Тинейджерлерге арнал?ан ?аржы. Балалар мен ата-аналар?а арнал?ан кітап

скачать книгу бесплатно


Тарау 5. Инфляция ж?не дефляция. Б?л с?здердi? сен ?шiн ?андай м?нi бар?

?мiрдi б?гiн с?р. Ерте? ?ымбат?а т?седi.

«Pan American» авиакомпаниясыны? жарнамасы

Алды??ы тарауларда айтып кеткендей, а?ша – б?л айырбас ?шiн арнал?ан тауар. Ал кез келген тауарды?, сонымен ?атар а?шаны? да ?з ??ны бар. А?шаны? ??ны да кез келген тауарды? ??ны сия?ты ?су де т?мендеу де м?мкiн.

Инфляция – б?л а?шаны? ??ныны? т?мендеуi. Дефляция – а?ша ??ныны? артуы.

А?ша ?алай арзандауы м?мкiн? Инфляция ?алайша бiлiнедi?

Мысал:

Сенде 200 те?ге бар. 2016 жылды? жазында сен 200 те?геге 2 батончик «Сникерс» ала аласы?. 2017 жылды? ?ысында сен д?кенге барды? ж?не ендi сол 200 те?геге сен тек 1 батончик «Сникерс» ала аласы?. ?алай ойлайсы?, не жа?дай орын алды? А?ша арзандады, я?ни инфляция орын алды.

А?ша ??ныны? ?згеруi мемлекетте ?ндiрiлетiн ма?ызды азы?-т?лiктердi? ба?асына, халы?ты? мемлекетке т?леген салы?ты? соммасына ж?не де бас?а к?птеген факторлар?а байланысты. ?аржы сауаты бар адам ?з а?шасын са?тап ?алу ж?не табыстарын ба?ылау ?шiн ?рдайым инфляцияны ба?ылап отырады. ?р т?рлi дерекк?здерде инфляция бойынша ?р мемлекеттi? болжамдары жарияланады.

Егер табыс к?здерiнi? ?сiмi инфляция?а ?ара?анда аз болса, сен ал?ан табыс о?ан дейiн бол?ан табыс?а ?ара?анда аз деген с?з. Я?ни шынайы табыс сен к?ткендегiден аз болады.

Мысал:

2017 жылды? басында сенi? е?бека?ы? 100 000 те?ге ??рады.

2017 жылды? со?ына ?арай инфляция 10% ??рады, ал сенi? е?бека?ы? бая?ыдай болып ?алды. Б?л 2017 жылды? басында сенi? е?бека?ы? 100 000 те?геге те? болса, жылды? со?ында сенi? е?бегiн10%-?а арзаныра? болып, я?ни 90 000 те?ге те? болады.

?ызы?ты дерек:

Тарихта болма?ан инфляция Зимбабведе 2009 жылы болды. Жылды? инфляцияны? пайызы 321 миллион ??рады. Зимбваваде бол?ан инфляцияны? жал?ыз арты?шылы?ы ол мемлекет т?р?ындары о?ай триллион?а дейiн санап ?йренiп алды, себебi мемлекет 100 триллион зимбабве долларлы? купюрасын шы?арды!

Есеп 1.

Сен Африка?а 2021 жыл?а саяхат жоспарлап ?ойды?, сапарды? ба?асы 1800 А?Ш доллар?а шы?ады. 1 А?Ш доллары 330 те?ге т?рады. Б?л сомманы жинау ?шiн сен 3 жыл бойы ай сайын банкке 16000 те?геден, я?ни 50 А?Ш доллардан саламын деп шештi?.

Жыл сайын?ы инфляция 5% ??рады ж?не доллар ба?амы авиабилет сатып алатын уа?ыт?а келгенде 1 доллар 400 те?геге те? болды. Те?ге жинал?ан а?ша са?ан Африка?а саяхат?а жете ма?

Есеп 2.

Сенi? 120 000 те?ге т?ратын бiр зат сатып алу арманы? бар. ?зi? не екенiн ойлап тап. Сомма ?лкен бол?анды?тан оны ?ке – шеше?мен бiрге жинаймыз деп шештi?дер. Ана? са?ан ай сайын 10 000 те?геден т?ртiптi бол?аны? ж?не ?й шаруасында к?мектескенi? ?шiн берiп т?ру?а у?де бердi. Бiр жылда (12 айда) мемлекетте 10% инфляция болды. ?алай ойлайсы? ынталанып жина?ан 120 000 те?геге арманда?ан заты?ды ала аласы? ба? Сен арманда?ан зат жылды? со?ында ?аншадан болады?

Тарау 6. Номиналды ж?не на?ты табыс. Табыс ?р т?рлi бола ала ма?

Сен ?з а?ша?ды бас?арасы?, не оларды? жо?ты?ы сенi бас?арады

Дэйв Рэмси

?рбiр ?аржыдан сауаты бар адам ?аржысы оны емес, ол ?аржысын ба?ыла?ысы келген жа?дайда, ?зiнi? шынайы табысын т?сiне бiлу керек. Сенi? шынайы табысы? – б?л инфляция шегерiмiнен кейiнгi ?ал?ан ?аражат.

«Номиналды» ж?не «на?ты» деген терминдерсiз инфляция зардаптарын т?сiну м?мкiн емес.

Номинал – латыншадан «nome» – есiм, не «nominalis» – атаулы – б?л на?ты цифрлармен та?балан?ан ба?а. Былайша айт?анда, купюр АТАУЛАРЫ. Мысалы, бiз номиналы 100 те?ге купюра туралы айтайы?. Инфляция н?тижесiнде купюра «ж?з» цифрiмен ?алады, ж?не де оны? аты са?талады, бiра? онымен сатып алатын зат азаяды. «Тек аты болмаса…» – деп айтатындай.

Мысал.

Сен банкке 100 000 те?ге салды? ж?не де банк шарттары бойынша ол са?ан жылына 10 пайыз т?лейдi. Я?ни сенi? а?ша? са?ан жылына 10% табыс алып келедi, ал б?л толы?тай он мы? те?ге! Жа?сы пайыз, ештене айта алмайсы?. Тiптiм, барлы? бизнес инструменттерi ж?не жеке бизнес жылына м?ндай табыс алып келе алмайды. 10% жылына – б?л 10 000 те?ге. Осы 10% ж?не 10 000 сомма табыс номиналды деп аталады, былайша айт?анда т?ра?ты, алдын ала келiсiлген на?ты цифрлар. Бiра? жыл бойы елде бол?ан инфляция?а кiшкене ?арайы?…

Ресми дерекк?здерде жыл бойы бол?ан инфляция 9% ??рады. ?алай ойлайсы? ?орытындылай келгенде сен ?анша а?ща тапты??

Е? ?арапайым есеп: номиналды табыс минус инфляция = на?ты табыс. Сонымен, номиналды табыс 10% минус инфляция 9% = ж?не к?тпеген н?тиже, сенi? табысы? тек 1%, я?ни 1 мы? те?ге. Осы мы? те?ге сенi? на?ыз на?ты табысы? болып табылады.

?алай б?лай болды? Мiне, осылай.

Шыны керек, м?ндай инфляцияда сен а?ша таппа? т?гiл шы?ын?а ?шырады?. Себебi шот?а салын?ан 100 000 те?ге мынадай инфляцияда ?з ??нын жо?алтты. 100 000 те?генi? шынай ??ны жылды? со?ында 91 000 те?геге те? болды. 100 000 те?ге (номиналды ??ны) минус 9% инфляция = 91 000 те?ге на?ты а?шалай ?аражат.

Сенi? ?олында цифрлы? ма?ынада а?ша к?лемi сондай болып ?алды, я?ни ?олы?да 100 000 те?ге ?ал?аны т?сiнiктi. Ж?не де пайыз ретiнде банк беретiн 10 мы? те?ге, барлы?ы ж?з он мы? те?ге. Бiра? б?л а?ша?а сен жыл басында ??ны 92 000 те?геге те? бол?ан тауар м?лшерiн ала аласы?, сол себептi «на?ты» деген с?з ?олданылады. ??ып алды? ба?

?зiнi? жеке бизнесiн ж?ргiзгiсi келетiн адам?а на?ты ж?не номиналды табысты? айырмашылы?ын т?сiне бiлгенiнi? ма?ызы ?те зор. ?лемдiк стандарт бойынша салы? ж?не де ?ал?ан шы?ындардан кейiн бизнестi? жылды? табысы 10% бол?ан жа?сы к?рсеткiш болып табылады. Егер де мемлекетте ?рдайым инфляция болса, табысты есептегенде оны есепке алып отыру керек. ?лкен инфляция кезiнде, мысалы, 20%, номиналды табыс 10% болса да, сенi? на?ты табысы? 10% минус?а кетедi. Я?ни бизнес тек тегiн ?ана ж?мыс жасамай, о?ан ?оса шы?ын?а кетедi. Б?л жа?дай бизнеске ?сер етедi ма? ?лбетте. Егер де инфляциямен сай табыс ?сiмiн ?ада?аламаса, шы?ын к?бейедi, онда сен банкрот?а ?шырайсы?, ?арыз?а батасы?, ж?не де та?ы бас?а к?птеген зардаптар шегесi?.

На?ты д?л табысты есептеу ?шiн Фишердi? формуласы бар, ол былай:

м?нда rp = на?ты табыс

rn = номиналды табыс.

i – инфляция.

?орытынды:

Номиналды табыс пен на?ты табысты айыра отырып сен табысы?ды алдын ала есептеп отыра аласы?. Сенi? табысы? инфляциядан ас?анда ?ана, оны ?сiп жатыр деуге болады. Егер де сенi? табысы? инфляция?а те? болса, табыс нольдiк белгiде болып есептеледi. Егер де табыс ?сiмi инфляциядан т?мен болса, сенi? бизнесi? а?талып жат?ан жо?, ол тек шы?ын ?келiп жатыр деген с?з.

С?ра?тар

1. На?ты табыс дегенiмiз не?

2. Айлалы с?ра?. ?алай ойлайсы? номиналды ж?не на?ты ??нны? са?ан тиiмдi айырмашылы?ы болу м?мкiн бе? Б?л с?ра??а келесi есептi шы?ара отырып жауап бер.

Сен банктен жылына 7% 200 000 те?ге, мы?ты компьютер алып ж?мыс iстеу ?шiн, 3 жыл?а кредит алды?.

Инфляция бiрiншi жылы 3%, екiншi жылы 7%, ?шiншi жылы 10% ??рады.

Сатып алын?ан тауар тиiмдi болды ма? Неге?

Есеп:

Сен депозитке жылына 12%-бен 10 000 те?ге салды?. Жылына инфляция 7% ??рады. Сенi? жылды? со?ында салын?ан депозиттен на?ты к?ретiн табысы? ?анша?

Тарау 7. Бюджет. Ол не ж?не не ?шiн керек?

К?п а?ша табу – ерлiк, оларды са?тап ?алу – даналы?, ал д?рыс ж?мсау – шеберлiк.

Бертольд Авербах

Бюджет – шектеулi ?аражат к?лемiн есепке ала т?рып белгiлi бiр уа?ыт?а б?лу. Мысалы, ана? са?ан бiр ай?а 1000 те?ге бердi. Б?л сенi? бiр айлы? бюджетi?. Оны сауатты т?рде жарату ?шiн са?ан бiр айлы? бюджетi?дi б?лiп, оны ?ада?алу керек.