скачать книгу бесплатно
Gəncəli müdrik. M.Ş.Vazeh
Əlisa Nicat
Kitab böyük mütəfəkkir, dahi Azərbaycan şairi və tarixi-mizin önəmli şəxsiyyətlərindən olan Mirzə Şəfi Vazehin həyatı və həyat mübarizəsi haqqındadır.
Əlisa Nicat
Gəncəli müdrik
MÜƏLLİFDƏN
Qədim hind fəlsəfi traktatlarının birində belə bir kəlam var: «Dahilər üçün üç şeydən biri labüddür: Ya gənc yaşında ölmək, ya sonsuz olmaq, ya da ehtiyac içində yaşamaq.»
Çox doğru həqiqətdir. Amma heyif ki, qədim mütəfəkkir bu yazılmamış qəribə qanunun səbəbini izah etmir. Bəs axı niyə belə olur? Özü də cüzi fərq və tək-tək istisnalar nəzərə alınmasa dünyanın hər yerində. Axı niyə olmazın ehtiyac və müsibətlər içində ömürlərini başa vuran fransız impressionistlərinin heç kim tərəfindən ən ucuz qiymətə də alınmayan əsərlərinin yüz minlərlə qiymətə satılması üçün mütləq onların ölməsi vacibdir?
Niyə dahilərə qarşı kor olan ataların səhvlərini düzəltmək mütləq oğulların öhdəsinə düşür? Həmin oğulların ki, özləri də öz həmyaşıdları, müasirləri olan adsız-sansız istedadlara qarşı kor olurlar? Niyə bu qanun bu qədər universal, dəyişməz və əbədidir?
Bütün bunlar, əlbəttə, uzun bir tədqiqatın mövzusudur. Çünki burada səbəb bir deyil, saysız-hesabsızdır.
Kütlə böyüklüyü görmür, görə bilmir. Görə bilənlər isə görmək istəmir, görmək istəmədiyindən guya heç nə yoxdur. Çünki «görunməzlərin» görünməsi onlara sərf eləmir və onlar instinktiv olaraq əllərində olan bütün vasitələrlə çalışırlar ki, həmin görünməyən dahilər beləcə, həmişəlik görünməz olaraq qalsınlar.
Bu belə olub, belə də olub qalacaq.
Mirzə Şəfi də belə «görünməzlərdən» biri olub və onun taleyi otuz il əvvəl məhz buna görə məni məftun elədi.
Mirzə Şəfinin ömrü boyu bacardığı şeir yazmaq və sevmək olub. Öz liliput həmvətənləri və müasirləri içində Qulliver kimi gəzən belə bir şəxsin həyatını təsvir etməkdən maraqlı nə ola bilər?
Avropa və Amerika ədəbiyyatında bioqrafik roman janrı böyük inkişaf yolu keçib. Onun Andre Morua, Lion Fextvanger, Henrix Mann, İrvinq Stoun kimi böyük nümayəndələri var.
Bioqrafik romanı tarixi romanla eyniləşdirmək olmaz. Tarixi romandakı imkan və sərbəstliklərə burada meydan azdır.
Bioqrafik romanın əsas meydanı qəhrəmanın daxili dünyası, onun ehtiraslarının analizidir. Bunun isə təsviri çox çətin və mürəkkəbdir.
Məni ilk bioqrafik romanımızı yazmağa həvəsləndirən və yazı vaxtı köməyimə gələn iki şey oldu. Biri Bodenştedtin xatirələrinin bir çox parlaq səhifələri, bir də özümlə Mirzə Şəfi arasında duyduğum mənəvi doğmalıq, yaxınlıq və anlaşıqlıq. Mirzə Şəfi poeziyasının o dövrdə rus dilində N. Qrebnevin yeni misilsiz tərcüməsində nəşri mənimçün göydəndüşmə oldu.
Ancaq bir çox səbəblər ucundan əsəri birbaşa yazıb başa çatdıra bilmədim. Yalnız 1988-ci ildə 62-63-cü illərdə başlanan roman sona çatdı.
Əsərin ilk adı «Nəğməyə dönmüş ömür», sonrakı daha bir natamam çapına isə «Mirzə Şəfi» adını qoydum. Nəhayət belə qərara gəldim ki, onu Bodenştedtin Mirzə Şəfini adlandırdığı kimi «Gəncəli müdrik» adlandırım.
Həyatda «gözəgörünməz» və ya bədbəxt olmaq üçün sadəcə həssas olmaq və ya hər hansı gözəlliyə heyran olmaq kifayətdir. Qaldı ki, minlərlə, yüz minlərlə adamlardan seçilmək kimi qeyri-adi doğulmaq ola…
Hələ iki əsr bundan əvvəl Şopenhauer yazanda ki, «mənəvi yoxsulluq ən gözəl zəmanətdir», aydındır ki, bu cür mənəvi yoxsulluqdan və həyat üçün bu qədər vacib olan kütlük və kobudluqdan məhrum olan mirzəşəfilərə yaşamaq çətin olacaq.
Əgər belə şəxslərin həyatında haçansa az müddətə də olsa günəş doğursa, bunu yalnız taleyin qeyri-adi töhfəsi kimi qiymətləndirmək olar.
Keçən əsrin görkəmli filosofu Joli «Böyük insanların psixologiyası» əsərində dahiliyin genetik və psixoloji səbəblərini açıb, dahilərin taleyinin faciəviliyinin səbəblərini onların mühitə, şəraitə uyğunlaşa bilməmələrində görür.
Əslində onlar istəsələr də şəraitə uyğunlaşa bilməzlər (Mirzə Şəfinin həyatının sonlarında etmək istədiyi kimi). Onların ruhi aləmlər üçün yaranmış qüdrətli beyinlərində bununçün vacib olan xüsusi mexanizm yoxdur.
Çox təəssüf ki, bizim müasir, az-çox istedadlı şəxsiyyətlərimiz həyatda məharətli olmaqda bir-birləriylə yarışıb başa düşmək istəmirlər ki, bununla qazandıqları hədsiz rifah əvəzində nələr itirirlər.
Mahirlik – istedad üçün bədbəxtlikdir.
Və bir şeyi də təkrarən qeyd edim ki, bütün tarixiliyinə və faktoloji xüsusiyyətlərinə baxmayaraq Mirzə Şəfinin həyatını təsvir etməklə əsl sənətkar taleyinin bir növ modelini yaratmağa çalışmışam.
I HİSSƏ
ZÜLEYXA
1
1831-ci ilin payız günlərinin biri idi…
Qəbiristanlığın dəmir darvazası örtülmüşdü. Əli Quranlı sonuncu adam da darvazanı aralayıb çıxdı. O, Şəmkir yolu üstündəki kiçik təpəlikdən geri baxdı. Orda, qəbiristanlıqda bir cavan dayanmışdı. Başı köksünə əyilmişdi. Onun qarşısında kiçik bir təpə qaralırdı… Torpağı qaralan təzə bir qəbir və bu qəbirdə Gəncənin ədaləti, müdrikliyi və onun yeganə dayağı yatırdı.
– Allah sənə lənət eləsin…
Qapıdan çıxan qoca bir daha qəbiristanlıqda dayanan cavana dodaqaltı mızıldandı, yoluna davam edib bir azdan şəhər kənarındakı ağaclıqlar arasında gözdən itdi.
Qəbiristanlıqda dayanmış cavan isə qəhərdən boğula-boğula pıçıldayırdı:
«Rahat yat, Hacı. Sən ömrünü qəhrəman kimi yaşadın. Sənin varlığın əsl möcüzə idi. Sən tək-tənha bir yığın molla, üləma, şarlatan, cahil, nadanla çarpışdın. Sənin varlığında nə böyük qüdrət var imiş».
O xırıldayaraq, başını solğun səmaya sarı qaldırdı. Dişləri bir-birinə sıxılıb xırçıldadı:
«Ey allah, ver Hacının qüdrətini mənə. Fikrimə, ağlıma, iradəmə qüvvət ver. Qoy büdrəmədən, yıxılmadan, inildəmədən Hacının mənə əxz elədiyi yolu başa vurum».
O, dərindən köks ötürüb qəbir üstə əyildi.
«Hacı, həyatımdan bir günəş kimi qopub getdin. Məni zülmət içində, vəhşilər içində qoyub getdin. Nə yurdum var, nə qohum-qardaşım, nə də dost-aşnam…»
Cavan düşdüyü vəziyyətin dəhşətini sanki indi dərk etdi. Daş kimi quruyub qaldı… Sonra ağır-ağır qalxıb əbasının düymələrini bağladı.
«Əlvida, müəllimim, sirdaşım, qardaşım, əlvida. Allah sənə rəhmət eləsin. Ruhun şad, məzarın qu tükü kimi yumşaq olsun.
Gözlərimə torpaq tökülüncəyə qədər səni unutmayacağam, Hacı. …Hər cümə axşamı gəlib məzarın üstə sənin çox sevdiyin Seyid Səttarın[1 - Seyid Səttar, bağdadlı dərviş.] qəsidələrini oxuyacağam. Sən dünyada mənim sevdiyim yeganə hacıydın… Əlvida, ustadım, əlvida…»
Göz yaşları yavaş-yavaş kirpiklərinin ucunda ağırlaşdı, sonra qopub saqqalına yuvarlandı. Cavan qəbirlər arası ilə yeriməyə başladı. Axırı ki, qəbiristanlıqdan çıxdı.
«Deməli, bundan sonra Hacının təmkinli səsini eşitməyəcəyəm, mehriban üzünü, ağıllı gözlərini görməyəcəyəm. Dünən var idi, bu gün yoxdur. Yüz il qabaq da yox idi… Haradan gəlmişdi, hara getdi? Bu nə oyundur? Həyat addımlayıb gedir. Ömürlərin, talelərin, sevinc və kədərlərin üstündən addımlayıb hara isə gedir, gedir…»
O, başını qaldırdı. Ətraf göz işlədikcə kələ-kötür düzənlik idi. Bir az o yanda Şıx düzü uzanırdı. Orda da müqəddəs bir qəbir var idi. Orda, qəbirdəki adam yeddi yüz il idi ki, öz doğma şəhərinin bəla və müsibətlərini allahlara xas olan sükut və laqeydliklə seyr edirdi.
Dönüb şəhərə baxdı. Qurumuş dodaqları yavaş-yavaş tərpəndi: «Hara gedəcəyəm?.. Məscidə».
O, birdən-birə acı-acı gülməyə başladı.
…«Harda söhbət düşsə, Şah Abbası zülmkar adlandırıb ona lənət oxuyuram, axşamlar isə gedib yenə onun tikdirdiyi evdə yatıram. Bütün günü şəriət kitablarında yazılanların əfsanə olduğunu iddia eləyirəm, özüm də həmin kitabların üzünü köçürüb dolanıram…»
Onun çiyinləri yüngülcə titrədi. Ancaq bilmək olmurdu ki, gülür, yoxsa ağlayır.
«Allah sənə rəhmət eləsin, Hacı. Öləndə də məni yadından çıxartmayıbsan. Sənin 400 dinarın olmasaydı, neyləyəcəkdim?.. Nə qədər borcum var… Hacı Fətullaya, Kəblə Zeynəddinə, başmaqçı Mustafaya, daha kimə? Hə, baqqal Aşota… Azı yüz qızıl eləyir».
O, kiçik bir təpəlikdə dayanıb, irəliyə – Gəncəyə baxdı: hamam və məscidlərin minarələri, saraylar, qala divarları, yastı-yapalaq evlər… Canlı ölülərin nəhəng qəbiristanlığı. Haçandan-haçana cavanın dodaqları ağır-ağır pıçıldadı:
– Gəlir, Hacı Abdullanın dostu Mirzə Şəfi gəlir.
* * *
…Günortaya az qalırdı. İbrahim xanın ikimərtəbəli qırmızı kirəmitli evində yemək hazırlığı görülürdü. Xan geniş, hündür eyvanın gündoğan tərəfində üst-üstə qalanmış yumşaq balışlara dirsəklənib, ikinci arvadı Zeynəb xanımdan olan oğlu Əbülfəzlə nərd oynayırdı.
Xan gümüş xətli zərləri ağ, ətli ovcunda sıxıb atdı. Ata ilə oğlun gözləri taxta üstə diyirlənən zərlərə zilləndi.
Şeş-beş… Şeş-beş.
Xan qəhqəhə çəkdi:
– A bala, a bala, sən mənimlə oynaya bilməzsən.
Xanın kök, göyçək, sarışın oğlu qəzəblə zərləri götürdü, bir-birinin üstə qoyub atdı. Zərlər xeyli fırlandıqdan sonra oğlana acıq verirmiş kimi yenə eyni xallar üstə dayandı.
– Dü-bir…
Oğlanın göyçək üzü eybəcərləşdi. Xan isə daha bərkdən qəhqəhə çəkdi. Xan gülür, oğlu hirslənirdi. Nəhayət, Əbülfəz yad adamla danışırmış kimi atasına: – Zərləri at, – dedi.
Xan, oğlunun hirslənməyindən ləzzət alıb doyandan sonra yaşarmış gözlərini yaylıqla sildi.
– Bax ha, qoşalamaq istəyirsən, dü-bir atırsan, mən halalca atıram, allah da mənə verir.
Həyətdə o yan-bu yana gedən nökərlər xanın kefinin kök olmağından sevinmiş halda gülümsəyir, bir-birlərinə göz vururdular. Küçədən ötüb-keçən faytonların cırıltısı, atların fınxırtısı eşidilir, faytonçuların – yoldan keç, yoldan keç, – səsləri gəlirdi.
İbrahim xan yenə zərləri atmaq istəyəndə nəsə xatırladı, əlini həyətə sarı yelləyib səsləndi:
– Ay uşaq, ay uşaq…
Nökər əlindəki dolu kuzəni yerə qoyub eyvana sarı boylandı.
– Bəli, ağa.
– Zeynəbi çağır.
Nökər kuzəni götürüb getmək istəyirdi ki, xanın acıqlı səsi eşidildi.
– Hara gedirsən?
Nökər yenə kuzəni yerə qoyub geriyə döndü. Xan nökərə baxmadan soruşdu:
– Əjdər xanın evini tanıyırsanmı?
Uzunsov sifətli, nazik burunlu nökər eyvana yaxınlaşdı.
Xan bayaqdan bəri, – ata, oyna, ata, oyna, – deyib ağlamsınan oğlunun üzünə baxdı. Gülümsədi. Nökəri unudub, zərləri ovcuna aldı, əlini hərlətməyə başladı:
– Yaxşı, ala, bu da sənə bir şeş qoşa, – dedi.
Bər ikisinin intizarlı nəzərləri altında fırlanan zərlər doğrudan da cüt şeş üstə dayandı. Xan yenə qəhqəhə çəkdi. Həyətin o başından nazik, hədələyici səs eşidildi.
– Ay Hüseyn, ay Hüseyn.
Nökər xanımın qəzəbli səsini eşidib diksindi. Xan gülməkdən dayandı, nökərə baxdı.
– Hə… dünən Aslan xanın təsbehi yadından çıxıb məndə qalıb. Al, bu saat qaç onlara. Bir də «Açıqbazar»ın dalında papaqçı Baxşəli var, gör araqçın hazırdı, ya yox? Get.
Xan yenə oğluna sarı döndü, onun daha da qızarmış təmiz, girdə üzünə, sarışın saçlarına, iri, ala gözlərinə baxdı. «Gör necə bacısına oxşayır. Elə bil qızdır».
Əbülfəz:
– Düz atmırsan, cütlüyürsən, – dedi. – Özün də o qədər onnan-bunnan danışırsan ki, oyunun da ləzzəti qaçır.
Xan, oğluna cavab vermək istəyirdi ki, ikinci arvadı Zeynəb xanım eyvanın o başından göründü.
Zeynəb gözəl, sarışın qadın idi. Tərpənişindən məlum olurdu ki, təsərrüfat işlərinə o qədər qarışmasa da, evdə xanım odur. Evin gəlir-çıxarına isə xanın birinci arvadı Kişvər xanım baxırdı. Övladı olmadığına görə xan ikinci dəfə evlənib Zeynəb xanımı almışdı. Kişvər xanım həmişə ciddi, qaşqabaqlı idi. Zeynəbin isə dodaqlarından təbəssüm əskik olmurdu.
Xanım gəlib əri ilə oğlunun yanında dayandı. Oğluna baxıb gülümsədi:
– Hə, kim udur?
Əbülfəz əlini atasına uzadaraq:
– Düz oynayır bəyəm, – dedi.
Zeynəb xanım ərinə baxıb nazla acıqlanaraq:
– Qoyar ki, uşaq bir yol udsun, – dedi.
Xan birdən-birə qaşqabağını tökdü:
– Yeri arxalığımın döş cibində sarı təsbeh var, ver gədəyə. Dünən məclisdə aldım, yadımdan çıxıb qaytarmamışam. Tez ol, kişi narahat olar…
Xanım sallana-sallana getdi.
Həyət qapısı döyüldü. Nökər Əlimərdanın girdə sifəti göründü.
– Xan, Hacı Qafur gəlib.
İbrahim xan atmağa hazırladığı zərləri yavaşca taxta üstə buraxıb, ayağa qalxdı.
– Gəlsin, bu tərəfdən gəlsin.
Xan pərt olmuş oğluna baxdı. Əlini onun başına çəkdi:
