скачать книгу бесплатно
Адвокатпен с?хбат
Тайыр К?зек?лы Назханов
За?гер-практик ?зiнi? кiтабы ар?ылы ?аза?станды? ?ылмысты? iс ж?ргiзу ж?йесiнi? iс ж?зiнде ?алай ж?мыс iстейтiндiгiне ?атысты практикалы? бiлiмдерiмен ?олжетiмдi ж?не т?сiнiктi тiлде б?лiседi. Оны? ?стiне, т?рлi жа?дай?а байланысты ?р адам ?з еркiмен, к?бiнесе еркiнен тыс ж?йенi? «б?рандасына» айналып, м?лдем жа?ымсыз жа?дайларды басынан ?ткiзуi м?мкiн. К?птеген адамдар сот?а дейiнгi тергеу мен сот процесi ?алай ?тетiндiгi туралы, негiзiнен, Перри Мейсон туралы телехикаялардан немесе географиялы? т?р?ыдан бiзге жа?ын, бiра? шынды?тан алыс-м?селенi ?здерiнi? ерекше дедуктивтi ?абiлеттерiмен немесе си?ырлы сараптамалы? технологиялармен, одан ?алса, к?бiнесе шатырдан секiру мен табельдiк ?арудан ату к?мегiмен шешетiн Санкт-Петербургтiк «оперларды?», прокурорларды? ж?не адвокаттарды? т?ттi ж?мыс к?ндерi туралы телехикаяларынан пайымдайды. Автор б?л иллюзияларды жо??а шы?ару?а ж?не ?з о?ырмандарына «за?ды» те?iзде ж?зетiн «к?зге к?рiнбейтiн ?иынды?тар мен рифтер» туралы ескертуге тырысады.
Тайыр Назханов
Адвокатпен с?хбат
?адiрлi т?лiмгер, досым ж?не за?гер Кравцов Иван Ивановичтi? ??рметiне.
АВТОРДАН
Жа?ында ?ылмысты? iс ж?ргiзу бойынша бiр?атар д?рiстер о?у?а м?мкiндiк туды. Аудиторияны? ??рамы ?р т?рлi болды – к?бiне жастар, алайда ?р?айсысыны? т?рлi де?гейдегi за?ды? бiлiмi мен ?р т?рлi маманды?тары бар. Бiрi ?азiрдi? ?зiнде т?жiрибелi адвокат бол- са, бiрi сол маманды?ты игеруге тырысып ж?р, бiрi журналист ж?не сот процестерi туралы ма?алалар жазады, ал, бiрi ?зi ?шiн «?лтты? ???ы? ?ор?ау ж?йесiнi? ерекшелiктерiн» т?сiнуге тырысып ж?рген т?л?а.
Іс ж?зiнде осындай «ерекшелiктерге», сонымен ?атар к?тпеген н?тижелерге тап бол?ан адамдар да болды, кейбiреуi ?зiн сот ?дiлет- сiздiгiнi? ??рбаны деп тапты… Я?ни, ты?даушыларды? да у?жi ?рт?р- лi болды. Сонды?тан, ма?ан к?бiнесе алдын-ала дайында?ан д?рiс конспектiлерiн шетке ?ойып, ты?даушылармен т?сiнiктi тiлде с?йле- суге тура келетiн.
К?п ?замай, арты? академизмге ?мтылуды? ?ажетi жо? екенiне к?з жеткiздiм, ?азiргi уа?ытта, е? аз ы?ылас танытуды? ?зiнде «елдi жаппай интернеттендiрудi?» ар?асында ?Р ?ІЖК-нi? белгiлi бiр ма?а- лаларыны? за?намалы? ережелерi мен на?ты т?жырымдарын табу ?иын?а со?пайды. Менi? ты?даушыларымды о?улы?тардан не о?у?а болатыны емес, ?аза?стан за?дарыны? «?рпi» мен «рухы» ?алай ж?- зеге асырылатыны ?ызы?тырды. Оларды? ма?ан ?ой?ан с?ра?тары осы?ан д?лел бола алады. Сонды?тан да, ?зiмнi? «шпаргалкамнан» жиi ауыт?ып, ???ы?ты? формулаларды? белгiлi бiр тiлiнен ?арапай- ым тiлге ауысып отырдым, ж?не д?рiс курсыны? жалпы ??рылымын ?стану?а тырыс?аныммен, кейде ?зiме бiр та?ырыптан екiншi та?ы- рып?а «секiруге» ерiк беретiнмiн. Д?рiстерден ?ласатын ?ызу ??гiме логикасы осыны талап ететiн.
Шынымды айтсам, б?л менi ?ынжылтпайтын, керiсiнше ?уантатын. ?йткенi, танымал ?алымдармен, ???ы?тану теоретиктерiмен б?секелес болу менi? жоспарыма кiрмеген едi. ?зiмнi? басты мiндетiмдi м?лдем бас?аша деп санаймын, ол ?з жолын за?гер ретiнде баста?ан жастар?а, ?з елiнi? болаша?ына м?дделi ж?не нем??райлы емес ?аза?стан азаматтарына ?аза?станды? ?ылмысты? iс ж?ргiзу ж?йесi, идеалды т?рде емес, шын м?нiнде ?алай ж?мыс iстейтiнi туралы практикалы? бiлiм беру.
Сонымен ?атар, олармен б?л ж?йе ?ай ба?ытта даму керектiгi тура- лы ?з к?з?арасыммен б?лiскiм келдi. О?ан ?оса, т?рлi жа?дай?а байла- нысты ?р адам ?з еркiмен, к?бiнесе еркiнен тыс ж?йенi? «б?рандасына» айналып, м?лдем жа?ымсыз жа?дайларды басынан ?ткiзуi м?мкiн.
Оларды «за?ды» те?iзде ж?зетiн «к?зге к?рiнбейтiн ?иынды?тар мен рифтер» туралы ескертуге тырыстым. М?ны iстеу ма?ан о?ай?а т?стi, ?й- ткенi «за?ды» ?мiрбаяныма орай сот ?ылмысты? процестерiнi? ?рт?рлi полюстерiнде ж?мыс iстеп, оларды ?рт?рлi к?з?арастардан к?ре алдым. Сонды?тан, менi? практикалы? т?жiрибем ты?даушыларды? д?рiстерге деген ?ызы?ушылы?ын ?амтамасыз еттi деп ойлаймын.
Кейбiр аса ?ызы?ушылы? таныт?андар, ??гiменi д?рiс залынан тыс жерде жал?астыру?а тырысып, ?здерiне т?сiнiксiз за?наманы? кейбiр т?рлерiн на?ты мысалдармен ай?ындауды с?ра?анын ?уана атап ?ткiм келедi. Кейде м?ндай ??гiмелер т?тас бiр пiкiрталас?а айналатын. М?н- дай пiкiрталастар ?зiме де к?п н?рсеге жа?а к?з?араспен ?арау?а м?мкiн- дiк бередi. Айтпа?шы, мен жас ?рпа?ты?, ?сiресе арнайы бiлiм алма?ан ?рпа?ты?, ?те за?ды а??алды?пен ерекшеленетiнiне та?ы бiр рет к?з жеткiздiм. Сот?а дейiнгi тергеу мен сот процесi ?алай ж?рiп жат?анды?ы туралы, б?л ?рпа?, негiзiнен, Перри Мейсон туралы телехикаялардан немесе географиялы? т?р?ыдан бiзге жа?ын, бiра? шынды?тан алыс – м?селенi ?здерiнi? ерекше дедуктивтi ?абiлеттерiмен немесе си?ы- рлы сараптамалы? технологиялармен, одан ?алса, к?бiнесе шатырдан секiру мен табельдiк ?арудан ату к?мегiмен шешетiн Санкт-Петербургтiк «оперларды?», прокурорларды? ж?не адвокаттарды? т?ттi ж?мыс к?н- дерi туралы телехикаяларынан пайымдайды. Мен б?л иллюзияларды кем дегенде iшiнара жо??а шы?ара алдым деп ?мiттенемiн.
Осы д?рiстерден тыс ??гiмелесу кезiнде, к?сiби мiндеттерiне ?ыл- мысты? хроника кiретiн жас, бiра? ?азiрдi? ?зiнде ?те танымал ?а- за?станды? журналист ерекше ?ызы?ушылы? танытты. Ол д?рiстердi, сонымен бiрге бiздi? с?хбаттарымызды диктофон?а жазып отыратын, ж?не д?л осы жазбалар, менi? жеке конспектiлерiммен ?атар, сiздердi? назарлары?ыз?а ?сынылып отыр?ан кiтапты? негiзiн ?алады. Егер са- ба?тарымызды диалог т?рiнде баяндап, олар?а тiкелей д?рiстерден мате- риалдар ?оссам, б??аралы? о?ырман ?шiн б?л жа?сы ж?не ?ол жетiмдi болады деп ойладым.
Журналист, оны Даниял деп атайы?, менi? с?хбаттасушымны? бей- несi ретiнде кiтап?а енуге сыпайы т?рде ?з келiсiмiн бердi. Д?рiстерiм мен жазушылы? к?ш-жiгерiмнi? кiшiгiрiм жемiсi о?ырмандар?а ?ы- зы?ты, ?рi пайдалы болады деп шын ж?ректен ?мiттенемiн.
Сонымен ?оса айта кетерiм, б?л кiтап к?птеген адамдарды? к?ме- гiнсiз, ке?естерi мен ?олдауынсыз еш?ашан жары? к?рмес едi. Е? ал- дымен, менi? за?гер болып ?алыптасуымны? барлы? жылдарында жа- нымда бол?ан ж?байым ?алия?а шын ж?ректен ал?ысымды бiлдiргiм келедi. М?тiннi? ?деби ??деуi ж?не журналист бейнесiнi? идеясы ?шiн, Борис Стадничук?а ерекше ризашылы?ымды бiлдiремiн, онсыз б?л кiтап ??р?а? ж?не ?ызы?сыз болып шы?ар едi. Сонымен ?атар, ?ылыми шолушы Рехсон Светлана Николаевна?а шын ж?ректен ал?ыс айт?ым келедi. ?рине, сонымен ?атар, осы кiтапты басып шы?аруыма к?мекте- скен Досым С?тпаев?а ?лкен рахмет.
Тайыр Назханов
ПІКІР
Адвокат Тайыр Назхановты? кiтабынан ал?ан ?серiм туралы бiр- неше с?з жазу м?мкiндiгiне ие бол?аныма ?уаныштымын. Б?л кiтап, ал?аш?ы бетiнен бастап, барша ???ы?ты? процес ?лемiне тере? ??iл- гендердi? ?ызы?ушылы?ын тудыратыны с?зсiз.
«Адвокатпен с?хбат» кiтабыны? мазм?ны бiздi? ?о?ам ?шiн ?те ма?ызды болып табылатын жас ?рпа?ты? ???ы?ты? санасы мен ???ы?ты? т?рбиесi м?селесiн ?оз?айды. Тиiмдi ??ралдарды? бiрi – прак- тик-за?герлермен тiкелей диалог, б?л ???ы?ты? бiлiмдi алу?а ?ана емес, сонымен ?атар оларды ?олдану да?дылары мен икемдiлiктi ?алыптасты- ру?а ы?пал етедi. Д?л сол жас, ?те iзденiмпаз журналистпен с?хбат не- гiзiнде осы туындыны? негiзгi кенептерi ??рылды. С?ра?тар мен жауап- тар ар?ылы автор ?ылмысты? процестi? процессуалды? негiздерiн, оны? эволюциясы мен ?аза?станды? iс ж?ргiзу ???ы?ыны? ?азiргi жа?дайын ашып айтады. Сот?а дейiнгi тергеудi? ???ы? ?олдану практикасыны? «т?за?тары», оны? iшiнде жасырын тергеу ж?ргiзу ж?йесi ж?не осы т?за?тардан шынды?ты шы?ару iсiндегi адвокатты? ж?мысты? ?иын- ды?тары ?олжетiмдi т?рде баяндал?ан.
Сот процесiнде арнайы бiлiмдi пайдалану ар?ылы мамандар мен сарапшыларды д?лелдеу ?дерiсiне тарту, оларды? ?ызметiнi? ерекшелiк- терi мен процесске ?атысуды? ?азiргi проблемалары о?ырмандарды ?ы- зы?тыратыны с?зсiз.
Кiтапты? материалы кез келген о?ырман ?шiн о?ай, ?олжетiмдi ж?не т?сiнiктi т?рде ?абылданады, ?йткенi негiзгi ???ы?ты? бiлiмдер практикасынан ?ызы?ты мысалдармен бекiтiлiп, автормен бiрге логи- калы? ойлау?а ж?не материалды ба?алау?а м?жб?рлейдi.
?олданыста?ы за?наманы ?олдануда?ы практикалы? ?иынды?тар?а ?арамастан, б?кiл туындыны? лейтмотивi ???ы??а деген ??рмет пен ?аза?станды? сот т?релiгiнi? адамгершiлiгi мен ?дiлдiгiне деген тере? сенiмге т?рбиелеу болып табылады.
Автор?а деген шексiз ??рмет пен оны? туындысы ?шiн ризашылы? бiлдiрушi,
С.Н. Рехсон, за? ?ылымдарыны? кандидаты, Алматы ?аласыны? «Т?ран» университетiнi? «???ы?тану ж?не халы?аралы? ???ы?» кафедрасыны? доцентi
БІРІНШІ ТОМ
«АДВОКАТТЫ? ХИКАЯЛАРЫ»
«ОЛАРДА» Ж?НЕ «БІЗДЕ». ?ЫЛМЫСТЫ? ПРОЦЕСС:Б?РЫшТЫ? ?АТЫСЫ ЖО?!
Даниял бiрден балалар ертегiлерiнде немесе бас?а ?деби шы?арма- лардан бiзге белгiлi «о??а барса? – басы?ды жо?алтасы?», «басы?мен жауап бересi?» ж?не т.б. сия?ты с?здердi есiне т?сiрдi. Осылайша, бiз «этимологиялы?» т?жырым жасады?, ?ылмыс дегенiмiз – орта ?асыр- ларда д?лме-д?л ма?ынада «баспен жауап беруге» тура келген ?рекет, ал ?ылмысты? процесс д?л кiмдi «басынан айыру?а» болатынын, не болмайтынын аны?тап отыр?ан. Б?л бейнелi емес, с?здi? тура ма?ы- насында айтыл?ан ж?не к?птеген елдерде осы жа?ын уа?ыт?а дейiн ?олданыл?ан жаза. Мысалы, Францияда осы ма?саттарда ?олданы- латын арнайы ??рыл?ы-гильотина бiрнеше онда?ан жыл б?рын ?ана ?олданыл?ан.
Бiз адамгершiлiкке толы уа?ытта ?мiр с?рiп жат?анымыз?а ?уанып, бiрлесе отырып, орыс тiлiндегi «уголовный» терминi а?ылшын тiлiнде- гi criminal (crime – ?ылмыс), ал немiс тiлiндегi – Strafe (жаза) терминiне с?йкес келетiнiн еске т?сiрдiк.Тиiсiнше, ?аза? тiлiндегi «?ылмысты?» терминi «?ылмыс» деген с?зден шы??ан. Жалпы, бiз ?ай тiлдi, ?ай елдi алып ?араса? та, ?ылмысты? процесс ?з алдына барлы? жерде бiрдей ма?сат ?ояды ж?не бiрдей функция?а ие – ол ?ылмыс?а ?арсы к?рес.
Осы жерде Даниял ма?ан негiзгi с?ра?ын ?ойды, оны? жауабы – б?л б?кiл осы кiтапты? мазм?ны. «Негiзiнде, ?ылмыспен Геракл, Робин Гуд, тiптi бiздi? Алдар К?се немесе орыс эпостарыны? кейiпкерi Илья Муромец сия?ты мифологиялы? ж?не ?деби кейiпкерлер к?реседi ?ой», – дедi ол. Алдар К?се арам ж?не алдамшы байларды жазалайды, ал Илья Б?лб?л-?ара?шыны ?стайды. Егер де, жа?а буын кейiпкер- лерiн алып ?ара?ыз, онда барлы? «супермендер» мен «?рмекшiлер», «Америка капитандары» ж?не «мысы? ?йелдер» ?ылмыспен к?ресуде. Сонымен, оларды? ?ызметiн «?ылмысты? процесс» немесе, кем деген- де, «?ылмысты? ?удалау» деп атау?а бола ма?
«Еш?андай жа?дайда!» – дедiм мен. «?ткен ж?не ?азiргi за- ман?ы ертегiлердi? барлы? кейiпкерлерiнi? iстерi, iс ж?зiнде, б?л тек тергеусiз сот пен озбырлы?тан бас?а еште?е емес»! Алда, бiздi? диалогтарымызда, т?сiнiктi болу ?шiн, ?зiмдi ж?й Тайыр, ал менi? с?х- баттасушымды – Даниял деп атайтын боламын.
ДАНИЯЛ – «Бiра? олар ?дiлеттiлiк ?шiн к?ресiп, ?ылмыскерлердi жазалайды ?ой»!
ТАЙЫР – ?ткен ?асырларда б?л эпостар мен ертегiлердi? ты?да- ушылары мен о?ырмандарына ?наса, ал б?гiнде кино к?рермендерiне ?найды. Келiсемiн. Алайда, б?рiн жете т?сiнiп алайы?. Мiне, да??ты батыр Илья келе жатып, а?ашта отыр?ан Б?лб?л-?ара?шыны к?редi. Со- нымен, ол не iстейдi?
ДАНИЯЛ – Ол оны ?дiл жекпе-жекте же?iп, ?ап?а салып, Киевке апарады, онда оны? басын шабады. ?ылмысты? жазадан несi кем?
Б?ЛБ?Л, Б?ЛБ?Л, Б?ЛБ?Л ??С…
ТАЙЫР – Мына екi мысалды ?арастырып к?рейiк – Илья Муромец ж?не Алдар К?се, алайда, ертегi емес, ?азiргi заман?ы ???ы?ты? т?жы- рымдамалар т?р?ысынан ?арастырайы?.
ДАНИЯЛ – Келiсемiн, б?рi мифологиялы? шынды?та емес, бiздi? заманымызда ж?не бiздi? уа?ытымызда болып жатыр деп к?рейiк.
ТАЙЫР – Бiрiншiден, Илья?а Б?лб?л?а шабуыл жасау?а, оны ?ама- у?а алу?а, еркiне ?арсы бiр жерге с?йреп апару?а кiм р??сат бердi? Ал, одан кейiн оны жазалап, ?лтiруге кiм р??сат бердi?
ДАНИЯЛ – Алайда, ол на?ыз ?ара?шы емес пе? ?аншама жанды ??рбан еттi.
ТАЙЫР – Оны кiм д?лелдедi? Д?лелдер ?айда, ай?а?тар ше? Ыс?ы- рды ма? Бiра? ыс?ыру, тiптi е? ?атты ж?не жа?ымсыз болса да, б?л ?ыл- мыс емес. Ары кетсе, ?о?амды? т?ртiптi б?зу?а жатады.
ДАНИЯЛ – Бiра?, сол жерде, оны? а?ашыны? айналасында адамны? с?йектерi шашылып жатты, ал жол болса ?а?ырап, арамш?птер басып кеткен ж?не де ол Ильяны ?ор?ытты емес пе?
ТАЙЫР – Ол кiмнi? с?зiнен белгiлi болды? Ильяны? с?зiнен бе? ?исынсыз ?арама-?айшылы? туралы айтпай-а? ?ояйын – жолды арамш?п басып кеткен, демек, оны? бойымен ?за? уа?ыт ешкiм ж?рмеген ж?не ол жерде Б?лб?л тонайтындай ешкiм болма?ан. Ж?не, оны тек сот ?ана кiн?лi деп тани алады, ал, ол сот болмады. Сонды?тан, Б?лб?лды? ?зi ?азiргi заман?ы т?жырымдамалар?а с?йкес, м?жб?рлi т?рмеге ?амау, жала жабу ж?не та?ы бас?а онша?ты ?ылмыс ?шiн сот?а Ильяны? ?стi- нен ша?ым т?сiре алатын едi. Ал, осыны? барлы?ын Ильяны? ?зi ойлап тап?ан жо? па?
ДАНИЯЛ – Жа?сы адвокатпен ол Ильяны т?рмеге ?аматып, тiптi одан ?тема?ы талап ете алар ма едi – гривнамен немесе карбованецпен? Сонда, Илья ?зiнi? за?сыз ?рекеттерiн жасыру ?шiн Б?лб?лды ?лтiрдi ме? М?ны?ыз жа?сы шы?ты. Ал, Алдар К?се ше?
ТАЙЫР – ?кiнiшке орай, ?ылмысты? за? т?р?ысынан Алдар К?сенiкi де д?рыс емес. Ия, ол алая?тарды жазалайды, алайда, за?ды жолмен бе? Оны? ?зi де оларды тонау ?шiн алая?ты? схемаларын ж?зеге асырды! Сонды?тан да, ертегi логикасын ?азiргi та?да iске асыруды? ?ажетi жо?!
ДАНИЯЛ – Сонда Сiз ?дiлдiк ?шiн к?ресудi? ?ажетi жо? деп ай- т?ы?ыз келе ме?!
ТАЙЫР – ?рине, к?ресу керек! Оны? ?стiне б?л к?реске б?рiмiздi? атсалысуымыз керек. Бiра?, ?р адамны? ?дiлеттiлiк туралы ?з пiкiрi бар ж?не ол бас?аларды? т?сiнiгiнен ?згеше болуы м?мкiн бол?анды?тан, м?ндай к?рес ?шiн на?ты ережелер жасау ?ажет. ?йтпесе, за?ды анархия билiк ететiн болады.
ДАНИЯЛ – Бiр с?збен айт?анда, шектен шы??анды?, бассызды??
ТАЙЫР – И?, м?селенi? м?н-жайын жа?сы бiлдiретiн осындай термин бар… Менi? ойымша, сiз айт?андай, «бассызды?ты» болдырмау ?шiн, за?ды терминологиялар пайда болды ж?не оны? к?мегiмен ?дiлет- тiлiк ?шiн к?рестi? барлы? ?ата? ережелерi айтылды.
ДАНИЯЛ – Менi? болжауым бойымша, б?л за?дар ?азiрдi? ?зiнде жазылып ?ой?ан.
ТАЙЫР – ?рбiр елдi? ?ылмысты? iс ж?ргiзу за?ында. ?йткенi, ?ыл- мысты? iс ж?ргiзу мемлекет пайда бол?аннан берi бар.
ДАНИЯЛ – Б?рын еш?андай ?ылмыс бол?ан жо? деп ойлау?а бола- тын шы?ар?
ТАЙЫР – ?рине, за?ды ма?ынада айтатын болса?, ондай ??ым бол?ан жо?. Адамдар кiсi ?лтiру, тонау ж?не бас?а да ?ор?ынышты iстер жасады, бiра? оларды то?тататын за? бол?ан жо?. Мiне сонды?тан да ?дiлдiк ?шiн к?ресушiлер..
ДАНИЯЛ – Алдар К?се немесе Илья Муромец сия?ты ?рекет ету- лерiне тура келдi!
ТАЙЫР – Д?рыс айтасыз! Адамдар ?р?ашан ?ылмыс жаса?ан ж?не, ?кiнiшке орай, жасайды да, м?ны? б?рi адамны? таби?атына т?н ж?не, ?кiнiшке орай, м?ны мойындауымыз керек. Бiра?, ?азiр мемлекет ??рыл?аннан кейiн оны? негiзгi функцияларыны? бiрi ?ылмыспен к?ре- су болып табылады. Сонды?тан да, мемлекет за?дылы? пен ???ы?ты? т?ртiптi, азаматтарды ?ылмысты? ?ол с??ушылы?тан ?ор?ауды ?амтама- сыз ету ма?сатында ???ы? ?ор?ау органдарыны? т?тас ж?йесiн ??рды. Ж?не ?андай-да бiр ?ылмысты? ?рекеттi тергеу жолдарын на?ты регла- ментпен белгiледi.
ДАНИЯЛ – Ал, б?л ережелер на?ты бiржола белгiлендi ме?
ТАЙЫР – ?рине, жо?. Айтпа?шы, мен ?аза? КСР-нi? ?ылмысты? iс ж?ргiзу кодексiмен ж?мыс iстеп ?лгердiм, содан кейiн 98-де жа?а ?ыл- мысты? iс ж?ргiзу кодексi, содан кейiн 2014 жылы та?ы бiреуi ?абылдан- ды. Я?ни, б?гiнгi т?уелсiз ?аза?стан тарихында б?л ?шiншi ?ылмысты? iс ж?ргiзу кодексi, о?ан жыл сайын т?зетулер енгiзiлiп отырады. Бiздi? айналамызда?ы ?лем ?р минут, секунд сайын ?згерiп жатыр ж?не бар?ан сайын жылдамыра? ?згеретiн болады. Сонымен бiрге, ?о?амда ?дiлет- тiлiк ?шiн к?ресетiн ережелер де ?згеруде.
ДАНИЯЛ – Жа?сы жа?ына.
ТАЙЫР – И?, к?п жа?дайда жа?сы жа?ына. Бiра? м?нда к?п н?рсе ?зiмiзге – осы ережелердi ?алай ?абылдап, оларды ?алай ?олданатын- ды?ымыз?а байланысты. ?кiнiшке орай, теория мен практика с?йкес келе бермейдi. М?ны? ?зiндiк объективтi себептерi де бар, оны с?хбат барысында айтып, т?сiндiруге тырысамын.
САЙЫС?А Т?СУ НЕМЕСЕ А?ТАЛУ?
ДАНИЯЛ – Объективтi себептер деп не жайлы айтар едi?iз?
ТАЙЫР – Объективтi себептер деп ?детте кез келген на?ты адам- ны?, я?ни субъектiнi? немесе тiптi осындай «субъектiлердi?» тобыны? еркiнен немесе кiн?сiнен емес, кездейсо?, тарихи, климатты?, геосаяси, экономикалы? жа?дайлар?а байланысты туында?ан себептердi айту?а болады. М?нда, атап айт?анда, ?ылмысты? процестi? екi т?рлi т?рi бар – айыптау ж?не ?арсыласу, олар объективтi тарихи себептерге байланы- сты туындады.
ДАНИЯЛ – ?арсыласу?а т?судi? о?ан ?андай ?атысы бар екенi ту- ралы аздап айта кетесiз бе?
ТАЙЫР – Т?сiнiктi болу ?шiн Илья Муромецпен мысалды алайы?. Ол Б?лб?лды Киевке, князь Владимирдi? алдында ?келдi емес пе. Бiра?, олар Б?лб?л?а Илья?а ?арсы талап ?ою м?мкiндiгiн бердi ме?
ДАНИЯЛ – Жо?.
ТАЙЫР – Ал, о?ан а?талу?а м?мкiндiк бердi ме?
ДАНИЯЛ – Жо?. ?зiн ?ор?ау ?шiн ендi-ендi ыс?ырып бастап едi, бiрден басын шапты!
ТАЙЫР – М?ндай процестi ?арсыласу деп айту?а бола ма?
ДАНИЯЛ – М?нда ?айда?ы ?арсыласу! Барлы?ы да Ильяны? айып- тауымен ??рыл?ан… Сiз негiссiз деп ата?ан…
ТАЙЫР – ?те д?рыс, ?кiнiшке орай, м?ндай жа?дай тек ертегiде ?ана болмайды. Ендi, ертегiлердi былай ?ойып, тарих жайлы байыппен с?з ?оз?айы?. Ежелде, iс ж?зiнде, ?ылмысты? iс ж?ргiзудi? айыптау т?рi ?ана бол?ан. Я?ни, ?ылмысты? iс айыптауды? н?тижесiнде ?ана ?оз?ал?ан, ?азiргi тiлмен айт?анда, ж?бiрленушiнi? арызымен ?ана. Ай- ыптау болмаса, ?ылмыс та жо?.
ДАНИЯЛ – Менi? сиырымды ?рлап кеттi делiк. Іс басталуы ?шiн мен бiреудi кiн?лауым керек, егер к?дiктенсем, мысалы к?ршiмдi. Ал, кiмдi кiн?лайтынымды бiлмесем, онда менi? сиырым ?рланба?ан болып шы?ады ма?
ТАЙЫР – Жо?, олай емес. Д?л ?азiргiдей сиыры?ыз ?рланды деп м?лiмдей аласыз. Алайда, м?ны на?ты кiм жаса?анын д?лелдеп, айып- талушыны ?зi?iз сот?а ?келуi?iз керек (?ылымда б?л жеке сот iсi деп ата- лады). Сонды?тан да, д?лелдеу ауыртпашылы?ы айыптаушы?а т?сетiн. Д?л осы адамны? сиыры?ызды ?рла?анын немесе бас?ада бiр зиян кел- тiргенiн д?лелдеуге мiндеттiсiз. Т?уелсiз тергеу к?зделмеген. Судья бiр н?рсе жинау?а немес iстеуге мiндеттi емес, ол тек Сiз келтiрген д?лел- демелердi ?арастырып, айыпталушыны ты?дап, содан кейiн айыптау немесе а?тау ?кiмiн шы?аратын. Ж?не б?л ?те ?дiлеттi болды, ?сiресе Ежелгi Греция мен Ежелгi Рим сия?ты елдерде. Ол жерде, тiптi ?зiнi? к?з ?арасын ?исынды, ?рi д?лелдi т?рде ?ор?ау ?шiн ?р тарап ?ор?аушы жалдай алатын. Демосфен мен Цицеронны? есiмдерiн естiген боларсыз?
ДАНИЯЛ – Ия, б?лар белгiлi саясаткерлер мен шешендер!
ТАЙЫР – ?рине, с?з шешенi ата?ын олар сот отырыстарында ?ор?а- ушы ретiнде с?з с?йлеу ар?ылы иелендi.
ДАНИЯЛ – Я?ни, ?р ?ор?аушыны? с?мкесiнде саясаткердi? «тая?ы» бар ма?
ТАЙЫР – Бiз ?азiр м?лдем бас?а ?лемде ?мiр с?рiп жатырмыз, алай- да, б?гiнде де м?ндай мысалдар ?те к?п. Бiра?, сол кездердi? ?зiнде ?ар- сыласу формалары пайда бола бастады. Орта ?асырларда оны? кейбiр формалары сыналып к?рiлдi. Мысалы, Ежелгi Ресейде «ал?ап» деген формасы бол?ан.
ДАНИЯЛ – ?андай ал?ап? Бидай ал?абы ма? ?лде, ?ара бидай ал?а- бы ма?
ТАЙЫР – Жо?, «ал?ап» деп айыптаушы мен айыпталушы ?арула- нып шы?ып, со?ыс?ан ала?ды атады. Кiм же?се, сонiкi д?рыс.
ДАНИЯЛ – Демек, олар кiн?лiнi емес, мы?тыны аны?та?ан болып шы?ты ?ой?
ТАЙЫР – Б?л жа?дайда Орта ?асыр адамдарыны? психологиясын ескеру керек. Олар ??дай ?рдайым д?рыс адам?а к?мектеседi деп сендi, б?л дегенiмiз кiм к?штi болса, соны? артында ??дай ж?не шынды? т?р деген с?з.
ДАНИЯЛ – М?нда, ?рине, ?исын бар… Дiни.
ТАЙЫР – Ырымшылды? деген д?рысыра? болар. Алайда, б?л логи- каны? ?зi инквизициялы? процестердi? логикасынан г?рi жа?сы.
ДАНИЯЛ – Дуагерлер мен мыстандарды сотта?ан кезде ме? Я?ни, сол кездегi к?рiпкелдердi?
ТАЙЫР – ?кiнiшке орай, тек олар ?ана емес, шiркеу догмаларынан с?л ауыт?ыды деп к?дiктенгендердi? б?рiн.
ДАНИЯЛ – Б?л жа?дайда iс ж?ргiзу «ерекшелiгi» ?андай болды?
ТАЙЫР – Айыпталушы?а iс барысына ?атысу?а к?бiне м?мкiндiк берiлмегендiгi.
ДАНИЯЛ – Ол, ?алай сонда?
ТАЙЫР – Сиыр мысалына оралайы?. Оны ешкiм ?рла?ан жо?, ол себепсiзден-себепсiз ?лiп ?алды дейiк. Ал, Сiз орта?асырлы? ырымшыл адам ретiнде о?ан бiреу дуа жасады деп миы?ыз?а ??йып алды?ыз. Сiз тiптi оны? кiм екенiнде бiлесiз. Ол ?зiн дуагермiн деп атап ж?рген к?р- шi?iз. Ендi, оны? атына ша?ым жазасыз. Немесе жазбайсыз, ?йткенi ол кезде к?бi сауатсыз бол?ан, сонды?тан осындай з?лым адам бар, ол дуалаумен айналысады деп ауызша хабарлайсыз. Ол бейшараны ?амау?а алып, жо?арыда айтыл?ан инквизиция процесi басталады. Оны? ?стiне судья тергеушiнi?, айыптаушыны?, тiптi ?ор?аушыны? функцияларын бiр ?зi ат?арады. ?рине, ?кiмдi де ?зi шы?арады.
ДАНИЯЛ – Ал керек болса, жа?сы жай?ас?ан екен!
ТАЙЫР – Одан ?дiлдiктi к?тудi? де керегi жо?. Сонымен ?атар, к?бi- не айыпталушы ?зiнi? кiн?сiн мойындауы негiзгi ж?не жал?ыз д?лел болды.
ДАНИЯЛ – Орта?асырлы? ?аза?станда?ы процесс б?дан ?згеше болды ма?
ТАЙЫР – И?, ж?не ?лкен айырмашылы? болды. Осы?ан дейiн еу- ропалы? процесс туралы ??гiмелестiк. Бiзде, ?аза?станда, мы? жылдан астам уа?ыт бойы адамдар ?здерi та?дайтын билер соты болды. Оны? ?стiне, оны? шешiмдерi д?лме-д?л, б?лжытпай орындалып отырды. ?лiм жазасыны? орнына а?шалай т?лем ж?йесi ?олданылды. ???ы? б?зушылы? не??рлым ауыр болса, айыпп?лды? ??ны со??рлым жо?ары болады. Егер iс ауыр болмаса, онда оны тек бiр би ?ана ?арастырды. Ал, егер ауыр болса, онда бес би. Егер де, дау?а ?р т?рлi ж?здi? ?кiлдерi ?атысса, онда билердi? саны жиырма?а жетуi м?мкiн болды. Тараптар дау?а бiлiмi, шешендiк шеберлiгi ж?не беделi бар ?ор?аушыларды тарта алды. ?кiнiшке орай, Ке?ес ?кiметi орна?аннан кейiн, жиырмасыншы-о- тызыншы жылдары билердi? соттары, сондай-а?, бас?а да рухани ж?не дiни к?шбасшылар жойылды, к?бiнесе тура ма?ынада. Ал, Екiншi д?- ниеж?зiлiк со?ыстан кейiн ке?естiк жазалау сот ж?йесiне бейiмдi ке?ес адамы ?алыптасты.
ДАНИЯЛ – Т?сiнiктi. ?аза? за?намасында азаптау немесе бас?а да за?сыз ?рекеттер бол?ан жо?. Сталиндiк ?у?ын-с?ргiн жылдары мой- ындауды ?алай алды? Неге десе?iз, к?птеген ?аза? к?шбасшылары ша?ымдарды? кесiрiнен о??а ?шты. Инквизициялы? ?дiстермен бе?
ТАЙЫР – ?те д?рыс аналогия жасады?ыз. М?селен, Сталин зама- нында?ы саяси процестер, сот?а дейiнгi тергеу сатысында да немесе сот процесiнде де, осы инквизиторлы? ?а?ида бойынша, к?бiне жабы? режимде ж?не ?ор?аушыны? ?атысуынсыз ?ттi. Ал, айыпталушыны? мойындауы «д?лелдердi? патшайымы» деп саналды. Тiптi репрессия жылдары а?ыл?а ?онымды ережелер м?лдем бол?ан жо? деп айтар едiм. М?ндай бассызды??а тiптi орта?асырлы? инквизиция да жол бермеген.
ДАНИЯЛ – Орта?асырлы? Еуропада инквизиторларыны? ережелерi ?андай болды?
ТАЙЫР – Шынымды айтсам, ?зiндiк ерекшелiгi болды. Айып- талушы ?йелге еркекке ?ара?анда аз, ал кедейлерге байлар?а ?ара?анда аз сенiм артты. Мен айтпасам да, азаптау амалдарыны? бол?анын т?сiнiп отыра?ан боларсыз. Бiра?, Орта ?асырда бiр азаптау ?дiсiн екi рет ?ол- дану?а жол берiлмедi.
ДАНИЯЛ – ?йтеуiр, бiр жа?сы жа?ы бар.
ТАЙЫР – Шынды?ында, азаптау ?дiстерiн тек «д?лелдер патшайы- мын» алу?а жеткiлiктi болу ?шiн ?ана ойлап тапты. Ал айыпталушы iс ж?зiнде ?ылмысты? процестi? субъектiсi емес, оны? объектiсi болды.
ДАНИЯЛ – Б?л ненi бiлдiредi?
ТАЙЫР – Ол ?зi процеске ?атыс?анымен, iс ж?зiнде, тек мойындау алу ?шiн ?олданыл?ан б?йым ретiнде ?ана болды.
