скачать книгу бесплатно
Dədə Qorqud dastanları
Xalq yaradıcılığı (Folklor)
Uşaq ədəbiyyatı #33
Bu kitab Fərhad Zeynalovun və Samət Əlizadənin sadələşdirdiyi variant əsasında hazırlanmışdır. Yenidən sadələşdirilmiş bu variantda çətin anlaşılan sözlər çıxarılmış, ixtisarlar aparılmışdır.
məktəblinin kitabxanası üçün
DƏDƏ QORQUD
d a s t a n l a r ı
Bu kitab Fərhad Zeynalovun və Samət Əlizadənin sadələşdirdiyi variant əsasında hazırlanmışdır. Yenidən sadələşdirilmiş bu variantda çətin anlaşılan sözlər çıxarılmış, ixtisarlar aparılmışdır.
Redaktordan bir neçə söz
Qədim tarixə, mədəniyyətə malik olan Azərbaycan xalqının şifahi ədəbiyyatı çox zəngindir. İstər nağılları, istər dastanları, istər rəvayət və əfasənələri dünyanın keçmişindən xəbər verməklə yanaşı, fantastik obrazlarla gələcəyindən də xəbər verir. Bu bizə imkan verir ki, böyməkdə olan uşaqlarımız bu amillərdən yararlanıb dünyanın gələcəyi ilə bağlı layihələr, ideyalar təklif etsin. Türklərin gücünü dünyaya intellektləri ilə bəyan etsinlər.
Həyat, dünya, ideyalar, arzular heç vaxt yenilənmir, sadəcə olaraq formasını dəyişib, bir formadan digər formaya düşür. Avropa bunu çoxdan dərk etdiyi üçün qədim mədəniyyətin üzərində işləyərək, cilalayaraq yeni, modern formada üzə çıxarır və dünyaya mədəni hökmranlıq edir. Və beləliklə situasiyalar yaradıb onu idarə edirlər. Necə ki 16-19-cu əsr Avropa yazıçıları Avestanı, Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sini öyrənərək yeni ədəbi nümunələr ortaya qoydular. Bunun sübutu şərqin ən dəyərli abidələrəninin hələ də Avropa arxivlərində saxlanılmasıdır.
Milli irsimizi tanıyıb və tanıtdırmaq məqsədi ilə Hədəf Nəşrləri böyük alimlərimiz Samət Əlizadənin və Fərhad Zeynalovun hazırladığı “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının sadələşdirilmiş variantı üzərində yeni layihə hazırlayaraq əziz balalarımıza təqdim edirik.
Bizim başlatdığımız bu ideya inşaallah ki, mültimedia şirkətlərinə, teleradio şirkətlərinə də təsir edəcək, nağıllarımız və dastanlarımız əsasında cizgi filmləri, bədii filmlər çəkiləcək. Və yad ideologiya ilə böyümək problemindən qurtulacağıq.
Müqəddimə
Məhəmməd peyğəmbərin (s.a.v) zamanında yaxın Bayat boyunda Qorqud ata deyilən bir kişi vardı. O kişi oğuzların kamil bilicisi idi: nə deyirdisə, olurdu. Gələcəkdən qəribə xəbərlər söyləyirdi. Allah onun könlünə ilham verirdi…
Bir gün Qorqud ata dedi: Bir gün gələcək dünyada hökmranlıq türklərin əlinə keçəcək. Və bu hökmranlığı heç kim onların əlindən ala bilməyəcək. Qiyamət günü qopunca, necə var, elə də ömür sürüb gedəcək.
Qorqud ata həm də oğuz xalqının çətin işlərini həll edərdi. Nə olsa, Qorqud ataya danışmayınca iş görməzdilər. O, nə buyursa, qəbul edirdilər, sözün tutub gedirdilər.
Dədə Qorqud xalqı düzgün əməllərlə yaşamaq üçün tez-tez məsləhətlər veridi ki, bir vaxtdan sonra bu fikirlər atalar sözlərinə çevrilmişdir.
Allah-allah deməyincə işlər düzəlməz.
Qadir tanrı verməyincə kişi varlanmaz.
Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz.
Əcəl vaxtı çatmayınca kimsə ölməz.
Ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz.
Bir igidin Qara dağ yumrusunca malı olsa,
yığar toplayar, qismətindən artığını yeyə bilməz.
Qovuşaraq sular daşsa, dəniz dolmaz.
Təkəbbürlük eyləyəni tanrı sevməz.
Könlünü uca tutan adamda ağıl olmaz.
Qara eşşək başına yüyən vursan, qatır olmaz.
Qaravaşa don geydirsən də, qadın olmaz.
Lopa-lopa qarlar yağsa, yaza qalmaz.
Gül-çiçəkli göycə çəmən payıza qalmaz.
Köhnə pambıq bez olmaz.
Qarı düşmən dost olmaz.
Qaracığa qıymayınca yol alınmaz.
Böyük, iti, polad qılıncı çalmayınca döyüş bitməz.
Kişi malına qıymayınca adı çıxmaz.
Qız anadan görməyincə öyüd almaz.
Oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz.
Oğul atanın yetirməsi, iki gözünün biridir.
Ağıllı oğul olsa, ocağının gözüdür.
Oğul daha neyləsin, ata ölüb mal qalmasa.
Ata malından nə fayda, başda ağıl olmasa…
Ağılsız adamın şərindən allah saxlasın, xanım,
sizi!
Qorqud ata xanımları dörd qismə ayırıraq Xanlara belə məsləhət verərmiş: birisi soy soldurandır; birisi toy doldurandır; birisi evin dayağıdır; birisi necə desən, bayağıdır”.
Evin dayağı odur ki, çöldən-bayırdan evə bir qonaq gəlsə, əri evdə olmasa, o gələn adamı yedirir-içirir, əzizləyib-oxşayır, yola salır. Onun uşaqları sağ olsun. Ocağına bu cür arvad gəlsin…
Gəldin, o ki, soy soldurandır, oğrunca yerindən qalxar, əl-üzünü yumadan doqquz bozlamacla bir bardaq qatığı gəvələyər, tıxıb-basıb doyunca yeyər, əlini böyrünə vurar, deyər: “Bu evi görüm xaraba qalsın! Ərə gedəndən bəri qarnım da doymadı, üzüm də gülmədi. Ayağım başmaq, üzüm yaşmaq görmədi”. Deyər: “Ah, nə olaydı, birinə də gedəydim. Umduğumdan da yaxşı-uyfun olaydı”. Onun kimisinin, xanım, uşaqları böyüməsin! Ocağına bu cür arvad gəlməsin.
Gəldin, o ki toy doldurandır, tərpənincə yerindən qalxdı, əl-üzünü yumadan obanın o ucunu bu ucuna çarpışdırdı. Söz-şaiyə yaydı, qapılara qulaq qoydu. Öynəyədək gəzdi. Öynədən sonra evinə gəldi. Gördü ki, oğru köpəklə yekə dana evini qatıb-qatışdırmışdır; evi toyuq komasına, inək damına dönmüşdür. Qonşularını çağırar ki: “Yetər! Zəlihə! Zibeydə! Urudəcan, qızcan! Paşa! Ayna Mələk! Qutlu Mələk! Ölməyə-itməyə getməmişdim. Yatacaq yerim yenə bu xaraba olasıydı. Nə olardı, mənim evimə azacıq baxaydınız? “Qonşu haqqı – tanrı haqqıdır” – deyib-söylər. Bunun kiminin, xanım, uşaqları böyüməsin! Ocağına bunun kimi arvad gəlməsin.
Gəldin, o ki necə desən, bayağıdır. Əri evdə olanda, çöldən-bayırdan evinə bir abırlı qonaq gəlsə, əri desə ki, dur çörək gətir, yeyək; qonaq da yesin. Desə, bişmiş çörək daimi deyil, yemək lazımdır. Arvad deyər: “ Neyləyim, bu yıxılacaq evdə un yox, ələk yox. Dəvə də dəyirmandan gəlmədi… Nə gəlirsə mənim sağrıma gəlsin”, – deyə əlini yanına vurar, üzünü o tərəfə, sağrısını ərinə döndərər. Min söylərsən, birisi-ni eşitməz, – ərin sözünü qulağına almaz. O, Nuh peyğəmbərin eşşəyi nəslindəndir. Xanım, ondan da sizi allah saxlasın! Ocağınıza belə arvad gəlməsin!
I Boy
1. DİRSƏ XAN OĞLU BUĞAC XAN BOYU
Xanlar xanı Bayandır xan ildə bir dəfə şadlıq edib, Oğuz bəylərini qonaq edirdi. Yenə şadlıq məclisi qurub, atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç kəsdirmişdi. Xan, bəylər üçün üç çadır düzəltdirmişdi: Biri ağ, biri qırmızı, biri də qara. Keşikçilərə də tapşırmışdı ki, oğlu olanı ağ, qızı olanı qırmızı, övladı olmayanı isə qara çadıra yerləşdirin.
Dirsə xan adlı bir bəyin isə nə oğlu, nə də qızı var idi. Onun üçün də onu qara çadıra aparanda etiraz edir. Ona deyirlər ki, xanın əmri belədir. Bundan çox pərt olan Dirsə xan igidlərini də götürüb birbaşa evə gəlir. Hadisəni arvadına danışır.
Arvadı deyir ki, xan, gəl böyük bir çadır qurdurub kasıb-kusubu bura yığaraq onlara ehsan verək, borcluların borcunu ödəyək, yetimlərin könlünü alaq. Bəlkə, bu, Allahın xoşuna gələ, bizə bir övlad verə.
Dirsə xan arvadının sözü ilə böyük məclis qurdurdu, Allahdan istəyini dilədi. Atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı. İç oğuz, Dış Oğuz bəylərini ora topladı. Ac gördüsə, doydurdu. Yalın gordüsə, geyindirdi. Borclunu borcundan qurtardı. Təpə kimi ət yığdı. Göl kimi qımız sağdırdı. Əl götürüb arzularını dilədilər. Allah bir ağzı dualının alqışı ilə övlad verdi. Arvadı hamilə oldu. Bir neçə müddətdən sonra bir oğlan doğdu. Oğlancığı dayələrə verdi, saxlatdı… Oğlan böyüyüb boya-başa çatdı.
Deyilənə görə, Bayandır xanın bir buğası və bir də buğrası vardı. O buğa bərk daşa buynuz vursa, un kimi üyüdərdi. Bir yazda, bir də payızda buğa ilə buğranı savaşdırırdılar. Bayandır xan Qalın Oğuz bəyləri ilə tamaşaya baxır, əylənirdi.
Bir dəfə, sultanım, yenə yazda buğanı saraydan çıxardılar. Dəmir zəncirli buğanı üç kişi sağdan, üç kişi də sol yandan tutmuşdu. Onlar girib meydanın ortasında buğanı qoyub getdilər. Bu vaxt Dirsə xanın oğlu üç uşaqla meydanda “aşıq-aşıq” oynayırdı. Buğanı qoyub gedəndə oğlanlara “qaç” dedilər. Bu vaxt Dirsə xanın oğlu hündür meydanın ortasında durdu, baxdı. Buğa da hücüm edib ona sarı gəldi. İstədi ki, oğlanı həlak etsin. Oğlan buğanın alnına çəpəki bir zərbə vurdu. Buğa dalı-dalı getdi, geri qayıdıb oğlana hücüm etdi. Oğlan yenə buğanın alnına möhkəm bir yumruq vurdu; bu dəfə buğanın alnına yumruğunu dayadı, itələyib meydanın başına çıxartdı.
Oğlanla buğa xeyli çəkişdilər. Oğlan fikirləşib öz-özünə dedi: “Bir dama dirək vururlar, o dama dirək olur. Mən niyə bunun alnına dayaq olub dururam?” Yumruğunu buğanın alnından çəkib, yolundan atıldı. Buğa ayaq üstündə dura bilmədi, yıxıldı; təpəsi üstə düşdü. Oğlan bıçağına əl atdı. Buğanın başını kəsdi.
Oğuz bəyləri gəlib, oğlanın başına toplaşdılar, əhsən dedilər. “Dədə Qorqud gəlsin, bu oğlana ad qoysun; özüylə götürüb, atasının yanına getsin. Atasından oğlana bəylik istəsin, taxt alıb versin”, – dedilər.
Dədə Qorqud isə oğlanı belə alqışladı:
Bu oğlan Bayandır xanın uca meydanında vuruşmuşdur. Sənin oğlun bir buğa öldürmüşdür, qoy adı “Buğac” olsun. Adını mən verdim, yaşını Allah versin, – dedi.
***
Dirsə xan oğlana bəylik verdi, taxt verdi. Oğlan taxta çıxdı, atasının qırx igidini unutdu. O qırx igid həsəd apardı, kin saxladı. Bir-birinə söylədilər: ”Gəlin oğlanı atasının gözündən salaq. Bəlkə, atası onu öldürə, hörmətimiz onun atası yanında yenə xoş ola, artıq ola”, – dedilər.
Bu qırx igidin iyirmisi bir yana, iyirmisi də o biri yana getdi. Əvvəlcə iyirmisi gedib, Dirsə xana bu xəbəri gətirdi: “Görürsənmi, Dirsə xan, nələr oldu? Yarımasın sənin oğlun, nankor və fərsiz çıxdı. Qırx igidi dəstəsinə qatıb, Qalın Oğuzun üstünə yürüş etdi. Harada gözəl vardısa, çəkib aldı. Ağ saqqalı qocanın ağzına, ağ birçəkli qadının südünə söydü.
“Dirsə xanın oğlu belə yaramaz işlər görüb” desələr, yer üzündə gəzməyindən ölməyin yaxşı olar. Bayandır xan səni çağırar, sənə ağır cəza verər. Belə oğul sənin nəyinə gərəkdir? Belə oğlun olmasından olmaması yaxşıdır. Öldürsənə! – dedilər.
Namərdlərin o biri iyirmisi də gəlib çıxdı və bir iftira da onlar gətirdilər. Dedilər: “Dirsə xan, sənin oğlun köksü gözəl böyük dağa ova çıxdı. Sən var ikən ov ovladı, quş vurdu. Anasının yanına götürüb gəldi. Anası ilə dilbir olub, atasına qəsd etmək istəyir. Sənin oğlun nankor çıxdı. Ala dağdan ötüb, xanlar xanı Bayındıra xəbər çatar. “Dirsə xanın oğlu belə yaramaz işlər görüb” deyərlər. Səni çağırdarlar, Bayındır xanın yanında sənə cəza verərlər. Belə oğul nəyinə gərəkdir? Öldürsənə!”– dedilər.
Dirsə xan dedi: “Gedin gətirin, öldürüm! Belə oğul mənə gərək deyil!”
Dirsə xanın nökərləri deyir: “Biz sənin oğlunu necə gətirək? Sənin oğlun bizim sözümüzü dinləməz, bizim sözümüzlə gəlməz. Qalxıb yerindən dur. İgidlərini oxşayıb başına yığ; oğlunla görüş, yanına alıb ova çıx. Quş uçurub ov ovlayanda oğlunu oxlayıb öldür! Əgər belə öldürməsən, bil ki, başqa cür öldürə bilməzsən!”
Dirsə xan sübh tezdən oğlunu yanına salıb, öz qırx igidinin dəstəsinə qoşdu, ova çıxdı. Ov ovladılır, quş vurdular. O qırx namərdin bir neçəsi oğlanın yanına gəlib deyir: “Atan dedi, keyikləri qovub gətirsin, mənim qarşımda toplasın; oğlumun at səyirtməyini, qılınc çalmağını, ox atmağını görüm, öyünüm!”
Oğlan cavandır, nə bilsin? Keyiki qovub gətirir, atasının qarşısında qıcıqlandırıb-acıqlandırırdı ki, “atam at çapmağıma baxsın – fərəhlənsin, qılınc çalmağıma baxsın – sevinsin!”
O qırx namərd isə deyir: “Dirsə xan, görürsənmi, oğlanı? Çöldən-düzdən keyiki qovur, sənin qabağına gətirir ki, keyikə atarkən oxla səni vurub öldürsün!”
Oğlan keyiki qovarkən atasının önündən gəlib-gedirdi. Dirsə xan Qorqud sinirli bərk yayını əlinə aldı. Üzəngiyə qalxıb möhkəm çəkdi, sərrast atdı: oğlanı iki kürəyinin arasından vurub yıxdı. Ox yarasından oğlanın qanı şoruldadı, qoynuna doldu. O, bədəvi atının boynunu qucaqlayıb yerə yıxıldı.
Dirsə kövrəlib oğlunun üstünə atılmaq istədi. O qırx namərd qoymadı. Atının cilovunu döndərib qərargahına gəldi.
Dirsə xanın arvadı “oğlancığımın ilk ovudur” – deyib atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmışdı. “Ovu qanlı Oğuz bəylərini yedirim-içirim, sevindirim” dedi. Qırx incəbelli qızı özü ilə götürdü. Dirsə xana tərəf getdi. Dirsə xanın üzünə baxdı. Sağına-soluna göz gəzdirdi, oğlunu görmədi. Ürəyi yerindən oynadı. Qara qıyma gözləri qan-yaşla doldu. Çağırıb Dirsə xana söyləyir:
– Xan atamın kürəkəni, başımın tacı, oğlum hanı?
Arvadı belə danışanda Dirsə xan cavab vermədi. Qırx namərd qabağa gələrək dedi: “Oğlun sağ-salamatdır, ovdadır. Bu gün-sabah harda isə, gələr. Qorxma, qayğılanma, bəy sərxoşdur, cavab verə bilmir”.
Dirsə xanın arvadı geri döndü. Dözmədi, qırx incəbelli qızı özü ilə götürüb, bədəvi ata mindi, oğlunu axtarmağa getdi. Qışda-yazda qarı-buzu əriməyən Qazlıq dağına gəldi. Alçaq yerləri gəzdi, çapıb uca yerlərə çıxdı. Gördü ki, bir dərənin içində qarğa-quzğun enir, qonur, qalxmır. Bədəvi atını o tərəfə sürdü.
Sən demə, oğlan o arada yıxılıbmış. Qarğa-quzğun qan görüb, oğlanın üstünə qonmaq istəyirdi. Oğlanın iki ov iti vardı, qarğa-quzğunu qovurdu, qonmağa qoymurdu. Oğlan orada yıxılanda Boz atlı Xızır oğlanın yanında hazır oldu. Üç dəfə yarasını əliylə sığallayıb: “Oğlan, qorxma, sənə bu yaradan ölüm yoxdur. Dağ çiçəyi ilə ananın südü sənin yarana məlhəmdir” – deyib yox oldu.
Oğlanın anası çapıb oğlanın olduğu yerə çatdı. Baxdı, gördü, oğlu al qanına bulaşıb yatır. Bu zaman anası çığıraraq oğlancığına ağladı, sızladı, oxşadı.
Elə bu vaxt Buğac anasının səsini eşitdi. O, başını qaldırdı, azacıq gözünü açdı. Anasının üzünə baxdı. Oğlan dedi: “Ana, ağlama: qorxma, bu yaradan mənə ölüm yoxdur. Boz atlı Xızır yanıma gəldi, üç dəfə yaramı sığalladı. “Bu yaradan sənə ölüm yoxdur. Dağ çiçəyi ilə anan südü sənə dərmandır”, – dedi”.
Oğlan belə dedikdə qırx incəbelli qız yayılıb, dağ çiçəyi topladı. Oğlanın anası əmcəyini bir sıxdı, südü gəlmədi, iki sıxdı, südü gəlmədi. Üçüncüdə özünə bir zərbə vurdu, sıxdı, südlə qan qarışıq gəldi. Dağ çiçəyi ilə südü oğlanın yarasına çəkdilər. Oğlanı ata mindirdilər, götürüb evə gətirdilər. Oğlanı həkimlərə tapşırıb Dirsə xandan gizlətdilər.
At ayağı iti, ozan dili çevik olur, deyirlər. Oğlanın yarası qırx gündə sağaldı, sap-sağlam oldu. Oğlan ata minir, qılınc qurşanırdı. Ov ovlayır, quş vururdu. Dirsə xanın isə xəbəri yox idi. Oğlunu ölmüş bilirdi.
O qırx namərd bunu duydu. “Nə eyləyək?” deyə düşündülər. “Dirsə xan oğlunu görərsə, oturmaz, hamımızı qırar”, – dedilər. “Gəlin Dirsə xanı tutaq, ağ əllərini ardına bağlayaq, ağ boynuna qıl sicim taxaq, götürüb kafir ellərinə gedək”. Belə də etdilər. Dirsə xan dustaq oldu. Onun dustaqlığından oğuz bəylərinin xəbəri yox idi.
Dirsə xanın arvadı bunu duyan kimi hadisəni oğluna danışdı və dedi ki, atan səhv etsə də, sən etmə. Atını min, qılıncına qurşan atanı dustaqlıqdan azad et.
Oğlan anasının sözünü sındırmadı. Böyük, iti polad qılıncını belinə qurşadı. Ağ tozluca bərk yayını və qızıl nizəsini əlinə götürdü. Gözəl bədəvi atını mindi. Qırx igidini yanına alıb, atasının ardınca çapdı.
O namərdlər də bir yerdə dayanıb dincəlirdilər. Al şərabın tündündən içirdilər. Buğac xan çapıb yetişdi. O qırx namərd onu görüb dedi: “Gəlin, gedək, o igidi tutaq gətirək”. Dirsə xan dedi: “Qırx yoldaşım, aman verin! Mənim əllərimi açın, qolça qopuzumu verin, o igidi geri döndərim. Sonra məni ya öldürün, ya da diri aparın”.
Əllərini açdılar, qolça qopuzunu verdilər. Dirsə xan, oğlu olduğunu bilmədi, qarşıya gəlib söylədi:
Ağ saqqallı qocalar gedirsə, mənimkidir,
İçində sənin də ağ saqqallı atan varsa, de mənə,
Savaşmadan-vuruşmadan xilas edim, qayıt geri!
Mənim üçün gəldinsə, oğlancığımı öldürmüşəm.
İgid, sənin yazığın gəlməsin, qayıt geri!
Oğlan burada atasına belə cavab verdi:
Sənin ağsaqqalı qocaların gedirsə,
İçində mənim də bir ağlı çaşmış,
Başı itmiş qoca atam var qırx namərdə
qoymaram! – dedi.
Buğac çalmasını çıxarıb yellədi. Onun igidləri bunu gördü bədəvi atlarını oynadaraq oğlanın yanına yığıldı.
Oğlan qırx igidini götürüb, atını irəli sürdü, vuruşdu, döyüşdü. Kiminin boynunu vurdu, kimini dustaq etdi. Atasını xilas edib geri döndü. Atası oğlunu görüb çox sevindi.
Xanlar xanı Buğacın bu igidliyinə görə ona bəylik verdi, taxt verdi.
