скачать книгу бесплатно
Мутахассисларнинг фикрларига кўра, тили узунларнинг фикри калтароқ, фикри узунларнинг тили қисқароқ бўлар экан. Шуларни ўзимча мушоҳада этар эканман, Писаревнинг “Рус Рафаэли бўлгандан кўра рус этикдўзи бўлган фойдалироқдир” деган фикри миямда чарх уради. У Рафаэлнинг асарларидан халққа фойда йўқ, у миллатнинг қорнини тўйғазмайди демоқчи, албатта. Некрасов ҳам “Пушкиндан кўра бир бурда пишлоқ афзал” деганда ҳам шуни назарда тутган. Бироқ у эртага Пушкинни ўқиганлар ўзининг битикларини улоқтиришини ўйлаб кўрмаган бўлиши мумкин, ўша дамда. Шоирлар товадаги қушни эмас, ҳаводагини кўзлаб етти қават осмонда юрадилар-да.
Камю эътироф этганидек, Шекспир этикдўзлар жамиятни бошқаради, деган фикр нафақат адолатсизлик, балки хомхаёлдан бошқа нарса эмас, бироқ Шекспирни мутлақо инкор қилган этикдўзлар жамияти бундан ҳам даҳшатлироқ фожиадир. Этикдўзни инкор қилган Шекспир мустабидликнинг қуролига, Шекспирни инкор этган этикдўз эса қулликнинг қуролига айланади. Ҳар қандай ижодкорлик моҳият – эътиборига кўра хўжайинлик ва қулликни инкор қилади. Биз бугунги кунда яшаётган мустабидлик ва қуллик фақат бутун жамиятда ижодий руҳ ҳукмрон бўлгандагина мутлоқ барҳам топади.
Эътибор берган бўлсангиз шу пайтгача дунё сиёсатида оқилу донолар эмас, Гитлер, Муссолини ва Сталин каби фашистлар, Франко ва Пиночет каби қўли қон ҳарбийлар, Пол Пот ва Иенг Сари каби ашаддий қонхўрлар, ғояси учун тириклайин машинада судратилиб парчаланган Чегевара ва Кастро каби фанатиклар, Хрушчёв ва Саакашвили мисол тасодифий довдирлар муҳим роль ўйнаганлар.
Уларга қўлланма, қонуну конституцияни ёзиб берган, хат-саводини чиқариб, кўзини очган бечора фозилу комил шахсиятлар очдан ўлмаслик, оила, бола-чақа деган мавжудотни боқиш учун ана шу шайтон малайларига бўйин эгиб, қуллуқ қилишга мажбур бўлганлар.
Пири Туркистон Аҳмад Яссавий недан ақли закоси тўлган, пайғамбар ёшида ер остига кириб кетди. Аҳмад Югнакий зориллаганидек, бирорта ҳалол, тўғри, адолатли ва садоқатли дўст-ёр, яқину шогирди уни англай олмагани боис, ер юзидан кўра тупроқ остини афзал билди.
Бу жаҳон мулкида мен,
Тўғри ҳолат кўрмадим.
Ҳарна кўрдим, эгри кўрдим,
Ўзга бобад кўрмадим.
Бандаларда сийму зар,
Бекларда адолат кўрмадим.
Ошинолар суҳбатида,
Ҳам садоқат кўрмадим.
Ҳеч кишида Ҳаққа лойиқ,
Бир ибодат кўрмадим.
Бу битикларни битар экан Воқиф ҳам Аҳмад Яссавийни ерга киритган ҳисларни туйган бўлса ажаб эмас.
Киши муккамалият сари одимлаб, Ҳаққа ета боргани сари ёлғизлашади, хасталашади. Тарки дунё қилади.
Бироқ, мен бўлмасам осмон қулаб тушади, халқ бундай озод ва фаровон яшамайди дея заҳн этгувчилар билиб билмайдиларки…
Кўзинг очиқдир мудом,
Беклар сени бозорлар.
Мақтовингни келтирар,
Маҳалла, кўй, гузарлар.
Дам етарки ҳар недан,
Бўлажаксан безорлар.
Ётники ёндан ўтар,
Ўздан келар озорлар.
Жону дилим деганинг,
Жигарингни эзарлар.
Тулпорлар четда қолиб,
Яғир отлар ўзарлар.
Замон забтига олар,
Бедовлар ҳам озарлар.
Худо билан сўйлашиб,
Турганлар ҳам тўзарлар.
Нотавонлар жам бўлиб,
Мардларга чоҳ қазарлар.
Тахту тахта ён-ёна,
Ёғоч отни безарлар.
Мункар-накир қасрини
Чўкич ила бузарлар.
Фоний дунё молидан,
Кўнгилларин узарлар.
Хайри гуноҳинг битар,
Қай бир котиб ёзарлар.
Авлодларга қолар тек,
Ёлғиз, мунгли мозорлар.
4. Цицерон цилиндри ёхуд устози аъзам Антон Павлович Чеховнинг ташхиси ва Азиз Несиннинг хатоси
Нодон бўлиб туюлганларнинг бариси, туюлмаганларнинг ярмиси нодон.
ГРАСИАН
Ақлли киши дунёга мослашади, нодон дунёни ўзига мослаштиришга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам ривожланиш нодонларга боғлиқ.
Бернард ШОУ
Рональд Рейган Америка қўшма штатларининг президенти этиб сайлангач, икки катта давлат – АҚШ ва СССР орасидаги муносабатлар янада кескинлашди. Бунга актёрликдан президентлик мақомига етишган Рейганнинг “СССР – империя зла” деган гапи сабаб бўлди.
Бироқ сиёсат ва мулоқот маданиятига амал қилиб ўрганган Рейган СССР каби ёпиқ мамлакатнинг раҳбарлари билан учрашиш, англашиш ниятини бот-бот такрорлар эди.
У Ғарб учун мудом сир ва мавҳум бўлиб келган Шарқ йўлбошчилари билан гаплашиб, уларнинг асил ниятларини билмоқ, ўрганмоқ истарди. Шу ниятда у дастлаб Леонид Брежнев билан музокаралар олиб бормоққа ҳаракат этди. Бироқ игна ва дори қуввати билан юриб гапирадиган Леонид Ильич омонатини топширди.
Қўлтиғида стабилизатор буйрак билан юрадиган Юрий Андропов ҳам Рональд Рейган билан гаплашиб музокара олиб борадиган аҳволда эмас эди. Охир-оқибатда Юрий Владимирович ҳам Кремль девори ёнидаги салафлари ёнига келиб қўшилди.
Сиёсий бюро Андроповдан бўшаган бош раҳбар лавозимига Леонид Ильич: “Из всех моих собак самая верная – Костя Черненко, схватывает все на лету” дея баҳо берган Константин Устинович Черненкони сайлайди.
Бу воқеани бош секретарнинг набираси Любовь Брежнева шундай ҳикоя қилади.
“Однажды мы с отцом приехали к ниму на дачу. У него был Черненко. Тут же приближали собаки. Дядя держал их для охоты.
Черненко, у которого была астма (Он избегал кошек и собак), сразу ретировался, сославшись на массу дел. Когда тот ушел, ген.сек. стал загонят собак в вольер и со смехом заметил:
– Из всех моих собак самая верная – Костя Черненко: схвативает все на лету.
Леонид Ильич вафодор кўппаги ўрнида кўрган Черненконинг ҳам бир оёғи ерда бўлса, бир оёғи гўрда эди. У ҳам бир йилга етиб-етмайди.
Кремлнинг бош раҳбарлари билан учрашишни беклаб чарчаган АҚШ президенти Рональд Рейган ниҳоят ёрилади.
– Мен улар билан учрашишни кутиб чарчадим. Улар эса ўлмоқдан чарчамадилар.
Ниҳоят, давлат ва ҳукумат бошига соғлом, бемалол гапириб, докладларни булбул каби ўқийдиган Михаил Горбачев келади.
Деҳли ва Аградаги Бобурийлар саройида девони ом ва девони хос бўлган. Девони хосда амиру вазирлар, чопару элчилар қабул қилинган. Девони омда эса оддий халқ, фақиру фуқаро арзлари тингланган.
Кейинчалик биз оддий халқ дея атаганимиз бизга ошу нон етказиб турган меҳнаткаш эл-улусдир. Шоҳдан гадойга қадар оддий деҳқон элидан экмак ейди, дейди ҳазрат Навоий.
Цицероннинг “Дунё аҳмоқларга тўла” деган фикрини ўқиганимда бир муддат ўйланиб тараддудланганман. Наҳотки, нодону абдол кишилар шу қадар кўп бўлса, дея узоқ мушоҳада этганман.
Сўнгра машҳур турк ёзувчиси Азиз Несиннинг судлангани воқеасини эшитгач, яна ёдимга Цицероннинг фикри келди.
Мамлакатимизда яшаётган кишиларнинг етмиш фоизи аҳмоқ, дея ёзади Азиз Несин бир мақоласида.
Буни ўқиган ва эшитган одамлар жунбушга келадилар ва ёзувчини маҳкамага берадилар.
– Суд ҳайъати ва одамлардан кечирим сўрайман. Мен нотўғри айтган эканман, – дейди судга чақирилган ёзувчи.
– Майли, нотўғри фикрингиз учун даъвочилардан кечирим сўранг! Жиноят ишини ёпамиз! – дейди маҳкама раиси ишнинг осон кўчганидан суюниб.
– Йўқ, мен даъвочилардан кечирим сўрамоқчи эмасман, фоизни нотўғри сўйлаганим учун кечирим сўрамоқчиман, – дейди Азиз Несин.
– Англамадим? Не демоқчисиз? – сўрайди судья.
– Мен абдолларни етмиш фоиз дея заҳн этар эканман. Шу фикримдан сўнг уларнинг муносабати ва хатти-ҳаракатларини кўриб аҳмоқлар етмиш эмас, тўқсон фоиз эканлигини англадим, – жавоб қилади ёзувчи.
Бу бўлиб ўтган реал воқеага асосланган ҳикоядир. Уни ҳар ким ўз ақли фаросати, фикрлаш даражасидан келиб чиқиб мушоҳада этади, албатта.
Азиз Несин ўзидан икки минг йил бурун яшаган Марк Туллий Цицероннинг фикрини такрорлаган эди холос. Бу қарашни Азиз Несин замондоши Бертран Рассел инглизларга хос киборлик билан юмшоқроқ оҳангда ифода этади. Кўпчиликнинг нодонлигини эътиборга олсак, кенг тарқалган нуқтаи назар оқилона эмас, аҳмоқона ҳисобланади. Халқ кўп, лекин инсонлар оз деганда Диоген ҳам шуни назарда тутган бўлса керак.
Суҳбатларимизнинг бирида Ислом ака менга “Фалончи олим биз миллат сифатида шаклланмаганмиз” дебди. Бу фикрга сиз қандай қарайсиз?” деб сўради.
Олим тўғри сўйлаган. Бироқ унинг хатоси шундан иборатки, у бу фикрни халойиқнинг юзига айтган. Сиз, ўша олим ва мен суҳбатларимизда бу фикрни ўртага ташлаб, муҳокама этишимиз мумкин. Бироқ халққа паст назар билан қараб, сен ҳали халқ эмассан, деб бўлмайди. Бундай ҳақоратдан унинг руҳи тушиб, баттар бўлади.
Элнинг яхши сўзу иш ила кўнглини кўтариб нуқсонини ҳам одобу ахлоқ доирасида ётиқ оҳангда айтиб, суяб гапириш керак, дея суҳбатдошим саволини жавоблантирдим.
Азиз Несиннинг хатоси ҳам шундан иборат эди. Усиз ҳам парча экмак пешида чопиб, кунини зўрға кўриб юрган бева-бечора кишиларнинг бетига қараб ерга уриб, сен ундайсану бундайсан деб бўлмайди.
Элу элат, халқни юксалтиришнинг тек йўли унинг орзу-умидларига қанот бахш этиб, дардига дармон бўлмоқдир. У сиздан ошу нон бекламайди. Бир оғиз ширин сўз, биргина меҳр-муҳаббатли нигоҳ кутади.
Ана шу инсоний ҳис-туйғудан мосуво айрим вилоят ва туман ҳокимларининг қўл остидаги маъмуру фермерларни ҳақоратлаб калтаклаётганларини эшитиб, тепа сочимиз тик бўлмоқда.
Бундай кимсалар эрта бир куни халқ ва Ҳақнинг қаҳрига учраб, учоворага қўшила олмай қоладилар.
Бироқ бу кетишда Азиз Несиннинг ҳақу ноҳақлиги мудом муҳокамаю мунозара этиладиган кўринади. Жюль Верн таъкидлаганидек, интеллект ва дунёқараши билан бошқалардан устун бўлган ҳар қандай киши, ўз истаги ёки эркидан ташқари бошқалар учун ҳам жавоб бериши керак. Зотан, давлат, мамлакат, партия ва жамоат ташкилотлари шунинг учун тузилади.
Интернет асри бутун дунёни ўзгартириб юборди. Фан ва техника оламида тушга кирмаяжак ихтиро ва янгиликлар кашф этилмоқда.
Аммо инсоният кўчиб бориб Марс ёки Юпитерда яшамаса ҳам оқилу жоҳил, доною нодон ёнма-ён эканлигини тан олмасликнинг иложи йўқ экан. Буни Станислав Лев, интернетга кирмасдан бурун мен дунёда шунча аҳмоқлар борлигини билмаган эдим, дея эътироф этади. Ва биз ҳам ҳануз Цицерон цилиндрини узоқ айлантириб, Азиз Несинни суд қилмоқда давом этаверамиз, шекилли.
Лев Толстойнинг икки жилддан иборат “Дневники” битигини биласиз, албатта. Менда ҳам йигирматадан ортиқ дафтар тўла шу тарздаги қайдларим бор. “Ёзувчининг ён дафтари” номида бу қораламаларга тартиб бериш ниятидаман.
Шу дафтарларни варақлар эканман, бундан қирқ йил бурун ёзиб қўйганим, Антон Павлович Чеховнинг фикрига кўзим тушди ва Азиз Несин домла ҳам барчамизнинг устозу аъзамимиз Чеховнинг фикрини такрорлаган эканлар-да, деган хаёлга бордим. Балки Чехов ҳам образи орқали берган бу фикрини бирор-бир файласуфдан эшитгандир. Гап пессимизмда ҳам, оптимизмда ҳам эмас, балки кишиларнинг юздан тўқсон тўққизининг фаҳму фаросати йўқлигида, дея ташхис қўйган экан буюк ёзувчи ва табиб.
Антон Павлович Чехов бу фикрини сўйлаганларига ҳам анча-мунча замонлар кечди. Жаҳон ҳикоячиларининг пири қайд этган фоиз бир неча фоизга камайганидир, балки. Аммо саводсизлигу чаламуллалик ҳамон тизза бўйи, назаримда. Бу чаласаводлар галаю оломонида бирор-бир саводли, тўғри ва ақлли гап айтишга интилмоқ кўп ҳурматли эшак ўғрисига айланмоқ демакдир.
Мана бу битик эса ўзини улғайтириб вояга етказган одамларни оёқ учи билан кўрсатувчи нобакорлар ҳақидадир.
Не қадар пасту баланд,
Тобонинг маълум сенинг.
Оёғинг аранг босган,
Товонинг маълум сенинг.
Астари йўқ, аврасиз,
Чопонинг маълум сенинг.
Шажара-башара, соп,
Сопонинг маълум сенинг.
Сас-садосиз илкисдан,
