Ədəbiyyatla bütövləşmiş şəxsiyyətlər

скачать книгу бесплатно

“Şərq qadını” kimi şeirlərində, “Azər” dastanındakı

“Azad əsirlər”, “Vəhşi qadın”, “Səlmanın səsi” kimi parçalarda anaya olan dərin hörmətdən söhbət açıl-mışdır.

13

Cavid “Ana” pyesində ananı Şərq müdrikliyinin təmsilçisi kimi göstərməklə, Şərq, eyni zamanda türk mentalitetində qadının tutduğu uca yeri göstərir.

Şərq müdrikliyinin əsasında Tanrı sifətlərini mə-nimsəyərək kamilləşmək, ilahi iradəyə uyğunlaşmaq başlıca yer tutduğu kimi, ananın da xarakter və dav-ranışında bu cəhət əsasdır. O, çox çətin bir məqamla –

oğlunun qatilini bağışlamaq və ona sığınacaq ver-məklə sınağa çəkilsə də, ilahi iradədən uzaq düşmür.

İkinci fəslin ikinci bölməsi “Qadın azadlığı problemi və qadın qəhrəmanlar” adlanır. Bu bölmədə H.Cavidin ailə-məişət mövzusunda yaratdığı “Maral”,

“Uçurum” və “Afət” əsərləri tədqiqata cəlb edilmişdir.

Şairin ailə və məişət mövzusunda yazılan “Maral”, “Uçurum” və “Afət” faciələri öz məzmunları və

daşıdıqları ideya yükü ilə bir-biriləri ilə üzvi surətdə

bağlı olan bir silsilə təsiri bağışlayır, elə buna görə də

bu əsərlər ardıcıl tədqiqata cəlb edilmiş, hər bir obraza diqqət yetirilmişdir. Bədii qəhrəman ənənəsində

onlardan başlanan yeniliklər və

Qadın! Ey sevgili, şəfqətli mələk!

Bu qədər səbrü-təhəmmül nə demək?

O lətafət, o nəcabətlə sana

Bu əsarət, bu həqarət nə rəva!?

Sən nəsin?.. Kəndini bil, zəfi bıraq!

Həp nəsibinmi sənin sillə-dayaq?!

14

– deyən Cavid romantizmində qadın azadlığı prob-leminin necə böyük önəm daşıdığı müəyyənləşdiril-mişdir.

Elmi işimin üçüncü fəsli “H.Cavidin romantik qəhrəmanları inqilab və müharibə kontekstində” adlanır. “İnqilabın qəhrəmanların taleyi ilə açılan fəlsəfi mahiyyəti” adlı birinci bölmədə H.Cavidin inqilaba münasibəti araşdırılmışdır.

Sovet dövründə H.Cavid yaradıcılığına, xüsusilə

də inqilabi mövzuda yazdığı əsərlərinə obyektiv ger-çəklikdən kənar münasibət bəslənilmişdir. Bu qəbildən olan tənqidçiləri iki qrupa bölmək olar; birincisi, vəzifə hərisləri, “ölüm qədər zəhərli” həyatda yaşamağı üstün tutanlar, Cavidi proletar inqilabının mahiyyətini anlamamaqda günahlandıranlar, ikincisi isə

H.Cavidi sevənlər, qorumaq üçün, yaşatmaq üçün sü-ni şəkildə Cavid yaradıcılığında Sovet ideologiyasını təbliğ edən, onu alqışlayan ünsürlər taparaq Cavidin də bu dövrün adamı olduğunu demək istəyənlər. Bu fəsildə Cavidin inqilab və müharibə kontekstində təqdim etdiyi qəhrəmanlar ədəbiyyatşünaslıqda rastlaşdığımız yanlış təhlillərlə polemikada tədqiq olunur.

XX əsrin əvvəllərindəki istər dünyadakı, istər Ru-siyadakı, istərsə də Azərbaycandakı inqilabi proseslə-ri diqqətlə izləyən Cavid inqilab mövzusuna da biganə qalmamış, dahiyanə fikirlərini “Şeyda”, “Knyaz”

pyesləri və “Azər” poeması ilə ortalığa qoymuşdur.

Yüksək siyasi təfəkkürə malik Cavid yaratdığı heç bir əsərdə tələskənliyə yol verməmiş, xeyli düşünüb-da-şındıqdan sonra ortalığa çıxarmışdır. Apardığımız tədqiqat göstərir ki, sovet tənqidçilərinin söylədikləri 15

“Cavid proletar inqilabının mahiyyətini anlamır” ki-mi fikirlər kökündən yanlışdır. Bu öz əksini istər xalqın zəhmətkeş təbəqəsinin ağır güzəranını, acınacaqlı vəziyyətini görərək müasir və aktual mövzuda qələmə aldığı “Şeyda” faciəsində, istərsə də proletar inqilabının qələbəsi nəticəsində bir sinif kimi əzilən, məhv olan “knyazlar” dünyasının faciəli həyatını əks etdirən “Knyaz” faciəsində daha qabarıq şəkildə gös-tərmişdir.

H.Cavidin romantikasının özünəməxsusluqlarından biri də onun bir mövzuya müxtəlif prizmalardan baxmasıdır. Ümumilikdə, inqilabi şair olmayan Cavid inqilabın təntənəsini alqışlasa da, məğlub olan sinfin də bəlalarını, problemlərini göstərməyi özünə borc bi-lərək “Knyaz” faciəsini yaratmışdır.

Üçüncü fəslin ikinci bölməsi “Müharibə; ideologiya və tarixi şəxsiyyət” adlanır. Bu bölmədə bəşəriyyətin ən böyük faciəsi olan müharibəyə Cavidin münasibəti, ideoloji görüşləri təhlil edilmişdir.

Dramaturq müharibə problemini, əsasən, “İblis”,

“Topal Teymur”, “Səyavuş”, “İblisin intiqamı” dram və faciələrində qaldırmaqla yanaşı, “Xəyyam”, “Peyğəmbər” dramları, “Azər” poeması və digər irili-xırdalı əsərlərində də bu mövzuya toxunmuşdur. Dövr, tarix baxımından bu mövzu Cavidin əsərlərində uzun bir müddəti əhatə edir. Dahi sənətkar bu mövzuya daxil etdiyi bütün əsərlərində müharibələri bəşəriyyətin fəlakətləri kimi qiymətləndirmiş, ona şər qüvvələrin törətdiyi bir faciə kimi baxmışdır. Bəşəriyyəti heçliyə sürükləyən bu problemi aradan götürmək üçün bütün insanların və böyük tarixi şəxsiyyətlərin şərdən 16

uzaqlaşıb, xeyir ətrafında, sülhsevər insanların humanizm cəbhəsində birləşməsini vacib bilmişdir.

Dünyanın həmişə ikilikdən – xeyirlə şərin mübari-zəsindən ziyan gördüyünü anlayan şairin düşüncələri bu gün siyasətdə “ikili standart” deyilən bir terminlə

ifadə olunur. Cavidşünas Əjdər İsmayılovun təbirincə

desək, necə ki, planetimizdə hərb allahları, həyata və

insan səadətinə zəhər qatan ölüm mələkləri yaşayır, Cavidin demonik poeziyası öz estetik təsirində qalır, ideya kəsərliliyi ilə hər zaman mübarizənin ön cəbhəsində dayanmış olur. Elə buna görə də adı çəkilən əsərlərdə Cavidin qəhrəman konsepsiyasını XX əsrin qlobal hadisələri işığında tədqiq etməyə çalışmışıq.

Dissertasiyanın dördüncü fəsli “H.Cavidin dini-fəlsəfi baxışları və romantik qəhrəmanı” adlanır. Bu fəsildə “Şeyx Sənan”, “Peyğəmbər” və “Xəyyam”

pyesləri tədqiqata cəlb edilmişdir. Adı çəkilən əsərlərdə dramaturqun qarşıya qoyduğu məqsəd haqqa-həqiqətə qovuşmaq yollarını arayıb axtarmaq və bunun geniş həcmdə bədii həllini vermək olmuşdur. Şeyx Sənan da, Peyğəmbər də, Xəyyam da – hər üçü haqq-həqiqət yolunda müxtəlif təsəvvürləri olduğu kimi, ona qovuşmaq yolları da müxtəlifdir.

Ömürboyu həqiqət axtarışında olan dahi şair Cavid tiranı göydə yox, yerdə axtarıb. Lakin şairin yaradıcılığını tədqiq edən bəzi alimlər nədənsə Cavidi Allahsız, ateist bir insan kimi qələmə verməyə çalışıb və

onun ideyalarından çıxış edərək yerdəki bəlaların sə-bəbkarının göylərdə olduğunu sübut etməyə çalışırdı-lar, lakin Cavid yaradıcılığını tədqiq edəndən sonra 17

görürük ki, Cavid heç vaxt Allahsız, dinsiz olmayıb, sadəcə olaraq o,

Şübhədir hər həqiqətin anası,

Şübhədir əhli-hikmətin babası

– deyərək haqqa gedən yolun şübhədən keçdiyinə

inanan bir insan idi. Bəzən bu fəlakətlərdən, dəhşət-lərdən, vəhşətlərdən usanıb yaradana da qarşı üsyan-çı bir mövqedə dururdu. Bizim fikrimizcə, bu da müdrikliyə doğru gedən yolun başlanğıcında hər bir bəşər övladının keçirə biləcəyi psixoloji haldır.

H.Cavid özü müdrikləşdikcə, inkişaf etdikcə, həqiqətə yaxınlaşdıqca onun yaratdığı qəhrəman tipləri də dəyişir, sanki haqqa doğru gedən pillələri bir-bir keçir. Daima bəşəri və əbədi ideyaları diqqət mərkə-zində saxlayan filosof-şairin bütün yaradıcılığı böyük bir fəlsəfi konsepsiya təşkil edir, desək, yanılmarıq.

Fəlsəfi ideyalarını, əsasən, “Şeyx Sənan”, “İblis”,

“Peyğəmbər” və “Xəyyam” kimi əsərlərində təqdim edən şair bütün yaradıcılığı boyu bir hədəfə vuraraq bəşər övladını bir Allaha, vahid dinə qulluq etməyə, şərin yaranmasına və böyüməsinə xidmət edən nəfsi boğaraq kamilləşməyə çağırır. H.Cavid bu idealına həmişə sadiq qalmış Peyğəmbərin dili ilə bir cür Bən məhəbbət əsiriyim.. hər an,

Hər zaman özlərim bir öylə cihan

Ki, bütün kainatı eşq olsun.

Könül uçduqca etila bulsun.

Qandan əsla görülməsin də əsər,

18

Saçsın al qönçələr şəfəqli səhər.

Şeyx Sənanın dili ilə isə

Həqiqət istərəm, yalnız həqiqət,

Yetər artıq şəriət, ya təriqət.

– deyə bir başqa cür ifadə etmişdir.

Dahi mütəfəkkirin yuxarıda adı çəkilən əsərlərini davam etdirdiyi ənənələr və müasirlik mövqeyindən təhlil etmiş, qəhrəman konsepsiyasındakı başlıca prinsipləri müəyyənləşdirərək sistemləşdirməyə çalışmışıq.

H.Cavid yaradıcılığını mümkün qədər obyektiv şəkildə araşdırdıqdan sonra deyə bilərik ki, ideya, mövzu və sənətkarlıq keyfiyyətləri baxımından Azərbaycan və eləcə də dünya ədəbiyyatının zənginləşmə-sində mühüm rol oynayan romantizmin böyük ustadı Cavidin yaradıcılığı fikir, ideya, məzmun, vəzn, fəlsəfə, söz, qəlb və ən əsası romantizm araşdırıcıları üçün daima cəzbedici tədqiqat obyekti olaraq qalacaqdır.

19

Xəyyamın Cavid fəlsəfi fikrindəki təzahürü Cavid haqqa-həqiqətə qovuşmağın yollarını “Şeyx Sənan” və “Peyğəmbər” əsərlərində ərsəyə gətirmiş-sə, “Xəyyam” dramında müdrik bir şair-filosofun obrazını yaratmaqla ilahi eşqə sahib olan şairin dünya haqda fəlsəfi düşüncələrinə də geniş yer vermişdir.

Zənnimizcə, “Xəyyam” dramı din əleyhinə yazılmış

ateist ruhlu bir əsər deyil. Çünki Xəyyamın yaşadığı dövrdə ateizm mövqeyində durub, Allahsızlığı təbliğ

edən ideyalar, fikirlər yaymaq, demək olar ki, qeyri-mümkün idi. Cəhalət, xurafat və mövhumatı isə bütün əsrlərdə, hətta islam dini yarananda da tənqid etmişlər. Odur ki, Xəyyam bütün açıqfikirli insanlar ki-mi, cəhalətə qarşı çıxış edə bilərdi. Sovet tənqidində

Xəyyamı ateist kimi göstərmək cəhdləri, zənnimizcə, özünü doğrultmur. Əsəri təhlil edərkən bu problemə

təkrar qayıdıb fikrimizi sübut etməyə çalışacağıq.

1. Cavid bütün əsərlərinin elə ekspozisiya, bədii müqəddimə hissəsindən oxucu və tamaşaçını gərgin vəziyyətdə saxlamağı bacaran sənətkardır. “Xəyyam”da da birinci pərdə bədii müqəddimə rolunu oynayır. Biz burada gələcəkdə bütün əsər boyu hadisələrə müdaxilə edəcək Xacə Nizam və Sabbah obrazları, həyatdan tez gedib, lakin tez-tez də Xəyyam tərəfindən yad ediləcək Sevda, Rəmzi və Xərabati surətlə-ri ilə rastlaşır və onların daxili aləmi ilə tanış oluruq.

Birinci pərdədə hələ ki, Xəyyamın ateistliyinə aid bir dəlil-sübut tapa bilmirik. Əksinə, Cavid Xəyyamın ömrünün bu gənc çağlarında hərdən məscidə gedib, imama qulaq asdığını qeyd etməyi vacib bilmişdir.

20

“Xəyyam” sırf həyati-fəlsəfi dramdır“. …Fəlsəfi səpki Cavid yaradıcılığının, Cavid istedadının öz təbiətin-dədir. Onun bütün əsərləri şeir və dramları həyatın fəlsəfəsi ilə aşılanmış, sənətin fəlsəfəsinə çevrilmişdir.

Lakin əvvəlki dramlarda fəlsəfi səpki həyatın özünün təsvirində, hadisələrin bilavasitə göstərilməsində və

ona yazıçı münasibətində ifadə olunurdu. “Xəyyam”

əsərində isə, bütün bunlarla yanaşı, konfliktin mahiyyəti, qəhrəmanın xarakteri, adamların qarşılıqlı əlaqəsi, hadisələrin inkişafı, əsas obrazın düşüncə və qənaətləri, dili və üslubu fəlsəfi səciyyə daşıyır.”1