скачать книгу бесплатно
Məhəmməd onunla halallaşıb, gəldi öz evlərinə. Cama-atdan özünə tərəfdar topladı. Qırxlotuları qırdı, yenə taxta çıxıb padşah oldu.
DƏNİZİN SUYU NƏ ÜÇÜN DUZLUDUR?
(Yapon nağılı)
Lap qədim zamanlarda, uzaq keçmişdə yer üzündə iki qardaş yaşayırdı. Kiçik qardaş kasıb, böyük qardaş isə, ək-sinə, çoxlu var-dövlət sahibi idi.
Bir gün kiçik qardaş, il təzələnən zamanlarda böyük qardaşın evinə borc almaq üçün gəldi. O, borc olaraq bir girvənkə düyü istədi.
Böyük qardaş acıqlı sözlərlə onu təhqir edib qovdu. Dağ cığırında onun qabağına saçları qar kimi ağ, nurani bir qoca çıxdı və soruşmağa başladı:
– Haralardan gəlirsən?
– Təzə ilin astanasında bir ovuc düyüyə möhtac oldu-ğuma görə böyük qardaşımın evinə getdim. Bilə-bilə ki, o məndən hər şeyi əsirgəyəcək, borc almaq istədim, lakin o məni qovdu, heç bir ovuc düyü də vermədi. İndi isə əliboş evimə qayıdıram.
– Eybi yoxdur, qəm yemə, əgər doğrudan da belədirsə, mən sənə kömək edərəm. Bu kökəni götür, sənə verirəm. Onu götür meşədəki məbədgaha get. Onun arxasında bir mağara var. Burada çoxlu balacaboy adamlar yaşayır. Onlar sənə kökənin əvəzinə çoxlu qızıl dağı vəd edəcək. Razı ol-mayasan ha! Kökəni heç bir şeylə dəyişmə. Təkcə daşdan olan əl dəyirmanından başqa. Yadından çıxartma.
O bu sözlərdən sonra kökəni alıb nişan verilən yerə get-di.
Doğrudan da meşədə dağın tən ortasında bir mağara göründü, ətrafında isə cırtdan boylu adamlar dolaşırdılar.
Kasıb qardaş seyr edərək fikirləşdi:
– Görəsən, onların orada nə işi var?
Onlar yıxılıb-duraraq, büdrəyə-büdrəyə nazik qamış gövdəsini dartıb qaldırır, çətinliklə mağaraya aparmağa cəhd edirdilər.
Onları görcək kasıb qardaş fikirləşdi ki, köməklik etsin:
– Dayanın, mən sizə kömək edim.
Və qamış gövdəsini götürüb mağaraya tərəf qoydu.
Birdən ayağı altında nə isə, elə bil, mığmığa səsiylə ci-yildədi:
– Kömək edin, soyğunçular! Adamımızı öldürdülər!
Yoxsul qardaş ayaqqabısının altlığının arasında qalan və az qalsın ki, əzilən cırtdanboyu xilas etdi. İki barmağı ilə ehtiyatla çıxarıb kənara qoydu.
Birdən onun gözü kasıb qardaşın əlindəki kökəyə sa-taşdı. Ondan kökəni dəyişməyi istədi və əvəzində nə istəsə ona verəcəyini söylədi.
– Gəl, bu kökəni bizə ver, əvəzində nə istəsən sənin ol-sun.
Cırtdan boylu adamlar o dəqiqə qızılı xırda-xırda, zər-rə-zərrə, ağız dolusu mağaranın yanına yığdılar.
– Mənə qızıl lazım deyil, sizdə əl dəyirmanı var, onu mənə verin.
Cırtdanboy gördü ki, nə desə onu fikrindən döndərə bilməyəcək. Kasıb qardaşı mağaraya çağırıb küncdəki də-yirmanı göstərdi.
– Bu dəyirman bizim ən qiymətli sərvətimizdir. Ondan ayrılmaq bizim üçün çətindir. Amma sənin kökəndən çox xoşumuz gəldi, ona görə də heç bir şey demirik, sənin olsun. Götür dəyirmanı, get.
Dəyirmanın daşı da çox möhkəm idi. Cırtdanboy söy-lədi ki, onun qulpunu sağa fırlatsan nə istəsən üyüdüb ve-rəcək, lakin qulpu sola fırlatsan, dayanacaq. Bunu etməsən, sonsuza qədər onu dayandıra bilməzsən. Kasıb qardaş də-yirmanı evə gətirdi.
Arvadı onun yolunu gözləyirdi. Kişini qapının astana-sında gördükdə soruşdu:
– Düyü tapa bildinmi? Gətirdinmi?
– Heç bir şey söyləmə, tez bir palaz gətir, yerə sal. Arvad yeri döşədi, əri dəyirmanı palazın üstünə qoyub fırlatdı.
– Bizə duzlu balıq hazır et, balıq ver.
Birdən palazın üstü əvvəlcə iri ağ düyülərlə doldu, sonra isə bir neçə balıq düşdü.
Bir neçə dəfə dəyirman fırlandı, dayandı. Çoxlu müxtə-lif ləzzətli yeməklər peyda oldu.
Səhər açıldı, kişi arvadına dedi:
– Artıq bəsdir, ay arvad, bu qədər sərgərdan gəzdik, do-landıq. Ey dəyirman, bizə yeni, yaxşı ev, bir dənə anbar, at saxlamaq üçün tövlə, tövlədə yan-yana bağlanmış yetmiş dörd at ver. Mənə də çoxlu kökələr ver, düyü kökəsi ver, bir də içki ver.
O kəndin bütün kasıblarını, qohum əqrəbalarını qonaq çağırdı. Böyük qardaşını da yaddan çıxartmadı.
Hamı təəccübləndi ki, kəndin ən kasıb adamının qonaq-lığına gedir.
Qardaşı oraya gələndə gözlərinə inanmadı. Süfrədə hər cür naz-nemət var idi.
“Bu necə oldu? Elə bil dünən məndən borc düyü istə-yən heç o deyilmiş. Necə birdən-birə belə varlanmaq olar? Kəndin ən varlı adamına çevrilib, qonaqlıq verir. Burda nə isə sirr var. Bu sərvət ona hardandır? Ölsəm də, bunu öy-rənməliyəm, bu sirri hökmən almalıyam”, – düşündü.
Böyük qardaş yemək-içməklə məşğul olsa da, diqqətini ətrafdan çəkmirdi.
Qonaqları evə yola salanda kiçik qardaş onlara sovqat vermək istədi.
Yavaşca digər otağa keçib dəyirmanı fırlatdı. Ondan qo-naqları üçün şirniyyat istədi.
Ancaq böyük qardaş qapının arasından hər şeyi gör-müşdü. Nəhayət ki, o arzusuna çatdı. Sirri öyrəndi:
– Ha-ha-ha, mən belə də bilirdim. Yoxsa lüt adamda pul nə gəzir ki, var-dövlət sahibi olsun?!
Ev sahibləri qonaqları gülərüzlülüklə yola salıb yatdı-lar. Ev sakitləşən kimi böyük qardaş evə girib dəyirmanı oğurladı, böyük bir torbaya salıb apardı. Hələ acgöz olduğu üçün qalan şirniyyatı da özü ilə götürdü. Böyük qardaş də-niz sahilinə gəldi, xoşbəxtlikdən orada bir qayıq dirəyə bağlanmışdı. Torbanı da qayığa qoyub oradan uzaqlaşdı, açıq dənizə çıxdı.
Öz-özünə, – “Uzaq bir adaya üzüb gedim, dəyirman da yalnız mənə xidmət eləsin, məni varlı etsin”, – dedi.
Qayıq xeyli üzmüşdü ki, böyük qardaş acdığını hiss et-di. Lakin torbada olan şirniyyatdan yox, duzlu nə isə yemək istədi. Torbada yalnız bir kökə və şirniyyat qalmışdı.
“Kökəni duzlayaram, yeyərəm. Gəlsənə dəyirmandan bunun üçün duz istəyim”.
O, dəyirmanın qulpunu fırlatdı və bağıraraq duz istədi:
– Ey dəyirman, mənə duz ver.
Dəyirmandan duz tökülməyə başladı, nə başladı, lap ağ su kimi aramsız axdı.
Bir göz qırpımında dəyirmandan tökülən duz qayığın dibinə qədər doldu. Duz axını böyük qardaşın topuğuna ça-tanda o, dəyirmanı saxlamaq üçün əlləşdi və bağırdı.
Artıq gec idi, heç dəyirmanı saxlamaq olardı?! Duz dizə qədər gəlib çatmışdı. Qayığın kənarları suya batmağa baş-ladı.
Qayıq duzun ağırlığından dəyirmanla birlikdə suya bat-dı və dənizin dibinə getdi.
Böyük qardaş da qayıqla birlikdə batdı. Belə deyirlər ki, böyük qardaş dəyirmanın qulpunu sola fırlatmadığı üçün duz qayığı batırmışdı. Yəqin ki, duz dəyirmandan tökül-məkdə davam edib. Buna görə hələ əsrin sonuna kimi duz üyüdəcək. Elə bu səbəbdən də dənizin suyu həddindən ar-tıq şordur.
Müəllif hekayə və
nağılları
Nizami Gəncəvi
(1141-1209)
İskəndərİn dİrİlİk suyu
axtarması
(“İskəndərnamə”dən)
Çox qədim zamanlar-dan bəri belə rəvayət edir-lər ki, bir gün böyük İs-kəndər tanrısına ibadət et-dikdən sonra bir məclis qurur. Bu məclisdə hərə bir rəvayət danışır. Hərə öz bildiyi rəvayətləri da-nışdıqdan sonra sıra məc-lisdə oturan qocaya çatır. O deyir:
– Dünyada zülmət ad-lı bir diyar var ki, orada dirilik suyu mövcuddur. Əgər ömrünüzü uzun etmək istəyirsinizsə, o dirilik suyunu əldə etməlisiniz.
Məclisdəkilər bu sözlərə mat qalır. Şah deyir:
– Yoxsa bu işdə başqa hikmət var? Elə su varmı ki, zül-mətdə insanı ölümdən qurtarsın?
Qoca cavab verir:
– Ey uca tacidar, o qaranlıq yerin adı zülmətdir. O zül-mət içində bir həyat suyu var. Kim o sudan içsə xəstəlikdən, ölümdən uzaq olar. Əgər mənim sözümə şübhəniz varsa, kamil qocalardan soruşun.
İskəndər bu sözləri eşitdikcə marağı artır və soruşur:
– O zülmət harada yerləşir?
Yolu padşaha göstərirlər. Padşah da öz yolunu zülmətə çevirir və dirilik suyunun arxasınca gedir. Padşah çox uzun yollar qət etməli olur. Beləcə öz ordusu ilə irəliləyərkən bir çölə gəlib çatır. Bu çöldə onlar bir mağaraya rast gəlirlər.
Çölbəyi o mağaraya Bünğar adı vermişdi. Bundan sonra zaman keçdikcə o şəhərin adı Bulğar qalır. Bir qədər get-dikdən sonra İskəndər əmr edir ki, qocalar və xəstələr bur-da qalsınlar, yola davam etməsinlər. Beləliklə az gedirlər, çox gedirlər və birdən elə bir yerə gəlib çatırlar ki, hər yeri zülmət bürüyür. Padşah bunu görüb təəccüblənir və deyir:
– Bu yolda doğru iz göstərən kimdir?
Bilənlər söyləyir:
– Bu, qaranlıq pərdədir, iç üzü görünməz. İrəli getmək mümkündür, geri dönmək çətin olar.
Amma çox çarə axtarırlar, tapan olmayır. Onların ara-sında bir gənc oğlan var idi. O öz atasına çox bağlıydı. Elə ki, padşah əmr edir ki, qocalar yola davam etməsin, bu oğ-lan çox pis vəziyyətə düşür. O gizlincə atasını da özü ilə bə-rabər götürür.
Belə bir vəziyyət gəlib yetişir ki, oğlan gəlib atasından məsləhət almalı olur:
– Ata, hökmdar gəlib zülmət bir yerə çatıb ki, indi bur-dan çıxmaq üçün çarə axtarır.
Atası deyir:
– Burada gizli bir sirr var. Burdan çıxmaq üçün padşaha yeni doğacaq olan boğaz bir madyan lazımdır. Körpə day-laq doğulan kimi onun başını bir yerdə kəssinlər. Anası bu-nu görüncə ürəyi yanacaq, içində hiddət oyanacaq. O mad-yan geri dönərkən ordu da onun arxasınca getsin. Beləliklə padşah zülmətdən qurtular.
Oğlan gəlib bunları padşaha danışır. Padşah soruşur:
– Sən bunları haradan bilirsən?
Cavan oğlan deyir:
– Padşahım, o gün ki siz əmr etdiniz qocalar yola da-vam etməsin, mənim öz atama ürəyim yandı, onu da özüm-lə götürdüm. Bütün bunları ona danışdım, o da bu danış-dıqlarımı məsləhət gördü.
Padşah əmr edir ki, qocanın dediyi kimi bir madyan gə-tirsinlər.
Rəvayətə görə, İskəndər zülmətə girərkən atını Xızır peyğəmbərə verir ki, ona yol göstərsin. Xızır Peyğəmbər hə-mən yola düzəlir və hər yanda həyat suyunu axtarmağa başlayır. Nəhayət, bu çeşmə tapılır. Bu elə bir çeşmə idi ki, tərifə gərək yox idi. Xızır həyat suyunu tapınca gözlərinə işıq gəlir. O, həyat suyuna enərək həm orada yuyunur, həm də bu sudan içir. Sonra bir qədəhdə su ayırır ki, gələndə İs-kəndərə versin. Lakin bir az sonra Xızır görür ki, çeşmə yox oldu. Xızır anlayır ki, sudan İskəndər içə bilməyəcək, çox pis olur. Sonra Xızır da gözlərdən itir.
Lakin bu əhvalatları rumlular başqa cür danışırlar. On-lar belə rəvayət edirlər ki, Xızırla İlyas bir-biriləri ilə getdik-ləri yolda yoldaş idilər. Onlar çeşməyə yetişəndə atdan enib, bulaq başında süfrə açırlar. Süfrədə yemək üçün balıq da var idi. Onlardan biri su içmək üçün bulağa əyilir və əlindəki balıq suya düşür.
O balığı sudan götürmək istədikdə görür ki, balıq diridir. Onlar anlayırlar ki, bu dirilik suyu imiş. O bu sudan doyunca içir və dostuna da xəbər verir ki, bu əbədi həyat suyundan iç-sin.
Ərəblər isə bu haqda başqa bir rəvayət danışırlar. Ərəb rə-vayətində belə deyilir ki, qədim zamanlarda yolunu azmış rumlu dəstəsi bu dirilik suyunun yerini tapıbmış. Xızır və İl-yas bu sudan içirlər, amma heç kimə bu haqda heç nə demir-lər. İskəndər də bu çeşməni ələ keçirmək üçün zəhmətlə at ça-pır. O, dirilik suyuna yetişmək dilərkən gəlib sulu bir çəmənə çatır. Çeşməyə çatmaq üçün İskəndər qırx gün, qırx gecə yol gedir və nəhayət yorulub bir kölgəlikdə dincəlir. İskəndər gö-rür ki, get-gedə kölgəlik zülmətə çevrilir. Bundan qorxan şah geri dönməyin yollarını axtarır. Bu zaman onun qarşısına bir mələk çıxır və deyir:
– Sən bu dünyanı ələ keçirmisən, amma hələ də doyma-mısan?
Sonra mələk şahın əlinə pul boyda daş qoyaraq deyir:
– Bu daşı gözün kimi qoru. Çalış bu dünyada bu daş ağır-lığında daşlar ələ keçir. Qəlbində minlərlə dilək olsa da bu daş qədəriylə kifayətlən.
İskəndər bu daşı əlinə alan kimi mələk yox olur. Bir qədər getdikdən sonra ona hatifdən səs gəlir:
– İnsanın qismətini yazısıdır verən. İskəndər çeşməni zül-mətdə ararkən bu, Xızıra qismət oldu.
Bu səsi dinlədikdən sonra İskəndər anlayır ki, artıq dirilik suyunu axtarmaq əbəsdir. O, mənasız bir şeyə maraq göstərdi-yini başa düşür və orduya fərman verir ki, geri dönsünlər. Qis-məti olmayan şeyə həvəs göstərdiyi üçün İskəndər dirilik su-yunu əldə edə bilmir. O gəldiyi yol ilə də geri dönür. Bu yolda ona madyan rəhbər olur.
Nizami Gəncəvi
ZALIM PADŞAHLA DÜZ DANIŞAN
KİŞİNİN DASTANI
(“Sirlər xəzinəsi”ndən)
Höcətdə, dirəşkənlikdə Həccacı mat qoyan, ürəklə-ri sındıran bir zülmkar şah vardı. Bir də hər səhər onun sarayında gündüz-dən gecəyə hər pıçıltını, hər xəbəri çatdıran aytək, gün-tək itigöz bir xəfiyyəsi var-dı. O, gizlin işləri, şübhəli məsələləri ustalıqla açma-ğı bacarırdı.
