скачать книгу бесплатно
Parçalanmış Türküstanı gəzərkən
Əli Şamil
Kitaba müəllifin Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Özbəkistanda və Türkmənistanda keçirilən simpoziumlara gedərkən yolda başına gələn hadisələrdən, eləcə də elmi toplantılarda tanış olduğu araşdırıcılardan, bölgənin yaxın və uzaq keçmişindən, bugünkü ictimai-siyasi vəziyyətindən, Türküstanda yaşayan eyni soylu xalqların birliyinə əngəl olan səbəblərdən bəhs edən yazılar daxil edilmişdir.
ƏLİ ŞAMİL
PARÇALANMIŞ TÜRKÜSTANI GƏZƏRKƏN
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU
Əli ŞAMİL.Parçalanmış Türküstanı gəzərkən.
Bakı: "Köhlən nəşriyyatı", 2021.
ISBN 978-9952-8360-9-7
© Əli Şamil, 2021
TÜRKÜSTAN YAŞANTILARI
Bir zamanlar yer üzünün böyük bir coğrafiyasına hakim olmuş, çoxlu sayda imperatorluqlar, dövlətlər, xaqanlıqlar yaratmış türklərin tarixi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı, folkloru, gələnəkləri, çağdaş həyatı ilə bağlı məsələlərin araşdırılması, təhlil edilməsi, çeşidli yönlərdən dəyərləndirilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Ancaq nə yazıqlar ki, bunca zəngin tarix yaratmış türk soyunun yüzillər boyu özünə qarşı sərgilədiyi biganəlik bu gün də davam etməkdədir.
Türk xalqlarının ağrılarını, dərdlərini öz araşdırmalarında daim gündəmə gətirən Əli Şamilin “Parçalanmış Türküstanı gəzərkən” adlı kitabı böyük zəhmət hesabına yaranmış bir əsərdir. Çünki bu kimi əsərlər sadəcə kitabxanalarda, arxivlərdə, bəlli qaynaqlar əsasında yazılmır, tarixinə, soykökünə sevgi, özəl bilgilərə yiyələnmək ehtiyacı doğurur, həmçinin tədqiqat obyektinə çevrilən hadisələrin canlı şahidi olmaq tələb olunur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu kitab müəllifin Türk dünyasının çeşidli problemlərinə həsr olunmuş ilk əsəri deyildir. Belə ki, araşdırıcının qələminə məxsus “Tanıdığım insanlar” (2000), “Dastanlaşmış ömürlər” (2001), “Quzey Kıbrıs” (2001), “Aşıq İsgəndər Ağbabalı” (2006),“Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin folkloru və ədəbiyyatı” (2011), “Krım sevgisi” (2012), “Axısqalı Xəstə Hasan” (2012), “Türkçülüyün qurbanları” (2013), “Colan türkmanları” (2014), “Qaşqaylar və onların folkloru” (2020) və digər kitablarının, xeyli sayda məqalələrinin mühüm bir qismi eyni ahəngə söykənməkdədir. Araşdırıcının başqa mövzularda yazdığı əsərlərinin sətirləri arasında da türklüklə bağlı məqamlar yer almaqdadır.
Şübhəsiz ki, kitaba “Parçalanmış Türküstanı gəzərkən” adı təsadüfi seçilməmişdir. Müəllif bu adı bilərəkdən başlığa çıxarmaqla bir zamanlar qüdrətli bir imperiyanın sərhədlərinə sığınaraq dünyada söz sahibi olan Türküstan xalqlarının bu gün ayrı-ayrı dövlətlərə bölünməklə əski qüdrətin və hökmranlığın itirilməkliyini, bunun yaratdığı və yaşatdığı faciələri önə çəkmək istəmişdir.
Kitabda müəllifin Türk dünyasının bütün bölgələri haqqında deyil, Orta Asiya coğrafiyasında – Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkmənistanda düzənlənən uluslararası elmi simpoziumlarda, konfrans və forumlarda iştirakı ilə bağlı təəssüratları, burada görüşdüyü insanlar, səfər boyu qarşılaşdığı hadisə və əhvalatlar, bəhs olunan ölkələrin tarixi, bu günü, mədəniyyət abidələri, yaradıcı şəxsiyyətləri haqqında yazılar yer almışdır.
Sirr deyildir ki, bu gün dünyada səyahət ədəbiyyatına digər elmi-publisistik mətnlərlə müqayisədə daha çox maraq göstərilir. Bunun səbəbi səyahət yazılarının oxunaqlılığı ilə məhdudlaşmır, bəlkə, daha çox oxucuların almaq istədikləri bilgilərin, təəssüratın uydurma deyil, doğru, canlı müşahidə məhsulu olmasına ehtiyacından qaynaqlanır.
O da bəllidir ki, ənənəvi səyahət yazıları adətən gerçəkliklərlə yanaşı, yazıçı təxəyyülündən gələn əlavələrlə süslənir, bəzənir, bədiiləşdirilir. Əli Şamilin səfər təəssüratları isə mövcud səyahət yazılarından xeyli dərəcədə fərqlənir. Müəllifin fakt və hadisələrə dərindən bələdliyi, təsvirlərdə detallara varmaq meyli yazılara özəllik qazandırır. Qarşı tərəfdən, kitabda toplanan yazılar səfər təəssüratı, yol qeydləri kimi düşünülsə də, janrın hüdudlarına, sərhədlərinə sığmır. Belə ki, müəllifin türk coğrafiyasına səfərləri elmi istiqamətlidir, başqa deyimlə, türkoloji yolçuluq bağlamında, uluslararası simpozium, konfrans və forumlara qatılış fonunda qazanılan təəssüratlardır. Ona görə də kitabda dünyanın bir çox görkəmli elm xadimlərinin Türk dünyasına yönəlik ayrı-ayrı problemlər barədə təəssüratlarını, fikir və mülahizələrini də öyrənmək mümkündür. Həmçinin müəllifin ixtisasca jurnalist olması onun yazılarına peşəkarlığını xeyli dərəcədə şərtləndirir.
“Parçalanmış Türküstanı gəzərkən” kitabında diqqəti çəkən məqamlardan biri də ayrı-ayrı yazıların bütün yönlərilə maarifçilik missiyasını gerçəkləşdirmək məramına söykənməsidir. Burada əsarət tarixi yaşamış, uzun illər məqsədyönlü şəkildə aparılmış əritmə siyasəti nəticəsində soyu, kökü unutdurulmuş türk xalqlarını tanıma və qarşılıqlı şəkildə tanıtma vəzifəsi ön sırada gəlir.
Kitabın mühüm özəlliklərindən biri müəllifin gəzdiyi, gördüyü yerləri, araşdırıb aşkara çıxardığı həqiqətləri, doğulub boya-başa çatdığı yurd yerləri ilə əlaqəli şəkildə təqdim etməsidir. Bu, dolayısı ilə yazarın içərisində yaşadığı toplumu mənsub olduğu türk soyunun bir parçası kimi təqdim etmək niyyətindən irəli gəlir. Həmçinin yazı prosesində Türk dünyasının ortaq dəyərlərinin qabardılması fonunda toplumun qan bağlarının, vahid köklərinin olduğuna ağırlıq verilməsi, qurtuluş və nicat yolunun bütövlükdən keçdiyinin vurğulanması diqqətçəkicidir.
Kitab mənim üçün bir də ona görə maraq doğurur ki, Əli Şamilin müxtəlif dönəmlərdə gerçəkləşdirdiyi səfərlərin bəzilərində ona yoldaşlıq etmiş, müəllifin öz işinə nə qədər həssaslıqla yanaşdığının, incə görüm və müşahidə qabiliyyətinin, çoxlarına adi gələ biləcək ən xırda detalları necə mənalandırdığının şahidi olmuşam.
Kitab mədəniyyətin siyasətə yönəlik missiyasını özündə əks etdirən bu sözlərlə tamamlanır: “Avropa Birliyi modeli özünü doğruldursa, niyə Türk xalqlarının birliyi ideyasına şübhə ilə baxılsın?” Bizcə, yazılan mətnin məğzi və mahiyyəti bu cümlədə ifadə olunur.
İnanırıq ki, Əli Şamilin özünəxas üslubda qələmə aldığı “Parçalanmış Türküstanı gəzərkən” kitabı yalnız mütəxəssislərin deyil, geniş oxucu auditoriyasının diqqət və marağını çəkəcək, ədəbi tənqid tərəfindən layiqincə dəyərləndiriləcəkdir.
Vaqif Sultanlı,
Bakı Dövlət Universitetinin professoru,
filologiya üzrə elmlər doktoru
ÖN SÖZ
Elmi toplantılar araşdırıcıların axtarışlarının son uğurlarını özündə əks etdirməklə yanaşı, dilin, dinin, mədəniyyətin daşıyıcısı olan insanların şəxsi tanışlığına, əməkdaşlıqlarına, gələcəkdə birgə layihələr üzərində işləmələrinə imkan yaradır.
Bəzən fasilələrdə, yemək süfrəsi arxasında, gəzintilərdə olan söhbətlər toplantıda dinlənilən bildirilərdən daha təsirli olur. Çünki araşdırıcılar yazmağı planlaşdırdıqları və ya yazmaqda olduqları əsərlərin mövzusunu müzakirə edir, oxuduqları, gördükləri, şahidi olduqları hadisələrdən danışırlar. Bəzən söyləyənin hansısa bir fikri dinləyən üçün yeni araşdırmalara ipucu verir. Necə deyərlər, qarşı tərəf həmsöhbətinin fikirlərini elmi məqaləyə, kitaba çevirməsini gözləmədən özü işə başlayır.
Elmi toplantını keçirən təşkilat bununla bir neçə iş görmüş olur. Birincisi, çox ucuz qiymətə elmi bilikləri əldə etmiş olur. Yəni bir mövzuda araşdırma aparmaq, nəticələrini ümumiləşdirmək üçün 10–15 araşdırıcının illərlə çalışması lazım gəlir. Simpozium keçirildikdə isə oraya dünyanın həmin mövzuda yazan tanınmış alimləri gəlir. Əldə etdikləri son nəticələri həmkarları ilə bölüşür, oxuduqları məruzələr çap olunaraq yayılır.
Simpoziumlar onu keçirən ölkənin araşdırıcılarının əsərlərinin yayılmasına, alimlərinin xarici ölkələrə getmələrinə, elmdə qazandıqları uğurları orada tanıtmasına, əməkdaşlıq etmələrinə şərait yaradır.
Konfranslar, simpoziumlar həm də onu keçirən ölkənin, şəhərin tanıdılmasında və təbliğində böyük rol oynayır. Necə deyərlər, bir növ reklam əhəmiyyəti daşıyır. Toplantılara qatılanlar cəmiyyətdə müəyyən nüfuz sahibi olduqlarından geri döndükdən sonra gördükləri, şahidi olduqları hadisələr haqqında qəzetlərə, jurnallara məqalələr yazır, radio-televiziyada çıxış edir, çalışdığı kollektivdə, dost-tanışları arasında söhbətlər aparır.
Mən də elmi toplantılardan döndükdən sonra gördüyüm, diqqətimi çəkən hadisələr haqqında qəzetlərə məqalələr yazmış, radioda çıxışlar etmiş, dost-tanışlara söhbət etmişəm. Qəzetlərin və radio verilişlərinin imkanları məhdud olduğundan yazdıqlarımın və danışdıqlarımın hamısı çap edilməyib və efirə verilməyib. Bunu nəzərə alaraq məqalələri kitab üçün hazırlayanda ilkin variantları üzərində yenidən işləyərək redaktə etdim.
Doğu Türküstana (Çinin Sintsyan – Uyğur Milli Rayonu adlandırdığı bölgəni) dostumuz İsgəndərin övladlarının toyuna gedərkən Urumçidə və Kaşkarda da maraqlı hadisələrin şahidi olduq. Güney Türküstan da Əfqanıstanın tərkibindədir. Orada keçirilən elmi toplantılarda da iştirak etməmişəm. Ona görə də Doğu və Güney Türküstan haqqında kitabda yazı yoxdur.
Türküstan deyəndə Xəzər dənizindən Çin səddinə kimi uzanan və əsasən türklərin yaşadığı bölgə nəzərdə tutulur. Şərti olaraq Doğu Türküstana, Güney Türküstana və Batı Türküstana bölünən Türküstanın böyük hissəsini Rusiya işğal etmişdir. İşğalçı dövlətin 1867-ci ildə yaratdığı general qubernatorluğun adını Türküstan, Türküstanın quzeyində yaratdığı general-qubernatorluğu Stepnoy (Çöl) adlandırmışdır.
1917-ci ildə bolşeviklər silah gücünə hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra inzibati ərazi bölgülərində dəyişiklik yarandı. Qazax vətənpərvərləri Alaş hökumətini, Kokand Respublikasını; Batı Sibirdə oyratlar, xakaslar, şorlar Dağlıq Altay-Karakurum dövlətini qurdular. Lakin bu hökumətlərin ömrü çox da uzun olmadı. Daxili ziddiyyətlərdən və bolşeviklərin getdikcə güclənərək çar Rusiyasının ərazilərini yenidən işğal etdiklərindən yeni qurulmuş milli hökumətlər ləğv edildi.
Bolşeviklər 1918-ci ildə Rusiya Federasiyasının tərkibində Türküstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yaratdıqlarını elan etdilər. 1924-cü ildən isə Türküstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının ərazisində Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan respublikaları və Qaraqalpaq Muxtar Respublikası yaradıldı. Bununla da bölgədə hər an milli zəmində münaqişə yarana bilməsinin əsası qoyuldu. 1917-1918-ci illərədək toplantılarda özlərini qırğız adlandıran bugünkü qazaxların qırğızlarla aralarında soyuq küləklər əsir.
Oş bölgəsində qırğızlarla taciklər arasında toqquşmalar baş verir. Qırğızıstanla Özbəkistan arasında ərazi iddiaları ilə toqquşmalar olur. Özbəkistanla Türkmənistanın arasındakı münasibətlər də o qədər ürəkaçan deyil.
Kitaba daxil etdiyimiz məqalələrdə bu məsələlərə də toxunmuşuq və gərginliyin aradan qaldırılması haqqında düşüncələrimizi oxucularla bölüşməyə çalışmışıq.
Kitabın hazırlanmasında köməyi dəyən, məqalələri oxuyub redaktə edən, fikir və mülahizələrini söyləyən dostlara təşəkkürümü bildirirəm.
ISIK GÖL MƏNİ NƏDƏN KÖVRƏLTDİ?
Göyçə gölünün oxşarı Isık göl
Isık gölə (bizdə bu gölün adı, rus dilindən alındığına görə, hələ də "İssık" kimi yazılır. Mən dilimizə daha uyarlı olduğu üçün qırğızların dediyi kimi yazmağı münasib sayıram) çatanda yaman kövrəldim. Gəncədən kəndimizə getdiyim günlər gözümün önünə gəldi. Mindiyimiz köhnə "PAZ" avtobusu elə ki Çubuqlu aşırımını keçirdi, qarşıdan Göyçə göl görünürdü. Gölə yaxınlaşıb günçıxanadoğru dönən avtobusun pəncərəsindən sağda gözyaşı kimi dupduru suyu olan göl, sol tərəfdə çılpaq dağlar görünürdü. Qışda bu dağlar ağ örpəyə bürünər, yazda yamyaşıl çəmənlə örtülərdi. Elə ki payız düşürdü, göldə bir dəyişiklik olmasa da, dağların qara-boz qayaları, quruyub seyrəlmiş otları, bir də təkəmseyrək ağacların saralmış yarpaqları qalardı.
Isık göl sahilində: soldan Əli Şamil, İstanbuldan naşir Sabri Koz, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlu
Isık gölün sahili boyu gedən yol da mənzərəsi ilə Göyçə (Sevan) gölünün sahil yolunu xatırladırdı. Sadəcə burada yol kənarında gözə dəyən ağaclar onu göstərir ki, Göyçə gölü Isık gölə nisbətən dəniz səviyyəsindən daha yüksəkdə olduğundan ağaclar az idi. Hətta elə ağaclar var ki, onlar Göyçə gölün sahillərində bitmir. 1970-ci illərdən başlayaraq Göyçə gölünün kənarında yüksəkliyə və soyuğa dözümlü ağaclar, ən çox da çaytikanı əkmişdilər.
Göyçə gölün sahilindəki yolun çala-çuxurlu olmasını, avtobusların köhnəliyini, adamları atıb-tutmasını vecinə alan olmurdu. Deyib-gülür, çalıb-oxuyurdular. Göyçəyə gedən avtobus ola, orada da bir aşıq və ya musiqiçi olmaya? Bu, mümkün olası iş deyildi! O dövrdə yaxşı bir maqnitafonum, bol lentim olsaydı, yol boyu söylənənləri qeydə alıb bir folklor antologiyası hazırlaya bilərdim. Çünki adamlar, gah aşıq şeirləri oxuyur, gah lətifə danışır, gah da atalar sözü – məsəl çəkirdilər. Bir sözlə, danışıqlarında folklorun əksər janrlarından istifadə edirdilər. Bəzən də özlərinin və ya qohumlarının, yaxınlarının, kəndlilərinin başlarına gələnləri elə bəzəyib-düzəyib danışırdılar ki, elə bilirdin, gülməli bir nağıl, ya da dastandır. Özlərinə, qohumlarına, əzizlərinə gülə-gülə, lağ edə-edə mənzili başa vururdular. Beləcə, bəzən yeni yaranan bir folklor nümunəsi elə avtobusdanca Göyçənin neçə kəndinə yayılırdı…
Üç-dörd saat yol gedər, göl görünməz olandan sonra da 7–8 kilometrlik bir məsafəni keçib Böyük Məzrə kəndində avtobusdan enərdim. Avtobus isə yoluna davam edib rayon mərkəzinə – Basarkeçərə, son yolçularını endirməyə gedərdi. Böyük Məzrədən o yana, kəndimizə getmək ağır olsa da, şirin idi. Təsadüfi yol maşınları olmasa, kitab dolu ağır çamadanımı kəndə kimi gah əlimdə, gah çiynimdə daşımalı olurdum.
İndi isə uzaq Isık gölün kənarı ilə getdiyimiz avtobus yumşaq və səliqəli, yollar rahat olsa da, mən, nədənsə, o uzaq illərdə qalmış günləri arzulayırdım. Özümə qapılıb yol yoldaşı olduğum insanları, onların dediklərini xatırlamağa çalışırdım. Avtobusdakılar isə mənim içimdən keçənlərdən xəbərsiz idilər və təbii ki, mənzil başına nə vaxt çatacaqlarını düşünürdülər.
Bişkekdən Karakola gedən yol ilə Gəncədən Basarkeçərə gedən yolun fərqi ondadır ki, bu gün qarakollular doğulduqları kənd və qəsəbələrə istədikləri vaxt rahatca gedib-gəldikləri halda göyçəlilər otuz ildir ata-baba yurdlarına gedə bilmirlər.
Bişkekdə Manasın heykəli qarşısında: soldan Əli Şamil, Türkiyədən prof.dr. Ercan Alkaya, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlu
…İrəvan xanlığının Göyçə və Dərəçiçək mahallarında yaşayanlar əsasən qarapapaqlar idi. Min atlı döyüşçü ilə xanlığın sərhədlərini qoruduqlarına görə vergidən azad edilmişdilər. Rusiya 1801-ci ildən 1827-ci ilədək müxtəlif fasilələrlə İrəvan xanlığına hücum edəndə Qarapapaq atlıları doyüşə atılmış, vətənlərini şərəflə qorumuşdular.
1828-ci ildə Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində bağlanmış müqavilədən sonra Qarapapaqların bir qismi Qacarlar sülaləsinin idarə etdiyi İrana köçmüş, bir hissəsi isə köhnə yurdlarında qalmışlar. Rusiya özünə dayaq üçün Osmanlıda və İranda yaşayan ermənilərin 120 minini Qafqaza köçürmüşdür.
Osmanlı dövlətinin Bayazid əyalətindən gətirilən 1485 erməni Göyçə mahalındakı Qarapapaqların yaşadığı kəndlərdə yerləşdirilmişlər. 1831-ci ildə vergi toplanmasını qaydaya salmaq üçün Rusiya hökumətinin tərtib etdiyi Kameral dəftərdə Göyçə mahalında 2 yerli erməni ailəsi olduğu göstərilir. Rusiya bölgəyə erməniləri köçürmək, onları vergidən azad etmək, müsəlmanların evlərini, kəndlərini, əkin-biçin sahələrini onlara verməklə kifayətlənmədi, İrəvan xanlığının adını və sərhədlərini dəyişərək Erməni quberniyası, şəhərin adını Erivan, Göyçə mahalının adını da Nor Bayazid qəzası etmişdir.
Rusiyanın hakim dairələri bununla da kifayətlənmirdi. Bölgədə müsəlmanların sayını azaldıb erməniləri artırmaq üçün planlı iş aparırdı. 1828-1905-ci illər arasında bölgədəki müsəlmanlar müxtəlif bəhanələrlə həbs edilir, ailələri Sibirə sürgün edilirdisə, 1905-1907-ci illərdə “erməni-müsəlman davası” yaratdı. Rusiya hərbçiləri ermənilərə odlu silahlar verdi, onlara gizli şəkildə yardımlar göstərdi. Nəticədə on minlərlə müsəlman döyüşlərdə, eləcə də qaçaqaç zamanı soyuqdan, xəstəliklərdən öldü.
Ara sakitləşəndən sonra müsəlmanların bir qismi doğma yerlərə qayıtdı. Beləcə onların sayı yenə də ermənilərdən çox oldu. Rusiya isə bunu istəmirdi. Bölgədə özünə dayaq erməniləri sayırdı. Onların istər sayca artması, istərsə də mövqelərinin möhkəmlənməsi üçün planlar hazırlayırdı.
Birinci Dünya Savaşında Rusiyanın məğlub dövlət olması, 1917-ci ildə çarın taxtdan salınıb Müvəqqəti hökumət yaradılması, həmin il oktyabrın 25-də bolşeviklərin silahlı üsyan yolu ilə Peterburqda hakimiyyəti ələ alması Rusiya hökumətinin bölgələrdə nüfuzunu zəiflətdi.
Bundan yararlanan işğal altında əzilən xalqlar öz milli dövlətlərini qurmağa başladılar. Güney Qafqazda da Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan Respublikaları yaradıldı. Rusiya Birinci Dünya Savaşı illərində Osmanlı dövlətinin daxilində təxribatlar törətmək məqsədilə ermənilərdən ibarət silahlı dəstələr yaratmışdı. Həmin silahlı dəstələr Van, Kars, Ərzurum və b. bölgələrdə on minlərlə dinc əhalini öldürmüş, yüzlərlə kəndi dağıtmış, Osmanlı ordusunun təchizatına ağır zərbə vurmuşdu.
1918-ci ildən isə həmin silahlı dəstələr Güney Qafqazda qırğınlar törətməyə başladı. Yüzlərlə müsəlman kəndi yandırıldı, minlərlə insan öldürüldü. Osmanlı ordusunun müsəlmanlara köməyə gəlməsi qırğınların, dağıntıların qarşısını aldı. Lakin yurdlarından qaçqın düşənlər yerlərinə dönə bilmədilər. 1922-ci ildə keçmiş İrəvan, Naxçıvan xanlıqlarından qaçqın düşmüş müsəlmanların bir qismi yurdlarına dönə bildi.
Rusiya da istəyinə çatdı. Yeni yaradılmış Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasında ermənilərin sayı müsəlmanlardan çox oldu. Bu çoxluq da Rusiya siyasətçilərini razı salmadı. İkinci Dünya Savaşından sonra xaricdə yaşayan erməniləri “vətənlərinə” qaytarmaq planı həyata keçirildi. On minlərlə müsəlman ailəsi bu dəfə savaşsız Ermənistandan köçürüldü. Beləcə bölgənin əsas əhalisi yeridilən siyasət nəticəsində milli azlığa çevrildilər.
1988-ci ildən isə ermənilər müsəlmanları tamamilə Ermənistandan çıxarmağa başladılar. Sovetlər Birliyi guya ki, bölgədə sakitlik yaratmaq məqsədilə əsgəri birlik və hərbi texnika göndərdi. Əslində bu hərbi birliklər yerli müsəlmanlara müqavimət göstərmək, köçmək istəməyənlərə təzyiq göstərmək üçün göndərilmişdi. Onlar qarşılarına qoyulan vəzifəni yerinə yetirdilər. 1987-ci ildən başlayan təkəmseyrək köçlər 1988-ci ildə kütləviləşdi. Həmin ilin dekabrında Ermənistanda türklərin və müsəlman kürdlərin qovulması başa çatdı.
30 ildir müsəlmanlar Ermənistana ata-babalarının qəbirlərini ziyarət etməyə gedə bilmirlər. Əvvəlki qarşıdurmalardan, toqquşmalardan 3–4 ildən sonra müsəlmanların bir hissəsi yurdlarına dönə bilirdilərsə, indi 30 il keçməsinə baxmayaraq bir nəfər də olsun doğulub boya-başa çatdığı kəndə, şəhərə gedə bilmir. Lakin bu onları ruhdan salmır. İnanırlar ki, gec-tez ata-baba yurdlarına dönə biləcəklər.
…Yerevandan Göyçəyə gedəndə gölün sahilində salınmış Sevan şəhərinə çatmayınca Göyçə gölü görmək olmur. Isık gölü də yolçular Balıqçı qəsəbəsinə çatmayınca görə bilmirlər. Oxşarlıq olduqca çoxdur. Isık göl dəniz səviyyəsindən 1607, Göyçə göl isə 1902 metr yüksəklikdədir. Göyçə gölün suyu içməli olduğundan qışda buz bağlayır. Isık gölə axan 118 çay və sel gələndə dolan dərələr başlanğıcını qarlı dağlardan, buzlaqlardan götürsə də, donmur. Bu, gölün suyunun duzlu olmasından çox, yeraltı isti qaynaqlarla zəngin olması ilə əlaqəlidir. Gölə bu qədər su gəlməsinə baxmayaraq, oradan bir çay belə axmır.
Yol yoldaşım olan araşdırıcılar yanlarındakılarla sakit-sakit ədəbiyyatdan, tarixdən, ötən günlərdən şirin-şirin söhbət edirlər. Mən isə içimə qapılıb yalnız Göyçəli günləri deyil, yaxın keçmişimizi də yada salıram.
Yaxın keçmişimizdən unuda bilmədiklərim
Sovet dövründə bir neçə min kilometr uzaqdakı Qırğızıstana getmək 150–500 kilometrlikdəki Biləsuvar-Astara, Saatlı-Zəngilan bölgələrinə və Naxçıvana getmək qədər asan idi. Bugünkü oxucu yazdığım bu cümləni oxuyanda heyrətlənərək "bu boyda da yalan olar?" deyə bilər. Yaşlı nəsil isə "bunu yazmağın nə mənası var, o vaxtın tələbi belə idi" düşünəcək. Bunları bilsəm də, yazıram. Gənclər üçün yazıram. Sovet dövrünü tərifləyən, o dövr üçün sinov gedənlərin söhbətlərini eşidəndə mənim yazdıqlarımı da yada salıb özləri bir nəticə çıxarsınlar. Məsələ burasındadır ki, Sovet dövründə sərhəd boyu 25 kilometrlik bir məsafə qadağan zolağı sayılırdı. Həmin bölgədə yaşayanlardan başqası oraya getmək istəyəndə mütləq xüsusi icazə almalı idi.
Yalnız yad adamlar deyil, həmin bölgədə doğulub boya-başa çatandan sonra başqa şəhərdə oxumağa, işləməyə gedənlər geri dönəndə arayış təqdim etməli idilər ki, onların valideynləri, qohumları orada yaşayır. Arayış sərhədçilər başa düşsün deyə rus dilində yazılmalıydı. Kənd sovetində rus dilində bilən adam tapılmayanda arayış yazdırmaq problemə çevrilirdi. Rus dilini bilən tapıb arayış yazdırandan sonra onu kənd sovetinin sədrinə, katibinə imzaladıb, möhürlətmək gərək idi. Bu arayış üçün çox vaxt kənd sovetlərinin katibləri "qələmpulu" da alırdılar. Belə çətinliklə alınmış arayışı göndərmək ondan da böyük əziyyət idi. Poçtla göndərilən arayış ya bir həftəyə, on günə çatırdı, ya da yollarda it-bata düşürdü. Yaxınları, əzizləri ölənlər tələsirdilər ki, dəfnə çatsınlar. Belə arayışlar olmayanda sərhədçilər həmin adamları tutub aparırdılar və ya geri qaytarırdılar. Hərbçilərə nə deyirdin de, eşitmək belə istəmirdilər.
Heç qırğızdan seçilirəmmi?!
Salyandan keçəndə Şorsulu deyilən yerdə sərhədçilər gəlib-gedənlərin pasportunu yoxlayırdılar. Oradan Lənkərana 100, Lerikə, Astaraya 130–140 kilometrlik bir məsafə qalsa da, yaxınlıqdakı ən yaxın sərhəd məntəqəsini əsas götürüb ölkənin ortasındaca qadağan zonası yaratmışdılar. Bakıdan Naxçıvana, Yerevana gedən qatarlar isə Əli Bayramlını (indiki Şirvan rayonunu) keçəndən bir az sonra, bu yerlərdən min kilometrlərlə uzaqdan gəlmiş, əsasən də milliyyətcə rus, ukraynalı, belarus və b. millətlərdən olan əsgər və zabitlər hay-küylə qatara minib vaqonlardakı yolçuların pasportlarını yoxlayırdılar. Gecə yarısı adamları yuxudan oyadıb pasportlarını yoxlamaq əsəb gərginliyi yaradırdı. Hələ bu azmış kimi, vaqonun dəhlizində durub Arazın o tayına baxanlara da hirslənirdilər ki, kupelərinizə keçin. Pəncərələrin pərdəsini də örtürdülər ki, o taydakı Vətənə baxan olmasın.
Yol boyu stansiyalarda, Mincivanda, Ordubadda, Culfada, Naxçıvanda vaqondan enib sərhəddən 30–70 kilometr aralıda olan kəndlərə getmək istəyənlərə də icazə verilmirdi. Deyirdilər ki, gərək pasport qeydiyyatın sərhəd bölgəsinə olsun.
Amma Moskvaya, Qazaxıstana, Qırğızıstana, bir sözlə, SSRİ-nin sərhəd və qadağan olmayan bölgələrinə pasportunu cibinə qoyub rahatca gedə bilərdin. Kimsə sənə bir söz deməzdi. Nəqliyyat məsələsi də indikindən çox idi. Qatar və təyyarələr SSRİ-nin hər bucağına işləyirdi.
Viza rejimi Türkmənistana nə qazandırır?
Türkmənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayını dəqiq bilmirəm. Sovet dövründə ərə getmiş azərbaycanlı qızları və onların övladlarını son zamanlar türkmən kimi qeydə alırlar. Azərbaycanda, Türkmənistanda yaşayan, bir-biri ilə qohumluq əlaqəsi olmayanların münasibətləri yaxşı olub. Keçmişdə Azərbaycandan, Qafqazdan, hətta Qarsdan, İğdırdan, Urmiyadan, Təbrizdən və başqa bölgələrdən oxumaq, ticarət və ya müqəddəslərin qəbrini ziyarət etmək üçün Məşhədə, Xarəzmə, Əfqanıstana, Kaşqara, Pakistana, Hindistana getmək istəyənlər Bakıya gəlirmişlər. Buradan da gəmi ilə Qızılsuya – indiki Türkmənbaşı limanına keçib yollarını davam etdirirmişlər.
İndi Türkmənistan rəhbərliyi, sanki suyun başını kəsmiş əjdahaya dönüb. Hünərin var, Türkmənistana get. Ya da Türkmənistandan keçib Özbəkistana, Qazaxıstana, Qırğızıstana, Tacikistana, İrana, Əfqanıstana getmək istə. Ay gedə bildin ha! Mütləq pul verib viza almalısan.
Amma indi vizanı, viza almağı da elə bir problemə çeviriblər ki, gəl görəsən. Buna görə də uzun müddətdir Türkmənistanda yaşayanların əksəriyyəti Azərbaycandakı babalarını, dayılarını, xalalarını və başqa qohumlarını görməyə gələ bilmirlər. Sərt viza rejimindən əziyyət çəkən yalnız azərbaycanlılar deyil. Türkmənlərin bir hissəsi İranda, Özbəkistanda, Əfqanıstanda yaşayır, uzun illərdir ki, onlar da bu əziyyəti çəkirlər.
Almatıda yaşayan Əl-Fərabi Universitetinin professoru İslam Ceminey sentyabr ayında mənə zəng vurmuşdu. Bildirdi ki, universitet onun Türkmənistanda araşdırmalar aparmasına qrant ayırıb. Amma Türkmənistan konsulluğundan viza ala bilmir. Konsulluq tələb edir ki, Türkmənistandakı elmi müəssisələrdən biri ona mütləq dəvət məktubu göndərsin. Türkmənistandakı alim tanışlara zəng vurub xahiş etdim ki, çalışdıqları ali məktəblərin və ya elmi tədqiqat institutlarının rəhbərlərindən məktub alıb İslam Cemineyə göndərsinlər. Sağ olsunlar, sözümü yerə salmadılar, məktub alıb göndərdilər. Heyif ki, bu məktub işə yaramadı. Nə qədər adamın zəhməti hədər getdi. Məktubun hazırlanması, icazə alınması üçün yazışmalar, göndərilməsi o qədər uzun çəkdi ki, qrantın müddəti bitdi və İslam Ceminey Türkmənistana gəlib oradakı əlyazmalar üzərində işləyə bilmədi.
Sovet dövründə isə bu bürokratik əngəllərin heç birinə ehtiyac yox idi. Buna baxmayaraq, Qırğızıstanda, Qazaxıstanda olmağı çox arzulayırdım. Axısqadan, Ermənistandan, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən oraya sürgün edilənlərlə görüşməyə, material toplamağa can atırdım. Heç bir rəsmi əngəl də yox idi. Buna baxmayaraq, gedə bilməmişdim. Çünki ailə büdcəm bu səfər üçün yetərli deyildi.
Ailədə bir mən idim, bir də xanımım. İkimiz də mətbuatda işləyirdik, maaşımızdan çox qonorar alırdıq. Necə deyərlər, gəlirimiz nazirlərin maaşından yüksək idi. Di gəl ki, heç velosipedimiz də yox idi. Evə mebel, xalça da ala bilməmişdik. Yüksək rütbəli məmurları demirəm, bizdən 4–5 dəfə az maaş alan satıcının, ambardarın, bağça müdirinin, mənzil istismar idarəsi müdirinin və başqa peşə sahibinin isə hər şeyi vardı. Dolanışığı da bizdən qat-qat yaxşı keçirdi.
Türkmənistanın isə hələlik vizanı qaldırmaq fikri yoxdur. Halbuki viza və ya başqa əngəllər bu ölkənin yalnız iqtisadiyyatına deyil, mədəniyyətinə də mənfi təsir göstərir, vətəndaşlarda da bir qorxu, psixoloji gərginlik yaradır.
Deyəsən, Sovetlər Birliyinin dağılması mənə düşüb
Sovetlər Birliyi dağılandan sonra Türkiyənin Qazaxıstanda keçirdiyi bir neçə elmi simpoziuma qatıldım. Bundan istifadə edib sürgün olunanlarla da görüşdüm, topladığım materiallar əsasında iki kitab, bir neçə məqalə yazdım. O məqalələrdən bir hissəsini "525-ci qəzet" 2013-cü ilin iyul ayında silsilə şəkilində "Sürgün olunanların sorağı ilə" başlığı altında dərc etdi. Deyəsən, oxucusu da az olmadı.
Bölmə toplantısı başa çatanda
Məni isə maraqlandıran nə uca dağlar, nə buz bulaqlar, nə də Isık gölün ilıq sularında çimmək, yaşıl sahillərində dincəlmək idi. Mən sürgün olunanlarla görüşməyə, yaddaşlarında qoruyub saxladıqları folklorumuzu toplamağa can atırdım.
Qırğızıstana səfərim isə maddi sıxıntı ucbatından baş tutmurdu. Uşaqlıq və yeniyetməlik illərində kəndlimiz İsbi İsmayılovun Qırğızıstan haqqında nağılabənzər söhbətlərini çox eşitmişdim. 1930-cu illərdə həbs olunan İsbi İsmayılov sonra Qırğızıstana sürgün edilmişdi. Sürgün müddətində çobanlıq edən İsbi İsmayılov oranın coşğun dağ çaylarının keçilməzliyindən, yüklü kor dəvənin sağlam gözünü də parça ilə bağlayıb gurultulu dağ çayının üzərində körpü kimi atılmış bir dirəyin üstündən necə keçirdiyindən, uca və həmişə başı qarlı olan dağlardan, yayın ortasında belə qar yağmasından, dəfələrlə ölümlə üzləşsə də, möcüzəli şəkildə sağ qalmasından həvəslə danışardı. Onun danışdıqlarına bənzər bədii təsvirlərə sonralar Çingiz Aytmatovun "Əlvida, Gülsarı" povestində rast gəldim. Povesti oxuduqca mənə elə gəlirdi ki, yazıçı, İsbi İsmayılovun danışdıqlarını qələmə alıb.
Simpozium iştirakçıları “Ata-Beyt”də
Türk xalqlarının türkcə ilk yazılı əsərləri simpoziumu
2018-ci ilin iyulunda mənə xəbər göndərdilər ki, Türkiyədəki Hacı Bektaş Vəli Kültür Dərnəyi, Dünya Söz Akademiyası və Qırğızıstandakı Kasım Tınıstanov adına Isık göl Universitetinin Karakol şəhərində birgə keçirəcəyi "Türk xalqlarının türkcə ilk yazılı əsərləri – "Qutadqu bilik", "Divanü lüğat-it-türk", "Ətabətül-həqayiq", "Dədə Qorqud" Uluslararası Simpoziumuna qatılım. Simpoziumun dəstəkçisi TİKA idi. TİKA varsa, demək, xərclər haqqında narahatlıq keçirməyə dəyməzdi. Hər şeyi onlar yüksək səviyyədə həll edəcəkdilər. Ona görə də böyük həvəslə "Qutadqu-bilik" in Azərbaycanda tanıdılmasında və Avropa metodları ilə araşdırılmasında Əmin Abidin rolu" mövzusunda bildiri özətimi göndərdim.
Az sonra bildiri özətimin qəbul olunduğunu yazdılar. Bildirdilər ki, pasportumun surətini göndərim, bilet alsınlar. TİKA-nın Türk Hava Yolları ilə müqaviləsi olduğunu bilirdim. Onlar, adətən, biletləri THY-nın təyyarələrinə alırlar. Bakıdan da THY ilə Bişkekə təyyarə reysi yoxdu. Ümumiyyətlə, Bakıdan Qırğızıstana birbaşa təyyarə reysi yoxdur. Demək, bileti Bakı-İstanbul-Bişkek reysinə gediş-dönüş alacaqlar. Bu da 7–8 saat havada qalmaq, 5–6 saat İstanbulda gözləmək deməkdir.
Bir neçə dəfə yazıb xahiş etdim ki, ya siz biletlərimizi Bakı-Almatı-Bişkek reysinə alın, ya da biz alaq, orada bilet pullarımızı ödəyin. Onda biz təxminən iki saat yarıma Almatıya, yarım saata da Bişkekə uçardıq, biletlərin qiyməti də ucuz olardı. Heyif ki, bizimlə razılaşmadılar. Bileti özləri alıb göndərdilər. Baxdım ki, bizim təklif etdiyimizdən 4 dəfə çox pul xərclənib. Deməyə sözüm qalmadı. Bu da bizim günlərin anlaşılmazlığı!
2018-ci il sentyabrın 29-da səhər tezdən evdən çıxsaq da, Bişkekə axşam çatdıq. Bütün günü təyyarədə və gözləmə salonunda keçirdik. İstanbul hava limanında Türkiyədən simpoziuma gedənlərlə görüşdük. Əksəriyyətini tanıyırdım. Müxtəlif toplantılarda görüşmüş, dostlaşmışdıq. Hamımız eyni reyslə gedirdik. Onlar daxili reyslərlə gələndən az sonra uçuş başladığından hal-əhval tutmamız, dərdləşməmiz 5 saatlıq uçuşa qaldı.
Qazaxıstan sərhəddində Qırğız paytaxtı
Kiçik respublika Qırğızıstan Sovet dönəmində Qələbə piki (7439), Lenin piki (7134) və Xan Tenqri piki (6995) ilə coğrafiya həvəskarı olan məktəblilərin yaddaşına hopmuşdu. Tanrı dağları ilə əhatə olunan bölgənin vadiləri subtropik və mülayim qurşağa daxil edilir. Sahəsi 199,9 min kvadrat kilometr, əhalisi 6 milyon nəfərə yaxındır. Təbii artım yüksəkdir. Hər min nəfərə 16 nəfər düşür.
Ölkənin başkəndi Bişkek düzənlikdə, Çuy (Türk dillərində ç-ş-s səsdəyişməsi var. Çay da adını su sözündən alıb. Biz bu çayın adını da rus qaynaqlarında yazıldığı kimi deyil, qırğızlarda olduğu şəkildə yazacağıq) vadisində yerləşir. Çayın sağ sahili Qazaxıstan, sol sahili Qırğızıstandır. Bişkek şəhərinin bəzi obyektləri Çuy çayının sahilindədir. 1924-cü il oktyabrın 14-dək qazax, qırğız ayrı-seçkiliyi yox idi. Qazaxlar da özlərini qırğız sayırdılar. Keçirdikləri toplantıları da qırğız konfransları, qurultayları adlandırırdılar.
Bütün imperialist dövlətlər kimi, Sovet Rusiyası da "Parçala, hökm sür!" siyasəti ilə hərəkət edərək 1924-cü il oktyabrın 24-də RSFSR tərkibində Qara Qırğızıstan Muxtar Vilayəti yaratdı. 1926-cı il fevralın 1-də isə onu Qırğızıstan Muxtar Respublikasına, 1936-cı il dekabrın 5-də isə müttəfiq respublikaya çevirdi. 1991-ci il avqustun 31-də isə Qırğızıstan öz müstəqilliyini elan etdi.
Müstəqil Dövlətlər Birliyinin üzvü olan ölkənin vətəndaşı kimi biz oraya viza almadan getsək də, xarici ölkəyə gedişin bütün şərtlərinə əməl edirdik. Hava limanı şəhərdən xeyli aralıdır. Muxtar Kazımoğlu diqqətlə ətrafı seyr etdikdən sonra "Bu yerlər mənə necə doğma gəlir. Elə bil nə vaxtsa buralarda olmuşam. Dağları da Naxçıvan dağlarına oxşayır" – deyir.
Sentyabrın 29-u axşam və 30-da gündüz Qazaxıstan, Tacikistan və Qırğızıstanın müxtəlif şəhərlərindən simpoziuma qatılmalı olan alimlər də gəldi. Görüşüb tanış olduq. Qazaxıstandan gələn Baktıgül Gülcahanovadan başqa, heç birisi ilə öncə görüşməmişdim. Bəzilərinin adı və əsərləri ilə tanış idim.
Qırğızıstandakı Axısqa Dərnəyinin sədri Reşat Şamiloğlu ürəyindən əməliyyat olunmaq üçün Türkiyəyə getmişdi. Onun müavini Zəkəriyyə Tahirlə telefonla danışdıq. O, mənim gələcəyimi bilirdi və görüşməyimizi öncədən planlamışdı. Həmin axşam bir çaşqınlıqdan görüşə bilmədik.
Sentyabrın 30-da Bişkek şəhərinin mədəni mərkəzlərində, tarixi yerlərində olduq. Səfər TİKA-nın maliyə dəstəyi ilə olduğundan təşkilat özünütəbliği də unutmamışdı. Bizi Alıkul Osmonov adına Respublika Milli Kitabxanasına apardılar. Kitabxananın binası sovet dövründə tikilsə də, yenidənqurma işlərini iki il öncə TİKA görmüşdü. İnsafən, gözəl iş görüblər. Bina yenidən qurulanda müasir kitabxanaya lazım olan səviyyədə avadanlıqlarla da təchiz edilib. Kitabxananı gəzərkən türkiyəli dostlarımdan biri həsədlə: "İllərimizdə (vilayət) belə 15–20 mədəni mərkəz ola, ya olmaya. Gör, Qırğızıstanda bir kitabxananın yenidənqurmasına bu qədər vəsait xərclənibsə, onda universitetlər və başqa sahələrə nə qədər pul qoyulub?!"
Yolüstü Balasaqun xarabalıqlarının və Burana minarəsinin ziyarəti
Uzun illər Türküstanda müxbir işləyən Ramiz Məşədihəsənlinin verdiyi bilgiyə görə, Türkiyə hökuməti təkcə Qırğızıstanla birgə qurduğu Manas Universitetinə 23 il ərzində 85 milyon ABŞ dolları xərcləyib. Dostumun gileyində bir həqiqət də ondan ibarətdir ki, Qırğızıstanın istehsal sahələrinə, yəni gəlir gətirəcək yerlərə yatırım qoyanlar Çin, Amerika, Rusiya, Kanada və başqa dövlətlər olduğu halda, Türkiyə ölkədəki mədəni-maarif təşkilatlarına, şəhərlərin abadlaşdırılmasına vəsait xərcləyir. Bunlar da gəlir gətirmir, xalqın mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə, maariflənməsinə xidmət edir.
Mədəni maarifdən söz düşmüşkən, onu da deyim ki, bu gün Qırğızıstan universitetlər ölkəsinə çevrilib. Yalnız Bişkek şəhərində 52 universitet var. Onlardan 31-i dövlət tərəfindən maliyyələşir, 21-i özəldir. İlk baxışda təəccüblü görünür: kasıb və kiçik bir ölkədə bu qədər universitet nəyə lazımdır? Axı ölkədə bu qədər tələbə ola bilməz! Universitetlərdə qırğız tələbələrlə yanaşı, Əfqanıstan, Pakistan, Banqladeş, hətta Vyetnamdan və başqa yoxsul ölkələrdən gəlmiş minlərlə gənc təhsil alır. Təhsil haqqı da elə ucuz deyil. Tələbələrin böyük əksəriyyətinin ailəsi o qədər pulu ödəyə bilməz. Ona görə də imkansız tələbələrin xərclərini beynəlxalq təşkilatlar ödəyir.
Xarici tələbələrlə əhalinin müəyyən təbəqəsi arasında hərdən xırda ziddiyyətlər olsa da, gəlmələrin ölkədə dinc və rahat yaşamasına normal şərait yaradılıb. Bu da kasıb ölkənin iqtisadiyyatına kömək olmaqla yanaşı, elmi potensialın güclənməsinə də təkan verir. Xarici ölkələrdən gələn tələbələr tibb universitetlərində oxumağa meyllidirlər. Onların istəyinin reallaşması üçün ölkədə tibb sahəsində çalışan alim-pedaqoqların sayı artırılıb. Bu da yaxın gələcəkdə Qırğızıstanda tibb sahəsində böyük irəliləyişlər olacağından xəbər verir.
Ata-Beyit memorial kompleksi
