişlər hazırlayıb yayırdılar. Həmin radioların dalğalarının vu-rulması, eşidilməz edilməsi üçün Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqında nə qədər güçlü cihazlar hazırlansa da, o dalğaların qarşısını tam almaq mümkün olmurdu.
Xarici ölkələrə turist səfərləri nə qədər məhdudlaşdırılsa da, turistlər və işlə bağlı xaricə ezamiyyətə gedənlər üzərində nəza-rət nə qədər gücləndirilsə də, onlar gördüklərini məhdud dairədə də olsa danışırdılar. Hakimiyyətdən, quruluşdan narazılığın mətbuata çıxması mümkün olmasa da, onun lətifələr şəkilində yayılmasının qarşısını almaq imkansız idi.
Sovetlər Birliyi çokməyə başladıqdan, Mixail Qorbaçovun “qlasnost”(aşikarlıq), “perestroyka” (yenidənqurma) şüarlarından sonra mərkəzi mətbuat Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqında baş verən böyük cinayətlər, şişirtmələr (“pripiskalar”), rüşvətxorluqlar haqqında yazmağa başladı. Azərbaycan mətbuatı isə bu mövzuya 1990-cı ildən sonra yer verdi.
Azərbaycan mətbuatında, xüsusən qeyri-rəsmi qəzetlərdə dissidentlər haqqında məqalələr çap olundu. “Ayna” qəzetinin əməkdaşı İsmayıl Umudlu dissidentlər haqqında məqalələr verməklə kifayətlənmədi, 1999-cu ildə Bakıdakı “Oğuz eli” nəşriyyatında “Sovet dönəmi Azərbaycanda dissident fikir cərəyanları (faktlar, hadisələr, şəxsiyyətlər)” adlı 68 səhifəlik bir kitab da çap etdirdi.
1990-cı il oktyabrın 30-da, yəni Dünya Dissidentlər Günündə Azərbaycanın müxalifyönlü mətbuatında dissidentlər, baxışlarına görə Sovetlər tərəfindən sıxışdırılanlar, həbs edilənlər, təqib və təzyiqlərə məruz qalanlar haqqında olduqca maraqlı məqalələr çap olunur, onların səsləri radio və televiziyadan eşidilirdi.
Dissidentlər haqqında məqalələr, radio-televiziya verilişləri oxucular, dinləyicilər tərəfindən maraqla qarşılanırdısa da, keçmişdə hakimiyyətdə olanlar və vəzifələrini, vəzifədən çıxarılsalar da, mövqelərini qoruyub saxlayanlar tərəfindən sərt müqavimətlə qarşılanırdı. Keçmiş partiya-sovet, DTK, milis işçiləri bu mövzunun gündəmə gəlməsini, arxiv materiallarının mətbuata sızmasını istəmirdilər.
Onlar bəd əməllərinin açılacağından, xalqa xəyanət etdiklərinin bilinəcəyindən qorxurdular. Ona görə də, “Azərbaycanda dissident olmayıb”, “Azərbaycanda müxalif düşüncəlilər təqib və təzyiqlərlə üzləşməyib”, “Azərbaycanda düşüncəsini sərbəst söyləyə biləcək, cəmiyyətdəki nöqsanlara açıq və gizli şəkildə etiraz edə biləcək ziyalılar yox idi” fikirlərini formalaşdırmağa çalışıblar. Təqiblərə məruz qoyduqları insanları dəli, ağlı çaşmış, özü haqqında yalandan miflər yaradan və s. adlandırırdılar. Mətbuatda çıxan faktlar isə onların “paxırını açırdı”. Lakin bu proses uzun sürmədi. Təqib və təzyiqlərə məruz qalanların səsini rəsmi dairələr eşitməz oldu.
Millətinin sabahı üçün çarpışan, vətənpərvər, haqqı deyən insanlara olmazın əzab-əziyyətini vermiş partiya-sovet işçilərinin, DTK və milis əməkdaşlarının, psixoloji dispanserlərdə çalışan həkim qiyafəli cəlladların, saxta hüquq işçilərinin heç biri cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmədi. Beləcə, mövzu gündəmdən çıxdı. Haqsız təqib və təzyiqlərlə üzləşmiş fərqli fikirlilər Sovet hakimiyyəti dövründə olduğu kimi, ondan sonra da unutdurulmağa başladı.
Hakimiyyətdə yüksək vəzifə tutanların bəziləri də xalq arasında mövqelərini möhkəmlətmək, özlərinə daha çox tərəfdar toplamaq məqsədilə dissident sözündən istifadə etməyə başladılar. Məsələn, uzun illər DTK-ya və Azərbaycan Kommunist Partiyasına rəhbərlik etmiş, SSRİ Nazirlər Sovetinin birinci müavini işləmiş Heydər Əliyev Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin yubileyində çıxış edərkən demişdi ki, Azərbaycanda dissident olmayıb! Bir nəfər dissident olubsa, o da mənəm!
Yaxud, Azərbaycan Milli Məclisinin sədri olmuş Rəsul Quliyev də özünü dissident adlandırır. Halbuki, 1947-ci ildə Culfa rayonunun Qazançı kəndində doğulmuş bu insan 1970-ci ildə Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutunu bitirdikdə təyinatla Sumqayıt Kimya Texnologiyaları zavoduna işə göndərilmişdir. O, təyinat müddətini başa vurmadan Bakıya gələrək Neftayırma zavoduna işə düzəlmişdir. Burada kommunist partiyası sıralarına daxil olmuş və sürətlə vəzifə pillələri ilə irəliləməyə başlamışdır. Belə ki, 1974-cü ildə baş mühəndisin müavini, 1980-ci ildə baş mühəndis, 1981-ci ildə direktor vəzifəsinə yüksəlmişdir. İdarəetmədəki fırıldaqlardan bacarıqla yararlanaraq böyük məbləğdə pul toplaya bildiyinə görə respublika rəhbərliyi onu daim diqqət mərkəzində saxlamış, 1985-ci ildə Bakı Şəhər Xalq Deputatlar Sovetinə, 1990-cı ildə isə Azərbaycan SSR Ali Sovetinə deputat seçdirmişdir.
Sovet dövrünün ağrı-açılarını yaşamış, ailələri dağıdılmış, illər boyu mənəvi cəhətdən alçaldılmış, dərdlərini, başına gələnləri söyləyəndə ətrafdakıların dəli kimi baxdıqları həqiqi dissidentlər saxta “dissidentlər”i ifşa etmək istəyərkən bəzən hisslərini çilovlaya bilmir, onların ailələri haqqında fakta dayanmayan fikirlər səsləndirir və yazırlar.
“Azərbaycanda dissident olub-olmayıb” söhbətlərinin soyuq savaş kimi davam etdiyi bir dönəmdə Doğu Avropa ölkələrində dissident hərəkatı haqqında enskilopediya nəşr edilməsi planlaşdırılır. “Dissident sözlüyü” adlı nəşri hazırlayacaq qrup üçün mərkəz Varşava şəhəri seçilir. Polşanın belə bir nəşri hazırlamağa imkanı olmadığından maddi və ideoloji yardım ABŞ-dan və Avropa Birliyindən gəlir. “Dissident sözlüyü” qrupu bir müddət hazırlıq işləri apardıqdan sonra Doğu Avropadakı sosialist respublikaları və keçmiş Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının Avropa hissəsində yaşayan 1.305 nəfərlə bağlı ensklopedik məqalə hazırlanmasını planlaşdırır.
1998-ci ildə Azərbaycan Milli Demokratiya Fondu yanında bir qrup yaradıldı ki, “Dissident Sözlüyü” (bundan sonra: “DS”) üçün məqalələr hazırlansın. Qrup öz fəaliyyətini iki ilə yaxın davam etdirdi.
Sonra “DS” təşkilatçılarının çox incə eyhamla “nədən Azərbaycandakı dissidentlərin hamısı azərbaycanlılardır? Orada məgər başqa millətlərdən olan dissident yoxdurmu?” suallarına yazdığımız cavablar aramızda soyuq yellər əsməsinə səbəb oldu. Ona görə də, təşkilatla əlaqəmizi kəsdik və mən bir daha qeyri-hökumət təşkilatları ilə əməkdaşlıq etmədim. Bunun ardınca, yəni 2004-cü ilin mayında Azərbaycan Milli Ensiklopediyasından da uzaqlaşdırıldım. AMEA Folklor İnstitutunda işlədiyimdən dissidentlər mövzusunda araşdırmaları davam etdirə bilmədim. Amma mövzu heç zaman yadımdan çıxmadı. Cahid Hilaloğlu və Çingiz Abdullayev haqqında yazdığımız məqalə Azərbaycanda (“Teatr İnstitutunun dissident məzunları”. // “Mədəniyyət dünyası” toplusu, 2003, 4-cü cild, s. 176-187), İsmail Farka haqqında yazdığım “Acı taleli insan” məqaləsi Albaniyada (“Standart” qəzeti, 24.05.2009, s. 19; 25.05.2009, s. 19) nəşr olundu. Dissidentlər mövzusunda “Azadlıq” radiosuna verdiyimiz müsahibə də geniş əks-sədə doğurdu. Sosial şəbəkələrdə çalışanlar həmin yazılardan gen-bol istifadə etdilər, hətta birinci məqaləni Rus dilinə də çevirib yaydılar.
Bunlar nə qədər fərəhləndirici olsa da, bu mövzuda araşdırmaları davam etdirmədiyimə üzülürdüm. Qəzet-jurnallarda da getdikcə dissident mövzusuna maraq azalırdı. Aradan 17 il keçmişdi. Bir gün, daha doğrusu, 2016-ci ilin xoş bir noyabında AMEA Əsas Binasının həyətindəki çayxanada professor Cəmil Həsənli ilə çay içə-içə söhbət edirdik. Əslində buraya alimdən onun 2015-ci ildə Moskvanın “FLİNTA” və “Nauka” nəşriyyatlarında cəmi 1000 nüsxə çap olunmuş “С (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1&action=edit&redlink=1)и (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%98)н (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D&action=edit&redlink=1)ь (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%AC)ц (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A6&action=edit&redlink=1)з (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%97)я (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%AF&action=edit&redlink=1)н (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D&action=edit&redlink=1)в (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%92)о (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E&action=edit&redlink=1)р (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A0&action=edit&redlink=1)б (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%91)и (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%98)т (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2&action=edit&redlink=1)е (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95&action=edit&redlink=1)с (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1&action=edit&redlink=1)о (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E&action=edit&redlink=1)в (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%92)е (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95&action=edit&redlink=1)т (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2&action=edit&redlink=1)с (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1&action=edit&redlink=1)к (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%9A)о (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E&action=edit&redlink=1)й (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%99&action=edit&redlink=1)п (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9F&action=edit&redlink=1)о (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E&action=edit&redlink=1)л (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%9B)и (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%98)т (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2&action=edit&redlink=1)и (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%98)к (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%9A)и (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%98). С (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1&action=edit&redlink=1)т (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2&action=edit&redlink=1)а (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%90)л (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%9B)и (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%98)н (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D&action=edit&redlink=1)и (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%98)м (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C&action=edit&redlink=1)у (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3&action=edit&redlink=1)с (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1&action=edit&redlink=1)у (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3&action=edit&redlink=1)л (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%9B)ь (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%AC)м (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C&action=edit&redlink=1)а (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%90)н (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D&action=edit&redlink=1)с (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1&action=edit&redlink=1)к (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%9A)о (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E&action=edit&redlink=1)е (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95&action=edit&redlink=1)д (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%94)в (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%92)и (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%98)ж (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%96)е (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95&action=edit&redlink=1)н (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D&action=edit&redlink=1)и (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%98)е (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95&action=edit&redlink=1)в (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%92)В (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%92)о (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E&action=edit&redlink=1)с (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1&action=edit&redlink=1)т (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2&action=edit&redlink=1)о (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E&action=edit&redlink=1)ч (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%A7)н (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D&action=edit&redlink=1)о (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9E&action=edit&redlink=1)м (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C&action=edit&redlink=1)Т (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2&action=edit&redlink=1)у (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3&action=edit&redlink=1)р (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A0&action=edit&redlink=1)к (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%9A)е (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95&action=edit&redlink=1)с (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1&action=edit&redlink=1)т (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2&action=edit&redlink=1)а (https://ro.wikipedia.org/wiki/%D0%90)н (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D&action=edit&redlink=1)е (https://ro.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95&action=edit&redlink=1) (1931-1949)” [“Sinstzyan Sovet Siyasəti əhatəsində. Şərqi Türküstanda Stalin və müsəlman hərəkatı (1931-1949)”] kitabını almağa getmişdim.
Professor Cəmil Həsənlinin kitablarını, məqalə və çıxışlarını diqqətlə izləyirəm. Qaynaqlarla işləməyinə, faktları obyektiv dəyərləndirmək bacarığına həsəd aparır və onun yazılarından tərəddüdsüz istifadə edirəm. Tanıdıqlarıma da onun əsərlərini oxumağı və ondan qaynaq göstərməyi məsləhət görürəm. Onun 20-ci yüzildə Doğu Türküstandakı (Sintszyan (Sincan) Uyğur Muxtar Rayonu) milli azadlıq hərəkatı mövzusunda araşdırma apardığını bilir, səbirsizliklə həmin araşdırmanın kitab şəkilində nəşrini gözləyirdim, çünki Uyğurların folklorunu və ədəbiyyatını Azərbaycan oxucusuna tanıtmaq istəyəndə bir sıra çətinliklərlə üzləşmişdim. Çox üzülmüşdüm ki, nədən soydaşlarımızın tarixinə, dilinə, ədəbiyyatına indiyədək belə sayğısız qalmışıq.
Azərbaycan müstəqillik əldə edəndən sonra Uyğurlar haqqında bir neçə məqalə yazmışdım. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə 2011-ci ildə “Nurlan” nəşriyyatında çap etdirdiyim “Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz Türklərinin folkloru və ədəbiyyatı” kitabının bir fəsli Uyğurların folkloruna və ədəbiyyatına həsr olunsa da, oradakı milli mübarizədən də xeyli söz açmışdım. Xüsusən Sovet hökumətinin Doğu Türküstanda və Güney Azərbaycanda qurulmuş hökumətləri necə güdaza verdiyi haqqında bir neçə səhifədə müqayisələr aparmışdım. İçimdə bir nisgil qalmışdı ki, kaş bu mövzunu yaxşıca araşdırıb oxuculara təqdim edən ola. Allaha çox şükür ki, professor Cəmil Həsənli bu işi gördü.
Çayxanada gəlmişdən-getmişdən, Cəmil müəllimin kitablarından xeyli söhbət etdik. Milli azadlıq hərəkatı fəallarını yada saldıq. Cəmil müəllim bir zaman hazırladığımız “DS” ensiklopediyasına yazdığımız məqalələrin sonrakı taleyi ilə maraqlandı. Mən də vəziyyəti ona danışdım. Xahiş etdi ki, hazırladığımız məqalələrin surətini ona göndərim. “Göndərərəm” – deyə söz verdim.
Evə gəldikdən sonra Cəmil Həsənliyə verdiyim vədə əməl etmək istədim. Təəssüf ki, həmin məqalələrin elektron variantını da, kağıza çıxarılmış variantını da tapa bilmədim. “DS”-də işimizi başa çatdıranda materialları dövlət arxivlərindən birinə verməyi planlamışdım. Evdə materialları axtaranda əlyazmaları və topladığımız sənədlərin bir qismini tapdım. Lakin məqalələrin elektron variantını və kağıza köçürülmüş variantını tapa bilmədim.
Cəmil müəllimin yanında yalançı olmamaq üçün məqalələrin əlyazmalarını və bəzilərinin də makina yazılarını milli azadlıq hərəkatının öndərlərindən olan rəhmətlik Ağamalı Sadiqin gəlini, iş yoldaşım Sevinc Əfəndiyevaya verdim. Ondan xahiş etdim ki, məqalələrin Azərbaycan Türkcəsində olanlarını Ruscaya çevirsin, Rus dilində olanları da bilgisayarda yığsın, sonra hamısını birlikdə redaktə edib versin ki, kitab kimi tərtib edib Cəmil müəllimə verim. Sevinc xanım bu işi çox məmnuniyyətlə və təmənnasız görməyi boynuna götürdü.
Professor Cəmil Həsənli üçün materialları axtararkən bəzi yazışmalarımızı, məqalələrin neçə hazırlanması haqqındakı sənədləri də tapdım. Onları bir daha gözdən keçirdim. Kitabın yaranması səbəblərini ortaya qoyacağını nəzərə alıb onlardan da istifadə edərək yeni bir önsöz yazmağı lazım bildim. Məqalələr üzərində yenidən ciddi işləməsəm də, dissidentlərdən dünyasını dəyişdiyini bildiklərimin ölüm tarixlərini də verdim.
1993-cü ildə Xalq Cəbhəsi hakimiyyəti təhvil verdikdən sonra təşkilatın fəallarına qarşı təqiblər və təzyiqlər başlandı. Təşkilatın fəallarına qarşı qanunsuz həbslər, muvəqqəti saxlamalar, alçaltmalar, fiziki zorakılığa məruz qalmalar o yerə çatdı ki, polisin əlindən qurtaranların bir çoxu “Sovet dövründə belə qəddarlıqlar görməmişdik”, “Ermənilər bunlardan insaflıdır” – deyərək ya intihar etdilər, ya da mühacirətə getməli oldular. Bütün inqilablarda inqilabçılara divan tutulması haqqında çox oxumuşdum. “İnqilab öz balalarını yeyir!” ifadəsi də az qala zərb-məsələ çevrilmişdi. Uzun illər hakimiyyəti devirməyə, dəyişikliklərə can atanlar istəklərinə çatdıqda birgə mübarizə apardıqları insanları məhv etməyə başlayırlar.
Təqib və təzyiqlərə dözərək, vətəni tərk etməyənlər də oldu. Onların arasında mübarizəni davam etdimək istəyənlər işsizliklə, aclıqla, alçaldılmalarla üzləşdilər. Səfalətə, təqiblərə, təzyiqlərə dözməyib iqtidarın əl buyruqçusuna çevrilənlər də oldu. Bəziləri isə ölkənin demokratikləşdirilməsi naminə ictimai-siyasi fəaliy-yətlərini davam etdirmək üçün xarici təşkilatlardan qrant aldılar. Bu, çox perspektivli görünsə də, repressiyanın təzyiqi altında səmərəli nəticə vermirdi.
Həmin dövrdə ABŞ-ın Şərqi Avropa Demokratiya İnstitutunun prezidenti İrena Lasota Azərbaycana tez-tez gəlirdi. Elçibəyin tapşırığı ilə Arif Rəhimoğlu və dostları Azərbaycan Milli Demokratiya Fondunu yaratdılar. Fondun ilk prezidenti Arif Rəhimoğlu olsa da, az sonra o, Elçibəylə razılaşaraq bu təşkilatdan uzaqlaşdı. Mən isə təşkilatın təsis toplantısından əvvəl oradan uzaqlaşmışdım. Buna baxmayaraq, Arif Rəhimoğlundan sonra Azərbaycan Milli Demokratiya Fondunun işini aparan, Xalq Cəbhəsi fəallarından Ülvi Mürsəl oğlu Həkimovla tez-tez görüşürdük. Təşkilatın elə güclü iqtisadi bazası olmadığından Azərbaycan Qadın Hüquqlarını Müdafiə Cəmiyyətinin İçərişəhərdəki ofisinin iki otağında yerləşmişdi. Bir neçə bilgisayarı, faksları, üzçıxarma aparatları və s. vardı. Yəni texniki avadanlıqlar da çatışmırdı. Təşkilatı Ülvi Həkimovun fədakarlığı yaşadırdı.
1998-ci ilin avqustunda Ülvi Həkimov Polşadakı KARTA təşkilatının Şərqi Avropadakı sosialist respublikalarının dissidentləri haqqında ensiklopediya nəşr edəcəyini dedi. Həm də gileyləndi ki, onlara yardım edəcəklərini söyləyənlər indi sözlərinin üstündə durmurlar – 5 nəfər dissident haqqında məqaləni hazırlayıb göndərmək problemə çevrilib. Ülvi bəy KARTA-dan göndərilmiş məktubların bir neçəsini mənə verdi. Orada Azərbaycana 5 yer ayrıldığı halda, bizimlə qonşu olan Gürcüstana 45, Ermənistana 40, hətta əhalisi az qala Azərbaycandan beş dəfə az olan Estoniyaya 40, əhalisi və ərazisi təxminən Azərbaycandan 2,5 dəfə az olan Albaniyaya 40 yer ayrılmışdı. Bu ayrı-seçkilik məni narahat etdiyindən Ülvi bəyə məqalələri hazırlayıb göndərəcəyimi söylədim. Həmin vaxt Azərbaycan Milli Ensiklopediyasında işləyirdim. 5 məqalə hazırlamaqda o qədər çətinlik çəkməyəcəyimi düşünürdüm.
Ülvi bəy “DS”-nin Polşadakı qərargahı ilə aramızda vasitəçi oldu. Oturmağa otaq, yazmağa bilgisayar, əlaqə saxlamağa telefon, necə deyərlər, əldə bir manat pul olmadan işə başladım. Ülvi Həkimov bu işlərdə bizə yardım elədi. Polşadan internetlə göndərilən məktubları və təlimatları kağıza köçürüb mənə verirdi. Mənim əlyazma şəkilində cavablarımı Rus dilinə çevirtdirib göndərirdi.
Oradan məqalələri hazırlamaq üçün keçmiş dissidentlərə qələmhaqqı göndərdiklərini, lakin ciddi bilgi ala bilmədikləri haqqında giley məktubu da yazdılar. Təskinlik məktubu yazdım. Bildirdim ki, qələmhaqqı önəmli deyil, gördükləri iş önəmlidir, buna görə imkanımız daxilində gərəkli köməkliyi edəcəyik. Onlar da bizə “DS” üçün materialların necə toplanması, toplanan materiallar əsasında məqalələrin yazılması, yazılan məqalələrin quruluşu və rəyə verilməsi haqqında təlimat göndərdilər.
Ensiklopediyada işlədiyimdən bu işin ağırlığını anlayırdım. Amma geri çəkilməyə də vicdanım yol vermirdi. Buna görə də, təlimat əsasında “DS”-nin Azərbaycan qrupunun layihəsini hazırladıq. 1998-ci il sentyabrın 3-də Azərbaycan Milli Demokratiya Fondunun prezidenti Ülvi Həkimovun rəhbərliyi ilə ilk toplantımız keçirildi. Qərara aldıq ki, qrupun tərkibi aşağıdakı kimi olsun:
1. Ülvi Mürsəl oğlu Həkimov (Azərbaycan Milli De-mokratiya Fondunun prezidenti) – layihə rəhbəri.
2. Əli Hüseyn oğlu Şamilov (Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının qrup rəhbəri) – koordinator.
3. Əzizə Ağaəli qızı Şamilova (Azərbaycan Respublikası Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının mütəxəssisi) – baş redaktor.
4. Vəfa Qüdrət qızı Saleh (Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının redaktoru) – redaktor.
5. Ruqiyyə Cəmilli – Rus dilinə tərcüməci-operator.
6. Sara Məmməd qızı Abdullayeva (Azərbaycan Xarici Dillər Universitetinin Magistratura tələbəsi) – İngilis dilindən tərcüməçi.
Məsləhətçi və elmi redaktorlar:
1. Prof. Dr. Cəmil Həsənli.
2. Prof. Dr. Nəsib Nəsibzadə
3. Prof. Dr. Şövkət Tağıyeva
İnformator- məsləhətçilər:
1. Nadir Ağayev – dissident.
2. Sabir Yanardağ – dissident.
3. Asəf Kərimov – dissident.
4. Oqtay Eldəgəz – publisist.
5. Tahir Aydınoğlu – publisist
6. Yaşar Türkazər – ictimai fəal.
“DS”-nin Polşadakı mərkəzinə qrup haqqında bilgi verdik. Onlar da bizimlə razılaşdılar. Qrupun 12 sentyabr 1998-ci ildə keçirilən toplantısına “Xalq” qəzetinin redaktor müavini Tahir Aydınoğlu, “Ayna” – “Zerkalo” qəzetinin əməkdaşı İsmayıl Umudlu, Asif Ata Ocağının övladı Safruh (Elman Əliyev), Hikmət və Fikrət Ələfsər qardaşları və b. qatıldılar. İsmayıl Umudlu mətbuatda dissidentlərdən və repressiya qurbanlarından ən çox yazan jurnalistlərdən idi.
Həmin dövrün mətbuatında yazılanlara, şəxsi tanışların xatirələrinə əsaslanıb aşağıdakı siyahını tərtib etdik:
1. Cahid Hilaloğlu (Şirinov) – (1929. Ağdam ş. – 30.05.1991. Ağdam ş.);
2. Çingiz Mirzalı oğlu Abdullayev – (1929, Laçın ş. – İsveçrə, Bern ş. yaşayır);
3. Xəlil Rza Ulutürk (Xəlil Rza oğlu Xəlilov) – (21.10.1932. Salyan rayonu, Pirəbbə k. – 22.06.1994. Bakı ş.);
4. Asif Ata (Asif Qasım oğlu Əfəndiyev) – (25.09.1935. Ermənistan, Çaykənd k. – 05.06.1997. Bakı, Ağstafada dəfn olunub);
5. Safruh (Elman Ağa oğlu Əliyev) – (23.11.1939. Ağdam rayonu, İsmayılbəyli k. – Bakıda yaşayır);
6. Nadir Mirələkbər oğlu Ağayev – (13.03.1938. Salyan ş. – Bakıda yaşayır);
7. Sabir Yanardağ (Sabir Mustafa oğlu İmamverdiyev) – (26.02.1929. Şəki ş. – Bakıda yaşayır);
