скачать книгу бесплатно
Həyatım və mühitim
Məmməd Səid Ordubadi
Xatirə ədəbiyyatı #7
“XAN” nəşriyyatının “Xatirə ədəbiyyatı” silsiləsindən təqdim etdiyi yeddinci kitab Məmməd Səid Ordubadinin xatirələrini əhatə edir. “Həyatım və mühitim”də Ordubadi yaşadığı dönəmi detallı şəkildə oxucuya çatdıra bilir. Xatiratı oxuduqca çar hökumətinin məhbəslərində yaşanan faciələri, qadınların başına gətirilən əxlaqsız hərəkətləri, I Dünya müharibəsinin yaşatdığı acıları əhatəli şəkildə görmək olar.
Məmməd Səid Ordubadi
Həyatım və mühitim
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 7-ci kitab
© Məmməd Səid Ordubadi / Həyatım və mühitim
© “XAN” nəşriyyatı / Bakı / 2022 / 228 səh.
Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi
* * *
Məmməd Səid Ordubadi
Ön söz
Ordubaddan Sarıtsinə məhbəs dolu günlər
“Bir vaxt bu xatiratı kitab şəklində çap etdirəcəyəm. Bunu hər kəs oxuyub çar hökumətinin nə qədər həyasız və zalım bir hökumət olduğunu anlayacaqdır”.
Bu sözləri Məmməd Səid Ordubadi Bayıl həbsxanasında Bakının məşhur qoçularından olan Ağakərimə deyir.
O haqlı idi. Xatiratı oxuduqca çar hökumətinin məhbəslərində yaşanan faciələri, qadınların başına gətirilən əxlaqsız hərəkətləri, I Dünya müharibəsinin yaşatdığı acıları əhatəli şəkildə görürük.
“Həyatım və mühitim”də Ordubadi yaşadığı dönəmi detallı şəkildə oxucuya çatdıra bilir. Hətta bəzən elə incəliklər qeyd olunur ki, ilk anda bunun oxucu üçün maraqsız olduğunu düşünürsən. Məsələn, kənddə mollaların siyahısı, qadınların ləqəbləri və s. Amma daha dərin baxanda bütün bu siyahıların, adların, hətta buğdanın qiymətinin də yazılmasının əslində tarixşünaslıq üçün mühüm əhəmiyyəti var.
Ordubadi hadisələrə 1838-ci ildən başlayır. Bu elə bir dönəmdir ki, ermənilər Ordubad da daxil olmaqla Naxçıvana köçürülüb, İrana yaxın olduğuna görə ərazidə məzhəb çatışmaları davam edir, əhali yoxsulluq içində və zülm altında yaşayır. Səid isə bu istismarçıların kimlər olduğunu ətraflı şəkildə yazır:
“1838-ci ildə Ordubad şəhərinin istismarçıları bunlardan ibarət idi: molla (75 nəfər), axund (üç nəfər, müctəhid və vaiz), seyid (30 nəfər), xan (1 nəfər, bu idarəedici xandır, başqaları bura daxil deyil), bəy və s. əyan sinfi (60 nəfər), xan nökəri (10 nəfər)”.
Bu cür istismarçıların olduğu bir yerdə Səidin atası da kasıbçılıqdan zülm çəkir, şair olduğundan ağalara şeir yazıb ailəsini dolandırmağa çalışır. Amma şeir hər dəfə çörək qazandırmırdı…
“Bu kağızı aparıb Mənsur ağa adlı bir cavan vardır – onu tapıb verərsən, cavabını alıb gələrsən… Məktubu ona verdim. Alıb oxudu… Oxuyub qurtardıqdan sonra mənə bir söz demədi. Kağızı palçığın üstünə atıb tapdaladı və keçib getdi. Mən kağızı palçığa batmış bir halda yerdən qaldırdım. Bu halda atamın səmimi rəfiqi və əncümən üzvlərindən Məşədi Həsən dabbağ gəldi. Kağızı məndən aldı. Ağa Rəsul əttarın dükanında ucadan oxudu. Onların hər ikisi ağladılar. Mən sonra bildim ki, atam Mənsur ağaya tərif yazıb aclığını bildirmişdi. Dabbağ Həsən bir dəsmalın ucuna pul düyünlədi və məni evimizə qədər yola saldı. Atam bu cür məktublardan bir çoxuna göndərirdi. Lakin yardım ala bilmirdi”.
Atası səfalət içində dünyasını dəyişəndən sonra anası və Səidin özü həmin ərəfədə Ordubadda inkişaf etməyə başlayan ipək fabriklərində çalışmağa başlayır. “Mən Karapet Babayevin fabrikinə girdiyim vaxt 14 yaşım vardı. Bir il ipək mövsümünü ayda manat yarım maaşla işlədim”. Ordubadi bir neçə ipək fabrikində işləyir, xatirələrində ümumiyyətlə həmin dövrdə ipək ticarətinin durumu, rəqabət aparanlar haqqında müfəssəl məlumatlar verir. İşləməklə yanaşı, o həm də yeni tipli məktəbdə oxuyur, ilk şeirlərini yazırdı.
Xeyli illər sonra ilk şeirlərinin uğurunu görüb, 1904-cü ildə “Qəflət” adlı əsərini yazır. Əsər iki il sonra Tiflisdə Ömər Faiq və Mirzə Cəlil tərəfindən açılmış “Qeyrət” mətbəəsində dərc olunur. Bu əsər Səid haqqında Ordubadda şayiələrin yayılmasına səbəb olur. O, bəhailiyi təbliğ etməkdə tənqid olunur, məscidlərdə haqqında mənfi fikirlər səslənir.
Ordubadi 1905-ci il erməni-müsəlman davasına da aydınlıq gətirir. Digər ziyalılar kimi o da əslində bu davanın çar hökuməti tərəfindən imperiyada başlanan inqilabların qarşısını almaq üçün yaradıldığını qeyd edir və general Əlixanovun (Məsud bəy Avarski) əhaliyə dediklərini yazır: “Birinizi öldürsələr, beşini öldürünüz”.
“Molla Nəsrəddin” çap ediləndən sonra Ordubadi jurnalla əməkdaşlıq etməyə başlayır.
“Molla Nəsrəddin”də birinci olaraq “Hərdəmxəyal” imzası ilə yazdım… Faiq əfəndi “Qəflət” və “Vətən və hürriyyət”i çap etdirdikdən sonra mənə çox səmimiyyət bəsləyir və sevirdi”.
Lakin həmvətənləri ona bu səmimiyyəti bəsləmirdi. Mollaların, gericilik tərəfdarlarının təzyiqinə uğrayan Səid Culfaya köçməyə məcbur olur. Ordubadda eşitdiyi son söz bu idi: “Bir-iki il bundan əvvəl cəhənnəm olub buradan getsəydin, şəhərdəki dinsizlərin sayı azalardı”.
* * *
Culfa mühiti Səidi daha bir təlatümün içərisinə qərq edir. Bu təlatüm İran inqilabı idi. Oburada İran inqilabına kömək edən təşkilatın üzvləri ilə tanış olur və inqilabda iştirak edir, sosial-demokrat təşkilatı “Hümmət”in Culfa təşkilatına daxil olur. Xatiratında Culfada, Xoyda kimlərlə görüşməsi, I Dünya müharibəsi dönəmində İrandakı vəziyyət ətraflı şəkildə qeyd olunur. Xüsusən, burada bəhayi ailəsində olması, zorla ərə verilən Bəhiyyəyə kömək etməsi maraqlı səhifələrdəndir.
Amma onun bu ərəfədə gördüyü işlərdən ən ilginci ermənilərin rəhbərlərindən olan Androniklə görüşməsidir.
Belə ki, Andronik Osmanlıdan Naxçıvana keçərək burada qırğın törətməyi planlaşdırırdı. Həmin ərəfədə Ordubadi siyasi proseslərin içərisində idi və Andronikin gəlməsini eşidib onunla görüşməyi qərara alır.
“Mühüm müsafirlər ilə müsahibə etmək üçün Haşım bəy Vəzirov mənə müxbirlik vəsiqəsi göndərmişdi. Mən həmin vəsiqə ilə Androniklə müsahibə üçün Abramovun mülkünə getdim…
Mən qəhvəni əlimə aldıqda o:
– Əfv edərsiniz. Əcəmmisiniz? Qafqazlımısınız?
– Qafqazlıyam, qafqazlı olduğum üçün də yanınıza gəlmişəm.
– Qafqaz hüduduna keçdiyimdən bəri birinci olaraq görüşümə bir türkün gəldiyindən ziyadəsilə məmnunəm. Bununla bərabər, etdiyimiz müsahibənin qəzetə göndərilməməsini də arzu edirəm. Söhbətimizdə mətbuata yarayacaq bir mahiyyət olmadığı bəllidir.
– Əcəba, mühüm müsahibədə bulunmaq olmazmı?
– İştə mənim dediyim budur. Mühüm söhbətlərin mətbuat səhifəsinə girməyin vaxtı hələ yetişməmişdir”.
Ordubadi Androniklə söhbətini mətbuatda dərc edə bilməsə də, xatiratında ətraflı şəkildə qeyd edir.
* * *
Xatirələrdə maraqlı hissələrdən biri də Səidin Raya adlı bir qızla tanış olması, Rayanın onun uğrunda ölümə qədər getməsidir. Belə ki, Səid Culfada olarkən “Anqliya” mehmanxanasında qarşı odadan ağlamaq səsi eşidir. Otel sahibi ilə otağa daxil olduqda iki polis, bir qadın və ağlayan iki qız görürlər. Məlum olur ki, qadın iki qızı ailələrindən pulla alıb: “Müqavilələr oxunduqda məlum oldu ki, Rostov sakinləri Semyon Anisov 19 yaşında olan qızı Rayanı, Beqlisov isə qızı Lidanı 50 manat alıb Samtred sakini Manya Alekseyevaya vermişdir”.
Məlum olur ki, Dünya müharibəsinin gətirdiyi səfalət ailələrin bu addımına səbəb olub, lakin onları alan qadın qızları işləməyə deyil, fahişəliyə sürükləyirmiş. Ordubadi 200 manat pul verərək qızları fahişəlikdən xilas edir. Raya az sonra polkovnik Ştraubenin evində qulluqçuluq etməyə başlayır, Lida isə otelin sahibi Surenə ərə gedir.
Səid Rayaya ikinci dəfə elə polkovnikin evində rast gəlir. Çünki artıq Səid çar hökumətinin əleyhinə fəaliyyət göstərən şəxs hesab olunurdu. Artıq onun haqqında dosya hazırlanmışdı.
Səid dönəmin Qafqaz canişini Vorontsov – Daşkovun əmri ilə savaş bitənə qədər Saritsın şəhərinə sürgün edildi.
* * *
İlk öncə o, Naxçıvan həbsxanasına göndərilir. Ordubadi sürgün illərində olduğu həbsxanaların hamısında gördüyü iyrənclikləri detallarına qədər anladır. İnsanların kütləvi və qısa bir müddətə subaşına çıxarılması, qarın xəstəliyi olanlara təzyiqlərin göstərilməsi, nəzarətçilərin qadın məhbusları gecələr pristavlar, bəylər üçün aparmaları və ya onların elə öz hücrələrində zorlanmalarına şərait yaratmalarını qeyd edir. Xüsusən, Mələknisənin taleyi olduqca acınacaqlıdır.
“Onun hər bir yerişi nə qədər təhqir edildiyini, vəhşi qucaqlardan yorulduğunu göstərirdi”.
Mələknisə nəhayət bu zorakılıqlara dözməyərək intihar edir. Amma bu intihar şübhəli idi. Əslində isə o, sonuncu dəfə zorlandıqdan sonra asılaraq öldürülmüşdü. Ordubadi bu məhbus qadınlara kömək etməyə çalışır, amma vəhşi sistem ona istədiyinə çatmasına imkan vermir.
Burada, həbsxanada olduğu müddətdə Ordubadi Rayadan məktublar alır. Raya məktubunda polkovnikin yanından ayrıldığını, vətəni Rostova dönəcəyini, Sarıtsinə Rostovdan keçəcəklərinə görə Səidlə orada görüşə biləcəyini yazır. Onlar həqiqətən görüşürlər… Buna qədər isə Səidi ağır günlər gözləyirdi.
Ordubadi Tiflis həbsxanasında yaşanan iyrəncliklər haqqında da məlumat verir. Burada müharibənin məhbəslərdə homoseksualizmə səbəb olduğunu yazır. Belə ki, burada qaldığı məhbəsə yaşları 18–20 arası olan 32 nəfər rus uşaqlar da salınmışdı. Onlar müharibənin gətirdiyi səfalətə görə oğurluq etdiklərindən həbs olunmuşdular.
“Çoxdan bəri qadından və azad həyatdan ayrılmış, müsəlman əxlaqsızlıqlarından təşkil edilmiş bu həyasız kütlə bədbəxt uşaqların üzərindən olmazın həyasızlığı yapırdılar. Hər bir uşaq gecədə heç olmasa 6–7 nəfər caninin şəhvətini soyutmağa məcbur olurdu. Qoyulan qaydaya görə, hər bir uşaq bu gecə kimin yanında yatacağını vaxt ikən düzəldilmiş şifahi cədvəl üzrə bilirdi… Bunların içərisində ən gözəli Jorka ilə Volodya idi. Bunlara həbsxananın qolu zorbalıları sahiblənmişdi. Volodyanı iranlı Məşədi Hüseyn, Jorkanı isə Baqrat saxlayırdı”.
…Tiflis həbsxanasından sonra Ordubadi Bakıya, Bayıl həbsxanasına göndərilir.
Burada o, həbsxanaya düşmüş Bakı qoçuları Teymurla Ağakərimin himayəsində qalır. Belə ki, Ordubadini tanıyan qoçular onu öz hücrələrinə yerləşdirir, rahat olması üçün hər cür şəraiti yaradırlar. Ordubadi çar məmurlarının bu qoçuların qarşısında necə tir-tir əsdiklərini, əslində həbsxananın sahiblərinin qoçular olduğunu yazır. Hər gün qoçulara çöldən cürbəcür yeməklər gəlir, qoçular öz adamlarını həbsxanaya çağıraraq onlara əmrlərini verir, məhbuslara yardım edir, həbsxanada öz qayda-qanunlarını tətbiq edirlər.
* * *
… Nəhayət, məhbuslar Rostov stansiyasına çatırlar.
“Vaqondan düşdük. Ətrafda qadın və kişilər də vardı. Bir səs eşitdim:
– Odur, özüdür, uzunboylu, qabaqda dördüncü məhbus”.
Bu Raya idi.
Burada qaldığı müddətdə Səid müxtəlif yerlərdə işlədilsə də, Rayanı tez-tez görə bilirdi. Raya ona aşiq olmuşdu. Hər gün onu görməyə çalışırdı. Lakin günlərin birində Raya həbs olunur.
“Mənə nə olubsa, polkovnik Ştraubedən olub. Çünki o alçaq məni sevirdi. Mən isə onunla yaşamaq istəmədim”.
Çar həbsxanalarında qadınların başına gətirilən faciə isə Səidə bəlli idi. Ona görə də, o, bu hadisəni dəhşət içində qarşılayır…
Nəhayət, Səid sürgün olunacağı Sarıtsin şəhərinə çatır.
Sürgündə yaşayan Səid burada 50 manat rüşvətlə pasport əldə edir və Rostova qayıdaraq Rayanı ziyarət edir. Raya isə dəlixanaya salınmışdı…
Bir il sonra Rayanın anasından Səidə məktub gəlir:
“Raya son vaxtlar tez-tez bayılırdı. Zəifləmişdi, solmuşdu, xəstəliyi artmışdı. Daima vəhşətlənərək, “budur, yenə də gəldilər” – deyə qışqırır və bağırırdı”…
Səid anlamışdı, Mələknisənin başına gətirilənlər onun da başına gətirilmişdi. Və o, son dəfə bayılandan sonra ayılmamışdı.
… “Rayanın qəbri üstə bir dəstə gül qoyub qayıtdım. İndi də o gül və bir yığın torpaqdan ibarət olan qəbir gözümün önündədir”.
Bolşeviklərin qələbə qazanmasından sonra Səidin sürgün illəri də bitir və o, əvvəlcə Həştərxana gəlir, burada, Teymurxanşurada çalışdıqdan sonra Bakıya getməyə qərar verir. Çünki artıq Bakı da bolşeviklərin əlində idi…
“O günlər “Əxbar” qəzeti çıxırdı. Mən Bakıya gələndən iki gün sonra həmin qəzetə müdir müavini təyin olundum”.
Dilqəm Əhməd
Məmməd Səid Ordubadi iş otağında
Familiyamız
Atam Hacağa Məhəmməd oğlu yeddi arxa keçdikdən sonra Şah Abbasın yanında böyük bir mərtəbə qazanmış məşhur şair Mirzə Hətəm Ordubadinin nəvəsidir.
Mirzə Hətəmdən atam Hacağaya qədər familiyamızda şairliklə məşğul olan yalnız Mirzə Ağacan olmuşdur. Atam Hacağanın təxəllüsü “Fəqir”dir. Onun böyük divanı vardır.
Anam İranın Qaradağ tərəflərindən – Dizmar mahalındandır. Üştibin kəndindən Pənah adlı bir bağbanın qızıdır. O, Tovuz xanım vasitəsilə məşhur Üştibin şairi Nəbatiyə mənsubdur. Anam öz ailələri ilə bərabər Həsənabad xanlarının qarət və qırğınından qurtulub qaçmışdı.
Atam evləndiyi vaxt çox fəqir idi. Bunun üçün də şeirlərində “Fəqir” təxəllüsü ilə məşhur olmuşdur.
Zatən 1838-ci ildən başlayaraq, yalnız Ordubad şəhərində deyil, ümumiyyətlə, Naxçıvan mahalında qarışıqlıq başlamışdı. Əvvələn, məhzəb-təriqət mübarizələri şiddət etmiş, ikinci də, İran qanunlarının yeni istilaçı rus qanunlarına dəyişdirilməsi camaatın dağılıb İrana qaçmasına və yoxsul bir vəziyyətə düşməsinə səbəb olmuşdu.
Hələ bu ildən İranda olan ermənilərin Zaqafqaziyaya köçürülməsi, xüsusən, Marağa və Təbriz tərəflərindən gətirilən 266 evin Ordubad kimi torpağı az olan yerlərə yerləşdirilməsi səbəbindən iqtisadi, siyasi və ictimai vəziyyət tamamilə bərbad bir hala qalmışdı.
Bu ildə 12 min əhaliyə malik olan Ordubad şəhəri, iqtisadi vəziyyətin pərişanlığına baxmayaraq, öz boynunda məhəlli istismarçıların ağır yükünü çəkməyə məcbur idi.
Burada Ordubadın fəqir və yoxsul olduğu haqqında rus məxəzlərinin verdiyi məlumat daha aydındır.
1838-ci ildə Ordubad şəhərinin istismarçıları bunlardan ibarət idi:
Molla – 75 nəfər;
Axund – 3 nəfər (Müctəhid və vaiz);
Seyid – 30 nəfər;
Xan – 1 nəfər (Bu idarəedici xandır. Başqaları bura daxil deyildir);
Bəy və s. əyan sinfi – 60 nəfər;
Xan nökəri – 10 nəfər.
Yuxarıda göstərdiyimiz 179 nəfərdən ibarət olan təbəqə 12 min fəqir və yoxsul əhalini istismar edirmiş. Burada çox maraqlı bir şey varsa, o da 12 min əhalinin nə kimi sərvətə malik olmasından ibarətdir. Burada birinci olaraq maldarlıq işini götürək:
Dəvə – 100 baş;
At – 200 baş;
Qatır – 60 baş;
Eşşək – 500 baş;
İribuynuzlu heyvan – 1200 baş;
Qoyun, keçi – 10000 baş.
Bu göstərilən rəqəmlərə gəldikdə, bunların 70 faizi şəhərin xanı Naib Şeyxəli bəy, Ağalar Soltan, Fəxrəddin bəy, İsgəndər ağa və Əli xanların ixtiyarında idi.
Ordubad şəhərinin yer məhsulu işinə gəldikdə, torpağının azlığından və əhalinin mədəni olmadığı üzündən daha dənsiz bir halda imiş. Məsələn, 1838-ci ilin taxılını götürmüş olsaq, görə bilərik ki, bütün Ordubad okruqunda 500 xalvar, yaxud 10000 pud buğda olmuşdur ki, bu da okruqda yaşayan xalqın hər bir nəfərinə ildə 30 girvənkədən artıq düşmür. Halbuki buğdanın da hamısı rəiyyətin deyildir. Heç olmasa 50 faiz xanın anbarına tökülürmüş.
Əhalinin ağac meyvəsinə gəldikdə, onun da əksəriyyətini üzüm məhsulu təşkil edir. Üzüm məhsulundan isə Ordubad müsəlmanları ermənilər kimi istifadə edə bilmirdilər. Onlar üzümləri Naxçıvana və İran kəndlərinə daşıyıb taxıla və başqa yemək şeylərinə dəyişməyə məcbur idilər. Bu isə hamıya mümkün olmadığı üçün bəzən üzüm bağlarını ermənilərə icarəyə verirdilər.
1838-ci illərdə Əylis kəndində yaşayan yerli ermənilər müsəlman əlində olan üzüm bağlarını icarəyə götürürdülər. Üç yüz pud üzüm verən bağları 60 manatdan artığa götürmürmüşlər. Halbuki pudu 20 qəpiyə olan üzümdən erməni icarədarı 12 butulka şərab hazırlaya bilirdi.
Bəzən mollalar müsəlmanların bağı şərab üçün icarəyə verməsinə mane olduğundan, icarədar erməni vaxtikən mollaları görüb razı salmağa məcbur olurmuş.
Atam böylə mühitdə yaşadığı və böylə bir mühitdə şair olduğu üçün təxəllüsünü “Fəqir” qoymuş və şeirlərində mühitinin yoxsul vəziyyətini əks etdirmişdir.
