Qafqazlardan Volqaya

скачать книгу бесплатно

Qafqazlardan Volqaya
Fridtjof Nansen

Kitab Nansenin Qafqazdakı ekspedisiyası haqqında məlumatı ehtiva edir və kəşfiyyat tarixinə marağı olan hər kəs üçün hərtərəfli tövsiyə olunan maraqlı əsərdir.

Fridtjof Nansen

Qafqazlardan Volqaya

BİRİNCİ HİSSƏ

TIFLIS

Bizim beş nəfərdən ibarət komissiya İrəvanda olmuşdu və Türkiyədən olan, hazırda dünyanın hər bir yerinə, o cümlədən Avropaya da yayılmış ermənilərin orada nə dərəcədə yerləşdirilə bilməsini araşdırmışdılar. 1925-ci il iyulun ikisində gecə qatarla İrəvandan evə qayıdırdıq. Səhərə yaxın qatar kəskin hərəkətlə dartınıb dayandığında hələ eşik qaranlıq idi. Komissiyadan olan yoldaşlarımın yatdığı qonşu kupedən səslər eşidilirdi. Onlara dedilər ki, dərhal hazır olsunlar. Onları Batumiyə götürəcək maşınlar artıq hazır gözləyirdi və qatar burada çox dayanmayacaqdı. Bütün bunlar nə demək idi və ayaqyolu harada idi? Biz Leninakanda idik, maşınlar isə həqiqətən də Batumi üçün sifariş verilmişdi. Fransız, həyat dolu Karli artıq tam oyanmışdı və o da hazır idi. İngilis Dupi isə hələ tam oyanmamışdı, o, alt paltarında dayanıb bu var-gələ ucadan etiraz edirdi. O, bütün bunlar haqqında heç nə bilmirdi və maşınla getməyə də qarşı çıxırdı. İtalyan gənc Lo Savio qəti şəkildə etiraz edib üzünü divara sarı çevirib yatmağına davam edirdi. Batumiyə getmək məcburiyyətində olmayan bizim norveçli katib Kuizlinq isə hər şeyə çox sakit yanaşırdı. Bütün sual Batumidən Konstantinapola gedən buxarlı gəmi barədə idi.

İrəvanı tərk etmədən bir neçə gün öncə bizə dedilər ki, gəmi iyulun 6-sı yola düşür və biz də səfərimizi buna uyğun qurduq. Sonra teleqram gəldi ki, yox, ayın 4-ü yola düşür, ancaq güclə yetişə bilərik ona. Amma həmin gün (iyulun 2-si) biz İrəvanı tərk etdiyimizdə gəminin ayın 3-də yola düşməsi haqqında digər bir teleqram aldıq (3 iyul). Belədə yetişmək imkanımız yox idi. Mən də gəmi şirkətinin rəhbərliyinə teleqram vurdum ki, biz planlarımızı onların daha öncəki teleqramlarına uyğun qurmuşuq. Yəni əgər yoldaşlarım gəmiyə yetişməsəydi, günahı onların üzərinə qoyurdum. Çünki sonra bir neçə həftə gəmi olmayacaqdı. Həmin ərəfədə fəal Karli Leninakana teleqram vurub maşın xahiş etdi ki, iyulun üçü tərk edəcək gəmiyə bizi yetişdirməsi üçün maşın göndərsinlər. İki həmkarını eyni zamanda özü ilə götürəcəyinə ümid edirdi, amma istənilən tip macəranı sevmələrinə baxmayaraq, o, indi yuxulu tənbəllikləri fonunda bu fikirdən vaz keçməli oldu və qatar yoluyla davam etdi.

Səhər Tiflisə yetişdiyimizdə teleqram gəldi ki, gəmi növbəti gün yola düşür. Kapitan Kuzlinq və mən vətənə Rusiyadan gedəcəkdik və günorta üç gözəl həmkarımızdan ayrılıb Batumiyə kimi qatarla yolumuza davam etdik. Birlikdə bir neçə gözəl həftə keçirmişdik və inanırdıq ki, yaxşı işlər görmüşük. Biz – geriyə qalan ikili Tiflisdə olacağımız müddətdə “Yaxın şərq” şirkətinin yer təklifinə “hə” dedik və onların qonaqpərvər evində qaldıq.

Dünya elə də böyük deyilmiş, bu yad şəhərdə dostum, Rusiya imperiyasının dəmiryollarının keçmiş direktoru Vürzelin qızı xanım Petrova ilə qarşılaşdım. 1913-cü ildə Sibir və Amur ərazisində onunla səyahət etmişdim. O, bir neçə il işi kənd təsərrüfatı sığortaçısı olan əri ilə bərabər Tiflisdə yaşamışdı. Mən onların hüzur dolu evlərində, cavan və sevimli qızları ilə zövqlü bir axşam keçirtdim. Onlar həmin narahat zamanlardan məharətlə çıxmışdılar və başqalarının məcbur çəkməli olduqları əzab-əziyyətlərdən yayınmağı bacarmışdılar. Onlara mebellərini, dörd otaqlarını – hansı ki, demək olar, boş idi – saxlamağa icazə verdilər. Amma əslində Tiflisdə Sovetlər Birliyinin əksər böyük şəhərlərində olduğu kimi yaşama yeri ilə bağlı ciddi çatışmazlıq hiss edilirdi və əksər ailələr yalnız bir otaqla kifayətlənməli olurdu. Cənab Petrov işi ilə bağlı həm Ermənistan, həm də Gürcüstan ərazisində xeyli səfərlərdə olmuşdu və müxtəlif rayonlarda vəziyyətin necəliyini çox yaxşı bilirdi. Türklərlə həmin müharibə illərində işlər çox pis idi, xüsusilə kənd təsərrüfatında, xüsusilə əhalisi qılıncdan keçirilən, torpaqları korlanan, soyulan türk ordusu tərəfindən məhsulu məhv edilən Ermənistanda!

1921-22-ci ilin qışında minlərlə adam aclıqdan ölmüşdü, ölənlərin meyitləri Ermənistanın Leninakan, İrəvan və başqa şəhərlərin küçələrində qalaqlanırdı. Həmin il ciddi quraqlıq olmamışdı, buna baxmayaraq, həmin il Volqa vadisində baş verən aclıq qədər sərt və ağır olmuşdu şərtlər. Amma kənd təsərrüfatına müdaxilə edən bacarıqlı əllərin sayəsində bu sahə böyük ölçüdə özünə gəlmişdi, hərçənd yenə daha yaxşı olmaq üçün imkan vardı.

Petrovların cavan oğlu vardı, onu da hazırda bir çox rusiyalı gənc kimi mühəndis olaraq böyütmək lazım idi. Ola bilsin, buna səbəb bu böyük ölkənin sənayesinin inkişafda olması, təbii sərvətlərinin daha geniş istismarına başlanmasıydı. Bu amillər insanlara gələcəyə dair ümid yaradırdı. O, hazırda Tiflisin şimalında Kür çayının vadisində tikilən nəhəng dambanın işçilərindən biri idi.

Və mən Transqafqaz hökuməti ilə Ermənistanla bağlı bəzi məsələlər barədə danışıqları davam etdirməli idim. Söhbət burada, demək olar, tamamilə tərk edilmiş suvarma sistemlərinin, əkin sahələrinin yenidən qurulması üçün 17 milyon kron məbləğində kreditin ayrılmasından gedirdi.

Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan hərəsinin öz hökuməti olan üç müstəqil Sovet ölkəsidir. Onlar mərkəzi Tiflisdə hər ölkə üçün bir vitse-prezident səviyyəsində təmsil olunmaqla Transqafqaziya federasiyasında birləşiblər. Federasiya özü isə yenə də, başqa Sovet sosialist respublikaları ilə bərabər Moskvanın hakimiyyəti altında birləşib.

İrəvandakı Ermənistan hökuməti bizim təklifimizlə ikiəlli razılaşdı. Mən bu barədə Ermənistanın Transqafqaz federasiyasında vitse-prezident olan Lukaşinlə də məsləhətləşmələr apardım. Həmin görüşdə bacarıqlı kənd təsərrüfatı funksioneri Erzinkian da iştirak edirdi. Lukaşin dedi ki, Transqafqaz hökuməti də bu təklifə razıdır. Və mənim sevincli təəccübümə səbəb olaraq əlavə etdi ki, Millətlər liqasının onlara kredit ayırmasına onların heç bir etirazı yoxdur. Bu barədə çətinliklərin olacağından qorxurdum, çünki Sovet hökuməti bu liqanı tanımırdı. Sonra dedi ki, Transqafqaz federasiyası Ermənistan hökuməti ilə bərabər kreditin qaytarılmasına zamin durmağa hazırdır. Və həmsöhbətimə görə, həm Moskvadakı Sovet hökuməti, həm də Rusiya Milli Bankı lazım gələrsə, bu əməliyyata öz dəstəyini verəcək. Bu cür zaminlərlə arzuolunan şərtlərlə kreditin alınmasında problem olmamalıdır. Onun bu məsələ ilə bağlı nikbin düşüncələrini bölüşə bilməzdim, qorxurdum ki, Avropa bankları belə ümumi zaminlər yox, daha spesifik təminat mənbələri tələb edə bilər bizdən. Çünki hökumət dəyişikliyi olardısa, bu zaminlər öz aktuallığını itirə bilərdi. Hərçənd o, belə bir ehtimalın olmadığını deyirdi, amma yenə də bu bankların hər zaman nəzərə aldığı mümkünlük idi. Mən bizim Yunanıstandakı çətin vəziyyət zamanı qaçqınları yerləşdirməyə görə alınacaq kredit üçün üzləşdiyimiz çətinlikləri onların nəzərinə çatdırdım. Hərçənd orada da yunan hökuməti verilən kreditdən daha dəyərli olan sabit təminatlar təklif edirdi. Yadda saxlamaq lazımdır ki, banklar hissləri və humanitar məqsədləri olmayan varlıqlardır. Düzdür, işləri heç də hər zaman mükəmməl deyil, amma onlar hesablayıcı maşınlardır. Ona görə də düşündüm ki, spesifik təminat verilərsə bütün proses xeyli dərəcədə yüngülləşmiş olar. Məsələn, borc verənlərin tam nəzarətində olan bir sistem təklif edilə bilərdi ki, nə olsa da borc batmayacaq, əlavə xərclər olarsa, ödəniləcək və s. Ən sadə yol o olardı ki, kredit alınan torpaqlar özü girov kimi borcverənlərə verilərdi, amma bu mümkün deyildi, çünki bu torpaqlar dövlətə məxsus idi və satıla bilməzdi. Lukaşinə görə, heç şübhəsiz ki, bu plan böyük çətinliklərlə üzləşəcəkdi. O, buna ehtiyac görmürdü, heç mənim qorxularım da özünü doğrultmadı. Bir halda ki, üç hökumət, qüdrətli Sovet İttifaqı Bankı bu məsələyə qol qoyur, demək ki, bir problem olmaz. Onda mənə inamsızlıq toxumu səpən biri kimi baxarlar. Mən cavab verdim ki, əlbəttə, bizim tərəfdən məsələni xoşbəxt sonluqla yekunlaşdırmaq üçün heç bir istək və iradə əskikliyi olmayacaq. Dedim ki, yalnız sənin haqlı olduğuna ümid edirəm. Amma irəlidə böyük çətinliklər gördüyümü ondan gizlədə bilmədim. Biz bir-birimizdən mümkün olan ən yaxşı qarşılıqlı arzularla ayrıldıq.

Sən demə, qorxularımın, əsaslı olduğu təəssüf ki, üzə çıxdı. Təklif edilən zəmanət şərtləri altında Ermənistan üçün kredit açılması mümkün deyildi. Bunun üçün konkret təhlükəsizlik və maliyyə mənbəyi göstərilməli idi. Banklar tərəfindən belə bir cavab verildi: Ermənistan və Moskvadakı Sovet hökumətinin pula zamin durması haqqında sizin güclü inamınızı heç şübhəsiz bəyənirik. Amma mənim istədiyim krediti 15 il ərzində geri qaytarmaq lazım idi. Və ölkələrin 15 il ərzində hansı durumda olacaqlarına dair hansı təminat vardı?

Həmin axşam dostumuz Nəriman Ter Kaşaryan bizi şəhərin ən yaxşı otelinin restoranında axşam yeməyinə qonaq elədi. Transqafqaz federasiyası hökumətinin nümayəndəsi kimi bizim Ermənistan və Gürcüstan ərazilərinə səfərlərimizdə daimi bizi müşayiət etdi. Bizim onu Napoleon adlandırdığımızı deyə bilərəm. Buna səbəb onun Napoleona oxşarlığı idi.

Nəhayət, axşam yeməyi nəzərdə tutulduğu vaxtdan iki saat gec başlayanda hərzamankı kimi çox gözəl süfrə açıldı, ora Qafqaz şərabı, eyni zamanda ən yaxşı təamlar düzüldü. Qonaqlar arasında Gürcüstanın vitse-prezidenti, sən demə, tanınmış idmançı olan erməni və bir çox başqa simalar vardı. Hər kəs yaxşı əhvalda idi və Transqafqaz federasiyasının, bizim komitənin, Ermənistanın şərəfinə xeyli lirik məzmunlu sağlıqlar deyildi. Eyni zamanda bizim dostumuz Napoleon, ədalətli Gürcüstan da unudulmadı. Gürcülər həqiqətən də tarix boyu qadın cazibəsinin və cəngavər əməllərin heyranı olublar. Və bu duyğular Şota Rustavellinin “Pələng dərisi geyinmiş pəhləvan” əsərində öz parlaq əksini tapmışdır. Bu əsər üstündən yeddi yüz il keçməsinə baxmayaraq, hələ də xalqın dilindən düşmür.

Şam yeməyindən sonra ay işığı altında maşınlarla təpələr boyu qalxırıq. Restoranın verandasında oturub qoz yeyir, şərab içirik. Sağlıqlar deyilir, şadyanalıq edilir. Erməni dostumuz bizə başına gələn maraqlı macəralardan danışır. Aşağıdan şarmankadan dayanmadan səs gəlir. Belə başa düşdük ki, bunu bizim hər şeyi düşünən dostumuz Napoleon düzüb-qoşub.

Adamı əridən melodiyaların ən əridici yerində 3-4 not çatmırdı, bu isə qarşısıalınmaz effekt yaradırdı. Yerində qalan notlar diş protezindəki yanlış qoyulan dişlərə bənzəyirdi. Onların gözəlliyi çatışmazlıqlar ucbatından hiss edilmirdi. Bizdən aşağıda, Kür çayının yatağı boyunca minlərlə işığı olan, evlərinin bacasından tüstü yüksələn, kilsələrinin qüllələri səmaya ucalan şəhər yerləşirdi, ətrafımızda ay işığında yuyunan müxtəlif ölçülü təpələr vardı. Uzaqlarda, axşam dumanın arasında Qafqaz dağlarının şiş uclu təpələri güclə sezilirdi. Tiflis dünyanın bu hissəsinin mərkəzidir və burada ərazini təşkil edən mədəniyyətlər, həyat tərzləri, etnik azlıqlar qovuşur: ermənilər, gürcülər, tatarlar, farslar, osetinlər, avarlar və başqa bütün Qafqaz dağlarında yaşayan xalqların nümayəndələrindən var bu şəhərdə. Kürdləri sarışın olmalarından, ləzgi və avarları saçlarının seyrək qalmasından, tatarları qaraşın olmalarından seçmək mümkündür. Saysız-hesabsız milli azlıqların nümayəndələrinə ən çox şəhərin cənub hissəsində yerləşən, dar küçələri və xiyabanları olan qədim hissəsində, vurhavurda olan bazarlarında, şıdırğı alver gedən marketlərində rast gəlinir. Burada bacarıqlı erməni satdığı malı sənə ilkin qiymətindən dəfələrlə ucuz təklif edə bilər. Sən “yox, istəmirəm” deyib uzaqlaşırsan, o isə yeni qiymət deyə-deyə düşür arxanca.

Bu arada, qürurlu fars ayağını ayağının üzərinə aşırdıb qarşısında qalaqlanmış malını satır, vecinə də deyil, sən qiymətlə razılaşacaqsan, yoxsa yox, özü də qiymət də elə aşağı deyil ha. Deyirlər ki, ticarətdə dörd yəhudi bir yunan, dörd yunan bir erməni, dörd erməni isə bir fars qədərdir. Əslində belə olub-olmadığı açıq sualdır. Amma hər bir halda, çox güman ki, bu sonuncu millətin nümayəndələri Şərqdə ən yaxşı ticarətçilər sırasındadır. Burada həm İran, həm də Qafqaz xalçaları elə çəkici qiymətə satılır ki, hətta ən iradəli adamlar belə özləri ilə bacarmır. Mənim özüm də Norveçə kimi qatarla, gəmi ilə, maşınla uzun yolum olmasaydı, şirniklənmişdim.

Bir az daha getdikdən sonra dəmirçilərin və gümüş məmulatları istehsal edən sənətkarların küçəsinə yetişirik. Burada həmçinin Qafqazın məşhur olduğu silahlar da hazırlanırdı. Məharətli qafqazlı silah düzəldənlər səni hazırladıqları silahların mükəmməlliyinə inandırmağa çalışırdılar, inandırmaq istəyirdilər ki, onların hazırladığı xəncəri götürüb daşa endirsən, polad xəncərdə zərrə qədər də iz qalmayacaq. Burada həmçinin qılınc, dəmir qalxan, dəbilqə, sizə Orta əsrlər çağlarını xatırladan digər döyüş ləvazimatlarını görüb təəccüblənə bilərsiniz. Amma bunlar hələ də bir çox dağ xalqları, xüsusən də Qafqaz dağlarının yüksək vadilərində yaşayan xevsurlar (Gürcüstanda yaşayan azsaylı xalq – tər) tərəfindən istifadə edilir. Qafqazlıların qızıl və gümüş məmulatları lap qədim zamanlardan çox yüksək qiymətləndirilmişdir. Xüsusən də sümük və gümüşdən hazırlanmış zərgərlik məmulatları məşhur olmuşdur. Qafqaz dağlarında məskunlaşan xalqlar üçün onların silahları hər zaman çox mühüm rol oynadığından bu cür bəzəmə onların bütün silahlarında işlənməli idi. Xəncərlərdə, qəmələrdə, qılınclarda, dayan-doldurmlarada, barıt buynuzlarında, güllə daraqlarında və s. işləmələrə rast gəlinirdi. Öz gözəl, yaxşı hazırlanmış silahları ilə seçilən müəyyən vadilər, kəndlər mövcuddur. Bu sənətkarlıq nümunəsi, deyəsən, yavaş-yavaş aktuallığını itirsə də, bəzi yerlərdə davam edilir. Küçələr boyunca su satanlar da dolaşır, onlar öz qiymətli mayelərini ya eşşək, ya at tərkində böyük dəri çuvallarda daşıyır, müştəri haylayırlar. Bəziləri isə özləri daşıyır. Bu şəhərlərdə su mühüm ticarət obyekti sayılır, xüsusən quru, isti, suyun az olduğu yaylarda daha çox qiymətə minir. Eşşəkləri tərəvəz və meyvə ilə yükləyən oğlanlar da öz məhsullarını müştərilərə təqdim edir.

Yad adamlara bəlkə də qəribə görünə biləcək məqam bütün bu insanları bürüyən sakit ciddilikdir. Ticarətə, alverə, kiçik göstərilərə baxmayaraq, bu insanların həyatlarında müəyyən sevinc çalarları da var. Amma burada təravətləndirici gülüşü çox nadir hallarda eşidə bilərsən. Hətta qadınlar da burada ciddi və təmkinli görünür, istər şəhərin ruslar yaşayan müasir hissəsində, istərsə də müsəlmanların yaşadığı qədim hissədə – burada qadın nadir hallarda görə bilərsən – bu belədir. Dünyanın biz olduğumuz hissəsində qadınlar onların səslərinin qısılmasını istəmir. Burada isə sanki hər yerdə musiqinin səsini qısırlar. Bəlkə də biz avropalılar yaxşı tərbiyə görməyin, ləyaqətin, dəyərin nə olduğunu bilmirik. Bu mənə bir Çin diplomatını xatırladır, bir dəfə bir jurnalist ona Avropa sivilizasiyası haqqında sual verəndə o demişdi: “Nə bilim, bəlkə də yaxşı şeydir, bircə kaş bu qədər səs-küylü olmazdı”.

Şəhərin qədim hissəsindəki evlər alçaqdır, adətən onlar iki mərtəbəlidir, ikinci mərtəbədə açıq eyvanları olur. Və bütün ailə, xüsusən də evin xanımı günün çox hissəsini, əsas da isti yay gecələrini orada keçirdir. Onlar iki eyvana sahib olmağı xoşlayırlar. Hərəsi evin bir tərəfinə düşür və onların biri hər zaman kölgədə qalır.

Şəhərin qədim hissəsinin cənubu və bazarlar isti kükürdlü hamamlara sahibdir, bu hamamlar qədim zamanlardan məlumdur və təzəliklə yenidən təmir edilib. Ola bilsin, şəhər öz adını da məhz bu hamamlardan götürüb. (Tbilisi: gürcü dilində: isti şəhər – tər). Şəhərin ən gözəgəlimli və cəlbedici yerlərindən biri cənub tərəfdə, dar xiyabanda, hündür təpələr üzərində yerləşən Botanika bağıdır. Günün yandırıcı istisindən bura gəlib sərin, uzun tuneldən keçmək, Fars qalası adlanan yerin yanında oturmaq təravətləndirici təsir bağışlayır. Savkissi adlanan axın təpə tərəfdən dərin, dar vadini kəsir. Yayın bu vaxtı bura sadəcə azsulu bir irmaqdır, amma yəqin onun da vaxtları olub: köpüklənən, coşqun axan və hündür şəlalələr yaradan bir çay kimi. Bağ təpəliklərdə yerləşir və romantik çoxçeşidlilik burada hakimdir, cənub təbiətinə xas istənilən ağac və kola burada rast gəlmək olar. Ümumiyyətlə, bitki örtüyü zəngindir. Ağacların arası ilə təpələrə çətin keçilən, kölgəli cığırlar qalxır. Diqqətçəkən məqam ondan ibarətdir ki, bu ağacların hazırda bitdiyi bütün torpaq sonradan bu qayalıqlara gətirilib səpilmişdir. Bacarıqlı insan əllərinin işidir. Hər tərəfdən su axırdı, arxlar, bulaqlar. Amma vadinin o biri tərəfində suyu və ağacları olmayan arxlar vardı, orada, əsasən, qəhvəyi, solmuş otlar gözə dəyirdi. Burada həmçinin qədim, dağıdılmış Məhəmməd qəbiristanlığı dayanıb – bu bizə bir zamanlar ən qədim xristian ölkələrində baş tutmuş ərəb işğalını xatırladırdı. Bu ölkələr ərəblərə qarşı inancları və azadlıqları üçün tənha mübarizələrini aparmışlar. Amma Məhəmmədin qolu öz gücünü itirib, onun zamanı keçib gedib.

Bağın şimal hissəsində təpələrin üzərində səmaya dikilən “Fars” qalası yerləşir. Bu qala isti hamamların, bazarların üzərində, təpənin lap sıldırım ucunda yerləşir. Və bu qala vadinin uzaq nöqtələrinə, aşağıdan bir-birinə sıx tikilmiş evlərin arası ilə axan, burulan, parıldayan sarı lentə oxşayan Kür çayına, saysız-hesabsız kilsə qübbələrinə, şimala, uzağa, dağ sipərinə, Kazbek dağının ağ qarlı şiş zirvəsinə boylanır.

Axşam bizi yenidən dostumuz Napoleonla bərabər axşam yeməyinə dəvət etdilər. Amma bizim miskin düşüncələrimiz hələ şərqin vaxt anlayışı ilə uyğunlaşmamışdı. Dəqiqələr keçirdi, amma maşın gəlib bizi götürmək bilmirdi. Qərb təfəkkürümüzlə nəyisə gözləməyi nə qədər dözülməz hesab edirdiksə, şərq insanı bunu bir o qədər təbii sanırdı. Bir dəfə adamlarımdan biri bir nəfərlə çərşənbə günü saat birdə görüşməli idi, həmin adam növbəti gün səhər 12-yə kimi gəlib çıxmamışdı. Gələndə də kifayət qədər gec gəldiyi üçün üzr istəmişdi. Amma Kuzlinqlə mən heç vaxt bu qədər çox gözləyə bilməzdik. Bir saat yarım keçəndən sonra özümüz başlayardıq getməyə.

Biz böyük bir bağda axşam yeməyi yedik, orada bizi təmiz, gözəl, balaca masalarda əyləşdirib qulluq etdilər. Qiymət kifayət qədər yaxşı idi və orada çox az sayda qonaq vardı. Şərqdən qalxan ay ağacların yarpaqlarının arasından bizə baxıb gülürdü. Qaranlıq yollar bu ölkənin şanlı keçmişi haqqında xəyallar qurmaq üçün çox uyğun idi. Günün yandırıcı istisindən sonra bir neçə cütlük hüzurlu axşamın təravətləndirici havasında rahatlıq tapırdı. Biz sevimli bir gürcü qadının evində idik. Bura fransız zərgər Çardinin 250 il öncə dediyi sözlərə uyğun idi: “Mən deyirəm axı, onları görüb də aşiq olmamaq mümkün deyil. Gəlin bir qədər cəsarətli olaq: çadranı çıxarın! Axı niyə özünüzü gizlədirsiniz? Amma bəlkə saxlayasınız, hər halda xəyal olan dünya ən yaxşı dünyadır”.

Aşağıda köpüklənə-köpüklənə axan Kür torpaqlara bərəkət verərək axır və dənizə tökülür. Biz qəmli gürcü mahnısı dinləyirik:

Qəfildən köhnə yaraların qaysağı qopur,
O, mənim vətənim, bir zamanlar sən
necə bərəkətli, vergili idin.
İndi elə gəlir ki, həmin çağlar artıq gömülüb.
İndi hönkürtü səsləri qulağıma gəlir.

Bağda Moskvadan gələn kampaniya müxtəlif şoular göstərirdi, amma oturub baxmağa yer yox idi. Adəti üzrə onlar mükəmməl performans göstərdilər və axırda sürəkli alqışları haqq etdilər. Rusların necə qabiliyyətli olması həqiqətən diqqətçəkicidir. Eyni sözləri bu qafqazlılar haqqında da söyləmək olar, onlar istənilən səhnə fəaliyyətində ustadırlar. Aktyorluq – istər komediya, istər dram olsun, balet, opera… Hələ mən rəqsdən danışmıram. Bütün tamaşa növləri istənilən əhali təbəqəsi tərəfindən qiymətləndirilir və qəbul edilir. Qeyd etməyə dəyər ki, Moskvadakı Sovet hökuməti məşhur opera və balet əsərlərinin səhnələşdirilməsinə qarşı çıxdığında – bu işlərə büdcədən ayrılan illik vəsait həddən artıq çox olduğundan – əhali etiraz ərizəsi hazırlayıb, imzalayıb mərkəzə göndərdilər. Bildiyim qədər fəhlə sinfinin yekdil etiraz etdiyi yeganə səhnə olub bu. Amma onlar öz baletlərini istəyir, hökumət isə geri addım atmaq istəmirdi.

Səhnə tamaşalarına bu qədər meyllə, bacarıqlı aktyorluqla yanaşı nə geyimlərində, nə rəftarlarında qeyri-adilik nümunəsi sezmək mümkün deyildi. Başlarında yumşaq Lenin kepkaları, əyinlərində ya boz, ya mavi bluza, böyük anlamda yalnız monoton təəssürat oyadırdılar. Heç qadınları da burada rəngarəng geyimlərdə görmədim. Orda-burda rəngbərəng bluzalar, şallar gözə dəyir, amma onlar da bayram geyimləri deyil, yalnız boz rəng əskikdir. Hər tərəfdə işçi sinfin monoton görünüşlü gündəlik geyimləri var. Amma, ola bilsin, yeni cəmiyyətlərdə məhz belə də olmalıdır. Köhnə günlər öz cah-cəlalı, möhtəşəmliyi və bayramları, qızılı ilə ötüb keçmişdir. Bütün xoş köhnə günlər işçi sinfin sayəsində olmuşdu. Artistik nöqteyi-nəzərdən və səhnədə baş verənlər baxımından indi yerləri dolduran “proletariar” idi. Çoxu da ipək geyimdə və çarşabda olan kişilər, qadınlar…

Biz bu izdihamı izlədiyimiz zaman, qəfildən dostumuz Napoleon qarşımızda peyda oldu. Dostları ilə bərabər bizi Tiflisin bütün əyləncə yerlərində axtarmışdılar. Nəhayət, gəlib burada tapmışdı. Növbəti gün olacaq səfərimiz üçün hazırlıqlarla başı çox qarışdığı üçün bu qədər gecikmişdi. İndi isə Kaxet şərabı və musiqi ilə kompensasiya etmək niyyətində idi. Və indi həzin gürcü musiqisinin sədaları altında biz Gürcüstan paytaxtı ilə vidalaşırdıq.

Rusiyada baş verən böyük aclıqların nəticələrini qismən aradan qaldırmaq üçün işləri davam etdirərkən Moskvada Dağıstan Respublikasının prezidenti Samurski ilə görüşdüm. Orada da böyük qəm-qüssə vardı. Və o, məndən səmimi şəkildə şərtləri görüb, tanış olub. Mənə mane oldular, gedib baxa bilmədim və nəticədə ən zəruri tibbi ləvazimatları, dərmanları göndərməklə kifayətləndim. İndicə ondan teleqram almışdım, ürəkdən məni evinə dəvət edirdi ki, qayıdarkən Dağıstana keçim və onun qonağı olum. Bunu etməyə mənə heç nə mane olmadığından, Kvuzlinqə teleqram vurdum ki, iyulun altısı, bazar ertəsi Vladiqafqazda olacam.

Qafqaz dağlarının şərq ətrafından birinci Bakıya, sonra Xəzər dənizi boyunca Dərbəndə, ordan da Dağıstana uzun dəmir yolu səyahətini seçməkdənsə, Qafqaz dağları boyunca Gürcüstan hərbi yolu adlanan yolla ora getmək istəyirdik.

Bizə bu yolda baş verə biləcək bir çox diqqətçəkən əhvalatları danışmışdılar. Bir il öncə, poçt daşıyan düz sərnişinin yanında güllələnib öldürülmüşdü. Sonra isə onların hər şeyini soyub talamış, lüt-üryan yolun ortasında buraxmışdılar. Yazda bir sərnişinin bəxti gətirməmiş və hər iki dizindən güllə yarası almışdı. Bu davakar dağ xalqları, inanılmaz hündürlükdə yerləşən vadilərdə yaşayır və hər kəs burada silahla gəzir və onlar öz yaşayış adət-ənənələrindən qurtulmaqda çətinlik çəkirlər. Amma bizə dedilər ki, yol bu aralar tamamilə təhlükəsizdir. Qafqaz dağları Xəzər dənizi ilə Qara dəniz arasında, cənub-şərqdə Bakı olmaqla, şimal qərbdə Azov dənizinə qədər nisbətən dar silsilədə uzanır. Uzunluğu 1100 km, eni 70-170 km olmaqla 120 min kvadrat km. 700 km uzanan dağların hündürlüyü 3000 km-dən artıqdır, burada yollar dar, keçidlər hündür və təhlükəlidir. 2300 metrdən 3000 metrə kimi dəyişən hündürlüklər tarix boyu şimaldan cənuba, cənubdan şimala insanların köçünü əngəlləməklə təbii sipər rolunu oynamışdır. Belədə, onlar ya Xəzər dənizin şərq sahillərinə doğru, ya da boğazlar, keçidlər vasitəsiylə Qara dənizə doğru köç etmələrini şərtləndirmişdir. Qafqaz dağlarının bir neçə bükülməsi var və mərkəzi bükülmə Terek və Kuban çaylarının mənbələri arasına düşür. Dağ silsiləsinin mərkəzi hissəsi qranit və kristal qayalıqlardan ibarətdir. Onlar təməl qayaya aid ola bilər. Təməl qaya bir çox başqa yerlərdə ağır çöküntü süxurlarından ibarətdir.

Bu mərkəzi bükülmənin şimal hissəsində qayalar üzərində son zamanlar iki vulkan püskürməsi halı qeydə alınmışdır, biri şimal-qərbdə yerləşən Elbrus, yaxud da Cin-Padşah, (5629 m, bura həmçinin Qafqaz dağlarının ən hündür zirvəsidir) digəri isə cənub-şərqdə yerləşən Kazbek zirvəsidir. Bu vulkanik kütlələr Qafqaz sıra dağlarının ən hündür zirvələrini təşkil edir. Buradakı zirvələrdən 20-dən artığı Monblan zirvəsindən daha hündürdür. Onlar, adətən, sıra dağlardan ayrı vəziyyətdə yerləşir, onların ətəklərini vadidən axan çayların suları yuyur. Onlar həmçinin dağ döşü boyunca böyük miqdarda, axınla bazalt lava da püskürür. Amma silsilənin cənub-şərq tərəfi, Kazbek dağının yaxınlığında, Terek çayının mənbəyini götürdüyü yerlərdə yollar indi yəqin çox təhlükəsiz olar. Andi silsiləsi kimi tanınan şimal silsiləsi Dağıstan ərazisinə düşür, Petrovskdan qərbdəki düzənliklərə qədər Çeçenistan boyu Meşi dağlarının bir növ davamı kimi uzanır (Kür və Rion çaylarının yaratdığı ovalıq boyunca). Şərqdə, cənub-şərqdə dağların hündürlüyü mərkəzdəki qədər olmasa da, burada da xeyli çayda hündürlüyü 4000-i keçən zirvələr mövcuddur. Cənubda Qafqaz dağları yerini ovalıq ərazilərə, Kür-Araz ovalığına, şimalda isə cənub-şərqi Rusiyanın hamar steplərinə verir.

Hündür dağlıq ərazilərdəki bulaqlar, adətən, vadilərə, uzununa, dağ silsiləsi boyunca axır, hərdən sıldırım qayaların, dağların arasından süzülüb şəlalələr, dar keçid suları yaradır. Silsilənin dağ döşündə qar xətti 2900-3500 metr arası dəyişirsə, şimal hissədə bu rəqəm 3300-3900 metrdir. Alp dağlarında olduğu kimi bu dağlar da buzlaşma dövründən keçib və çətinliklə keçilən qar örtükləri, iri buzlaqlarla örtülüb. Bəzən bu buzlaqlar dağ ətəklərinə qədər gələ bilir. Amma diqqət çəkən məqam odur ki, vadilər və hamar ərazilər burada iri buzlaqların müdaxiləsi ilə bir çox buzlaqların geniş yayıldığı ölkələrdən fərqli olaraq “U” formalı landşaft əmələ gətirməyib. Burada buzlaqlar isə quru ərazisinə soxulub çoxsaylı dərin dağ gölləri də yaratmayıb. Bu təbiət hadisəsi daha çox buz sürüşmələrin geniş yayıldığı Norveç və İsveç kimi ölkələrdə müşahidə edilməkdədir. Qafqazda vadilərin bir tərəfi dikdirdir, ora dərin, dar və “V” formasındadır. Belədə, vadi dibləri dar olmaqla keçid üçün xeyli dərəcədə əlverişsizdir. Çox zaman çaylar dərin dərələrdən, uçurum vadilərdən axır. Burada göllər yoxdur və çaylar qıjıltı ilə axıb – demək olar, hər zaman onların suyu palçıqlı olur – ovalıq ərazilərdə, düzənliklərdə insanlar tərəfindən əkin-biçin işlərində istifadə edilir və dağ ətəklərində böyük depozit olaraq yatırılır.

Ola bilsin, vadilərin belə özünəməxsus olmasına səbəb hər iki sıradakı dağ döşlərinin çox dik olması, iri buzlaqların heç bir maneə ilə rastlaşmadan aşağı sürüşə bilməsidir. Eyni zamanda həm su, güclü şaxta ilə bərabər çox güclü eroziya təsirinə sahibdir. Bundan başqa, burada qayaların nisbətən yumşaq olması onların suya qarşı müqavimətini daha təsirsiz edir. Su və şaxtanın gücü həmişə buzlaqlardan daha çox olub.

Çox güman Qafqaz dağlarında qalxma-enmə ilə ətraf ərazilərində eyni coğrafi olayların müşahidə edilməsi arasında bağlılıq var. Eyni zamanda həm şimal, həm də cənub Qafqaz dağlarındakı isti-soyuq bulaqlar da var. Bulaqlardan bəziləri qaynar, bəziləri buz kimi soyuqdur, onların yod, brom, kükürd, maqnezium və başqa çoxsaylı faydalı minerallarla zəngindir. Bu bulaqlar lap qədimdən öz müalicəvi əhəmiyyəti ilə seçilmişdilər. Bulaqların ətrafında müxtəlif xəstəliklərin və orqanizm zəifliklərinin müalicəsi üçün sanatoriyalar, xüsusi müalicə mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Əfsanəyə görə, Böyük İsgəndərin adamları bu şəfaverici bulaqların bəzilərinin suyundan istifadə etmişlər.

Bu möhtəşəm dağların bəzi dağətəyi rayonlarında, xüsusən, yeni geoloji qatlarında neft (nafta) tapılır. Müalicəvi neft, əsasən, Bakı və onun ətrafında, eyni zamanda Kür çayının cənub ərazilərində tapılır. İndi, demək olar ki, Bakıdakı qədər neft çıxarılan yer Terek çayının cənubunda, Qroznı yaxınlığındakı yataqdır. Petrovskdan cənubdakı düzənlik ərazilərdə, Xəzər dənizinin sahilləri boyunca – eyni zamanda qarşı tərəfdə, şimal-qərb silsiləsində, Azov dənizində, Taman yarımdasındada – neft yataqları mövcuddur. Amma dağların cənub yamaclarında, Gürcüstanda, Kür çayı ilə onun qolu Alazan arasındakı hissədə də neft var. Bir çox yerlərdə yerin tərkindən təbii qaz çıxır, qədim dövrlərdə insanlar yerin tərkindən çıxan qaza ibadət etmişlər və onlar atəşpərəstlər adlanmışlar. Qafqazlarda hələ ki, əhəmiyyətli miqdarda qara, yaxud əlvan metal tapılmamışdır. Bəzi çayların yataqlarında qızıla rast gəlinib, amma faydalı, gəlir gətirəcək miqdarda yox. Hərçənd hələ qədim zamanlarda yunan Strabon qeyd etmişdir ki, ona söylənilən məlumata görə, “çay axınları qızılla zəngindir, onları barbarlar yuyub aparırmışlar”. Onlar bunu ucu biz nizələri üstünə tükü olan dəri keçirtməklə nail olurmuşlar. Və bu yolla da “Qızıl yun” nağılı meydana çıxmışdır. Vladiqafqazdan qərbdə yerləşən Osetya adlı ölkədə əhəmiyyətli gümüş, sink və qurğuşun yataqları mövcuddur. Burada həmçinin bir az dəmir və mis də var. Amma faydalı qazıntılar içində ən önəmlisi, heç bir müqayisəyə gəlməyən, əsasən, Gürcüstanda, Kutaisinin qərbində, cənubi dağ yamaclarında geniş yayılmış manqanes yataqlarıdır. 1925-ci ildə Harrimanın başçılıq etdiyi Amerika şirkəti bu yataqların – ehtimal ki, bu yataqlar dünyada öz qəbilindən ən mühüm yataqlar hesab edilir – istismarı üçün razılıq əldə etmişdir. İllik böyük məbləğdə istismar haqqı verildiyi üçün böyük narahatlıq vardı. Amma hazırda anlaşmazlıqların aradan qalxdığı indiki dövrdə yataqların nəzarət və istismar hüququ yenidən Sovet hökumətinin əlinə keçmişdir. Kutaisinin qərbində həmçinin kömür yataqları da var. Sulfata, əlbəttə ki, Dağıstanda rast gəlinir. Çaylara gəldikdə, xüsusən, dörd böyük çayın adını çəkə bilərik. Və ola bilər ki, bu dörd çayın orta əsrlərlə Cənnətdən axıb gələn dörd çayla əlaqəli olduğuna inanır yerlilər. Amma şimal qütbündə həm çaylar, həm dağlar dəyişib. Elbrusda başlayan Kuban şimal istiqamətindən düzən ərazilərdən axır, sonra qərbə doğru yönəlib Azov dənizinə tökülür. Terek çayı Kazbek dağının cənub yamaclarından başlayır, əvvəl şərqə doğru axır, sonra köpüklənə-köpüklənə dar qayalıq ərazilərlə gəlib Vladiqafqazdan keçir, ondan sonra şərqə doğru kəskin bir dönüş edir və böyük delta yaradaraq Xəzər dənizinə tökülür. Dağın cənub-qərb yamaclarında Rion çayı Kutaisinin alçaq düzəngahları boyunca Kolxisaya qədər axır və Qara dənizə tökülür. Qızıl çomaq və Günəş kralı sarışın qızını məhz bu çaydan götürmüşdür. Dördüncü və ən böyük çay sıra dağların cənub yamacları boyu Azərbaycanın düzən ərazilərindən axan və Xəzər dənizinə tökülən Kür çayıdır. Bu çay mənbəyini Qafqaz dağlarından deyil, Kars dağı yaxınlığındakı yüksəkliklərdən götürür. Amma çayın xeyli iri qolları var, ən böyükləri sırasında Arqava, Yora, Alazan çaylarını deyə bilərik. Qafqaz dağlarının şimal hissəsində yaylar çox zaman quru, isti, az yağıntılı keçirsə qışlar soyuq və şaxtalı olur. Ümumi götürdükdə, Azov dənizi ətrafına da çox az miqdarda – təxminən illik 500 mq – yağıntı düşür. Amma dağ silsiləsinin mərkəzinə doğru yaxınlaşdıqca, yağıntının miqdarı, demək olar, iki dəfə artır. Dağın cənub yamaclarına da çox yağıntı düşür, xüsusən, Qara dənizə tərəf yağıntının miqdarı 2 metrə kimi çata bilər. Dağın bu cənub-qərb yamacları ona görə də qalın subtropik meşələrlə örtülüdür. Digər tərəfdən Qafqaz dağlarının şimal-şərq hissələrində isə – xüsusən, Dağıstanda – dağlar o qədər çılpaq görünür ki, elə bil tamam ağacsızdır. Şimala doğru dağ yamacları, silsilənin həm mərkəzində, həm də şimal-qərbində əksinə olaraq sıx meşələrlə örtülüdür. Qafqaz dağlarının aşağı yüksəkliklərində meşələr, adətən, şam, ağcaqayın, palıd, göyrüş, ardıc, şabalıd, qoz, çinar ağaclarından ibarət olur. Ağacların arasında ilanlara, kərtənkələlərə və başqa sürünənlərə tez-tez rast gəlmək olur. Bir qədər yuxarıda həmişəyaşıl palıda, at şabalıdına, cökə, ağcaqayın, fıstıq, küknar, ağcaqovaq ağaclarına rast gəlmək mümkündür. Bir az da yuxarıda yenidən küknar və ağcaqayın sıralanır və sonra ağcaqayın daha da sıx rast gəlinir. Ağaclar təxminən 2200 metr yüksəkliyə kimi davam edir, ordan yuxarıda isə təxminən 3000 metrə kimi örüşlər davam edir. Heyvanlar aləmi də zəngindir burada. Burada ayılara, canavarlara, çaqqallara, tülkülərə, kaftarlara, vəhşi pişiklərə, şirlərə və az hallarda bəbirlərə də rast gəlmək olur. Bu meşələrdə vəhşi donuz və maral da çoxdur. Uca dağlarda, sıldırım qayalarda isə turlar və dağ keçiləri məskən salıb. Sıra dağların qərb hissəsindəki yüksəkliklərdə Avropa bizonunun sürüləri də var, eyni zamanda çox az yerdə vəhşi öküzə rast gəlinir. Buradakı tip öküz bir zamanlar bütün Avropaya yayılmış aurok öküzünün qohumudur. Endemik quşlardan qırqovulu göstərmək olar, onların sayı çoxdur və gerçək evləri Rion çayı yaxınlığında, Yunanıstanın Phasis ərazisindədir – bu quş latınca adını məhz buradan götürüb: Pheasant.

Ev heyvanları sırasında isə at, inək, keçi, eşşək, camışın adını çəkmək olar. Kənd təsərrüfatı primitiv səviyyədədir, taxta kotandan hələ də geniş səviyyədə istifadə edilir. Kotan, xış çox zaman camışlara, öküzlərə qoşulur. Amma bu primitiv üsullarla belə əkilib becərilən torpaqlar bol məhsul verir. Dağ ətəklərində torpaqlar üçün yalnız çapaqdan istifadə etmək olur. Becərilən dənli bitkilərin sırasında buğdanın, çovdarın, qarğıdalının, çəltiyin, arpanın və s. adını çəkmək olar. Arpa 2500 metr yüksəklikdə də əkilir. Kartof və tütün həmçinin 1800 metr və daha hündürdə əkilir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Qafqaz dağları insanların köç etməsi üçün təbii sədd rolunu oynayır. Dalğalar bu sıra dağları həm şimal, həm cənub yamaclarından yusalar da, içəri daxil ola bilməyiblər, amma müdafiənin asan olduğu, keçilməz dar vadilərdə isə keçən insanların fraqmentləri qalıb. Nə irəli, nə geri gedə bilmədən burada sıxılıb qalan tayfaların qalıqlarına hələ də rast gəlmək mümkündür. Beləliklə, bu kiçik dağlıq ərazidə dünyanın heç bir yerində oxşar kiçik ərazidə olmadığı qədər müxtəlif xalqların nümayəndələri yaşayır. Bütün bu insanlar çox az bilinən müxtəlif dillərdə danışır. Danışılan dillər çox nadir hallarda bilinən hansısa dillə qohumdur.

Bir çox tayfalar, yaxud insanlar adətən dillərinə görə üç əsas qrupa bölünürlər: əsl qafqazlılar, Türk-tatarlar və Hind-avropa qrupu. Orada həmçinin başqa xalqlar da yaşayır və onların tarixi kökü, ola bilsin, bir qədər dumanlıdır. Qafqazlıların dili qəribə təcrid vəziyyətindədir və hələ ki, filoloqlar burada danışılan dillərlə hər hansı dünya dili arasında qohumluq əlaqələri aşkar edə bilməmişlər. Ola bilsin, bəzi alimlər bu dillərin kiçik Asiyada qədim zamanlarda danışılan dillərlə hansısa bağlılığını iddia etsin. Eyni zamanda etruskların və baskişlərin dili ilə müəyyən yaxınlıq da təklif edilən versiyalar sırasındadır. Dillər Şimali Qafqaz və Cənubi Qafqaz olmaqla iki yerə bölünüb. Şimali Qafqaz dillərinə Gürcüstanda və Kartveliyada danışılır, Cənubi Qafqaz dillərinə isə Abxaziyada, Çerkeziyada, Çeçenistanda rast gəlinir. Şimali Qafqazda eyni zamanda ləzgi dilində də danışılır.

Gürcülər Kür və Rion çaylarının vadisində, Qafqaz dağlarının cənub yamaclarında, eyni zamanda yüksək dağlıq ərazilərdə (Elbrus və Svanetiya dağlarında) yaşayır. Abxazlar Qara dəniz sahillərinə tərəf olan yerlərdə sıra dağların cənub yamaclarında yaşayır. Çərkəzlər və Kabardinlər Vladiqafqazdan şimalda, Terek çayı boyunca Qafqaz dağlarının şimal yamaclarında yaşayır. Ruslara qarşı qəhrəmancasına vuruşan və nəhayət ki, 1864-cü ildə məğlub edilən çərkəzlərin böyük hissəsi kiçik Asiyaya, türklərin yanına köç etmişlər. Orada onların bəziləri sərgərdan gəzərək insanları soyan dəstələr yaratmışlar. Çeçen tayfalarından çoxu (çeçenlər, içkerlər, inquşlar və onlardan törəyən daha kiçik tayfalar – xistlər, qarabulaqlar, miçikolar və s) əsasən, Dağıstan dağlarının şimal qərbində, Çeçenistanda və İçkeriyada, Arqun çayının və onun çoxsaylı qollarının vadilərində yaşayır. Və Qroznı, Terek kimi uzaq şimal-qərbdə, qərb tərəfdən Vladiqafqazda da onların tayfalarının nümayəndələri məskunlaşıb. Ləzgi tayfasının bir çox qolu var və onların içində ən tanınmışı avarlardır. Onlara Dağıstanda rast gəlmək mümkündür. Hind-Avropa insanına gəldikdə isə osetinlər xüsusi qeyd edilməlidir, onlar, əsasən, Arqava və Terek çaylarının yuxarı axarlarında, eyni zamanda Vladiqafqazdan şimalda və şimal-qərbdə məskunlaşıblar. Tatlar da həmçinin Hindo-Avropa mənşəli insandır, onlar Xəzər dənizi boyunca, Bakıdan şimalda yaşayır. Türkdilli tayfaların içərisində Dağıstanın Xəzər dənizi sahillərində yaşayan gümükləri, onlardan şimalda, Terek çayının deltasında məskunlaşmış noqailəri qeyd etmək olar. Bəzi türk tayfaları həmçinin – tauluslar və karaçaylar kimi – Elbrus dağının qərbində və Svanetiyanın şimalında yaşayır.

İKİNCİ HİSSƏ

SƏFƏRIN ILK HISSƏSI

Biz Tiflisi iyulun 6-sı, bazar ertəsi səhər saat dörddə tərk etdik. Bütün işləri dostumuz Napoleon düzüb-qoşmuşdu və özü də maşında bizimlə gəlirdi. Gözləntilərimiz yüksək idi. Biz Qafqazlardan keçən bu möhtəşəm yol haqqında o qədər şey eşitmişdik ki! Ruslar bu yolu hələ 1783-84-cü illərdə istifadə etməyə başlamışdılar, elə o vaxt Vladiqafqazın (tərcüməsi Qafqazın hakimi) da əsasını qoymuşdular. Keçən əsrin əvvəllərində yol tikilib qurtardıqdan sonra böyük zəhmət hesabına şahzadə Baryatinskin – Şamilə qalib gələn şəxs – vəsaiti hesabına yenidən tikilmiş və 1861-ci ildən bugünkü formasını almışdır. İlk yolumuz Kür çayı boyunca şimal istiqamətində idi. Sonra vadi ərazisindəki dar yolla sürdük, yanımızda yeni, nəhəng su elektrik stansiyası vardı, onu keçdik. Burada indi 18 min at gücü enerji istehsal edilir. Sonra bu rəqəm 30000-ə çatdırılacaq. Hündürlükdə, dağ dikdirinin o biri tərəfində kilsə yerləşirdi. Buranın yerləşiminə və formasına görə qartal gözünə çox oxşarlığı vardı. Əlçatmaz dağlıq ərazilərdə gürcülərin monastrlar tikmə üsulu – elə bu monastr da daxil – həqiqətən də, diqqətəlayiqdir. Fransız Çardinin (1672) verdiyi izahat beləydi ki, bu monastrlara qulluq göstərməyə, onları təmir etməyə gərək yoxdur, çünki buralara çox nadir hallarda kimsə dırmaşa bilir. Çətin ki, bu izahat həqiqəti əks etdirsin. Çünki fars dini konfiksiyalarının iddialarına görə, yüksəkliklərdə, uca dağlarda biz Uca yaradana daha yaxın oluruq. Amma ən böyük ehtimal burada öncə çəkilən təhlükəsizliklə bağlı məsələlər olub. Belə yüksəkliklərdə, keçilməz, sıldırım dağlarda adam üçün həm özünü, həm də monastrı yadelli işğalçılardan qorumaq, müdafiə etmək daha rahat olur. Bu monastr da başqa bir çox monastrlar kimi bir zamanlar müdafiə üçün nəzərdə tutulan keşikçi qülləsi olan hündür, möhkəm divarlarla əhatə olunub. Yol Kür çayı boyunca davam edirdi, çay dərənin dibindən cənuba doğru kəskin bir dönüş edir, sonra isə yenidən şimal, şimal-qərb istiqamətindən axırdı. Sonra yolumuz körpüdən keçir və şərqə doğru burulur, çayın sol sahili boyunca Gürcüstanın keçmiş paytaxtı olan Mtsxeti yerləşir. Burada şimaldan axan Arqava çayı Kür çayı ilə qovuşur. Burada kral qüllələri ilə möhtəşəm bir kasedral var. Sonra biz yenidən Arqava vadisi ilə şimala doğru səfərimizi davam etdiririk, qədim qalanın qalıqlarının və keşikçi qülləsinin yanından ötüb keçirik. Burada biz müqəddəs və tarixi torpaqdayıq, bu torpaq qədim zamanların xatirələrini insanların beyninə doldurub. Biz eyni zamanda havada dövr edən melonxoliyanı, poeziyanı, xalqın musiqisini də duya bilirdik. Gürcüstan, daha dəqiqi, onun mərkəzi hissəsi Kartliya və Kaxetiya həqiqətən də arasıkəsilməz şəcərə və təxminən 2 min il tarixlə dünyanın ən qədim krallıqlarındandır. Keçən əsrin əvvəllərində Rusiyaya ilhaq edilənə kimi bu kral ailəsinin hakimiyyəti davam etmişdir. Keşikçi qülləsinin yaxınlığında Bürünc dövrünə aid daş tabutlarda basdırılan insanların qəbirləri aşkar olunmuşdu. Bu qəbirlər gürcülərdən, Kartvelianlardan – onlar bu ərazilərə sonradan gəliblər və qısa başlıdırlar -tamam fərqli olan, uzunsov başa sahib qədim insanlara məxsusdur.

Yol bol sulu, üzərində saysız-hesabsız şəlalələr olan çay boyunca davam edir. Belə çaylar, şəlalələr bizdə, Norveçdə arfada ifa edən su prinsessaları ilə assosiasiya edilirsə, burada sizi rusalkalar tovlayıb çağırır, sonra isə ölənə kimi qıdıqlayırdı.

Yol hazırda yavaş-yavaş dikdirə çıxırdı və Araqva vadisindən sola burulurdu, burada landşaft daha az quraq idi, yaşıl zəmilər gözə dəyirdi. Şərqdə boz, lüt dağlar vardı və qalın meşələr dağlarla bu vadinin ortasına düşürdü. Biz Bazaltetskoe adlanan kiçik şoran ərazidən keçdik və açığı, təəccübləndik. Bu yer bizə xatırlatdı ki, hətta dağın cənub yamaclarında belə duzlaq, şoran ərazilərə rast gəlmək olar. Burada buxarlanma çox, yağıntının miqdarı isə çox az idi. Duşet şəhərinin yanından keçdik. Arqava əyalətinin hakiminin iqamətgahı məhz burada olmuşdu – qədim zamanlarda o çox güclü idi və tez-tez Gürcüstan çarları ilə müharibə edirdi. Həmin zamandan qalanın qalıqları hələ də qalır. Yaxınlıqda Samt Kvirik və Samt Avlita kilsələri var. Bu kilsələr dağ döşündə, qocaman, müqəddəs ağacların altında, min metr hündürlükdə yerləşir. Belə müqəddəs ağaclara və qoruqlara Qafqazda tez-tez rast gəlmək olar və çox güman ki, belə yerlər qədim zamanlarda qurbangah və ziyarətgah kimi istifadə edilib. Biz məhsuldar torpaqlarla səfərimizə davam edirdik və ətrafımızdakı dağlar getdikcə meşələrlə daha çox örtülürdü. Ağ Arqava vadisi boyu maşınımızı sürüb qədim qalasının dağlarda yerləşən dağıntıları ilə Ananur şəhərini geridə buraxdıq. Bu qaladan içində bir neçə kilsəsi olan qalın divarlar yadigar qalıb. Yəqin ki, orta əsrlərdə bura sahib olanlar həm də bütün vadiyə nəzarət edən tayfalar olub. 1795-ci ildə farslarla son döyüşdən sonra gürcü çarı 11-ci Herakluis qaçıb məhz bura pənah gətirib. Onda Tiflis farslar tərəfindən tutulub yerlə-yeksan edilmiş və 80 yaşlı qoca qəhrəman məhz burada başına kiçik bir dəstə toplamış, düşməni bir daha məğlub etmiş və Tiflisi geri almışdır. Vadi getdikcə daralır, ətrafımızdakı dağlar daha hündür olurdu və meşələr seyrəlirdi. Qəfildən əsas yoldan aşağı burulduq və bir otelin qarşısında dayandıq. Otelin qarşısında ağaclar, güllər əkilmişdi və gözəl, ruhoxşayan görüntü yaradırdı. Bura dayanma yeri idi – Passanaur. Səhər yeməyini burada yeməliydik. Hazırda dəniz səviyyəsindən 1016 metr yüksəklikdə dayanmışdıq. Biz burada Ter Kaşarianın arvadı, iki uşağı, həmin axşam isə Tiflisdə tanış olduğumuz erməni idmançısı ilə görüşdük. Onlar maşınla bizdən az öncə çatmışdılar. Düzdür, Kvizlinq və mən bu xanımları daha öncə heç görməmişdik, bizi onlarla tanış etməmişdilər. Onların kim olduğunu yalnız sonradan, təsadüf nəticəsində öyrənə bilib onlara öz ehtiramımızı izhar etdik. Əlbəttə, bizim ölkədən çox fərqli olan bu ölkələrdə bu durum xarakterik və normal hesab edilirdi. Hərçənd dostumuz Ter Kaşarianla artıq uzun zamandan bəri bir yerdə idik – bu adam dövlət tərəfindən Gürcüstan və Ermənistan səfərlərində yanımızda olub bizi müşayiət edirdi – biz onun arvadını heç görməmişdik, eyni zamanda gördüyümüz aparıcı simaların heç birinin arvadı ilə də görüşüb tanış olmamışdıq. Bu məsələnin, əlbəttə, şərqdə qadına baxışla birbaşa bağlılığı var. Qadın öz kiçik dünyasından – evindən – bayırda görülməməlidir. Bəlkə də elə bu səbəbdən qadınlarla – hətta qadın xidmətçilərlə belə – bizi tanış etmirdilər, biz heç onların sifətini görmürdük. Mənə elə gəlirdi, buradakı qadınlar özləri də heç bunu arzulamır. Gəlib görüşəndə də, bir neçə kəlmə kəsəndən sonra yox olurdular. Hətta dillə bağlı bir maneə olmasa belə. Bununla belə, bu insanların həyatında tarixən qadınlar çox böyük və həlledici rol oynayıblar. Yalnız müqəddəs Hripsim və onun Ermənistandakı rahibələri haqqında düşünmək yetər. Bundan başqa, xristianlığı Gürcüstana gətirən Nino da var. Hələ qüdrətli çar Tamaranı demirik! Amma krallıq dövründə Gürcüstanda qədim, əsilzadə ailələrdə cəngavərlik vaxtı heç şübhəsiz ki, qadınlarla bağlı tamam başqa görünüş, mövqe hakim idi. Bu münasibət bu gün özünü ailə büdcəsi məhdud olanda qatarda özləri 3-cü dərəcəli vaqonda gedib qadınları 1-ci dərəcəli vaqona buraxan kişilərin davranışında təzahür edir.

Otelin qabağındakı bağça-bağda uzun zəncirlə bağlanmış ortaboylu ayı var-gəl edirdi. Sakit görünürdü, amma eyni zamanda yad adamlara ona çox yaxın gəlmək məsləhət görülmürdü. Kimsə yad adam yaxınlaşanda zəncir izn verdiyi qədər nərə çəkib həmin adama hücum edirdi. Ola bilsin, elə bu münasibət yerli qafqaz dağ xalqlarının biz avropalılara münasibətini də təcəssüm etdirir. Əlbəttə, bizi sevmələrinə bir səbəbləri yoxdur. Biz avropalılar onların torpaqlarını fəth edib azadlıqlarını əllərindən almışıq.

Passanaur kiçik, güzəranı yaxşı şəhər təsiri bağışlayan yer idi. Evlərinin ətrafında gözəl bağlar və qol-budaqlı ağaclar vardı.

ÜÇÜNCÜ HISSƏ

HƏRBI YOL YAXINLIĞINDAKI DAĞ XALQLARI

Gürcü dağ xalqları: xevsurlar.

Biz gəlib etnoqrafik baxımdan çox maraq kəsb edən bir əraziyə çıxmışdıq. Ağ Araqva vadisindən qərb tərəfdə möhtəşəm Osetiya ölkəsi qərbə və şimala doğru Terekin yuxarı axınına, Vladiqafqazın üstünə kimi uzanır. Vadinin şərqində gürcü tayfaları – pşavlar – yaşayır. Yüksək dağlıq vadilərdə, şimal-şərq istiqamətində isə xevsurlar yaşayır. Onlar hələ də qədim gürcü dialektində danışır. Amma sayları 8000 üzərində olan xevsurlar çox güman ki, artıq uzun müddətdir dağlıq ərazilərdə ətraf dünyadan təcrid edilmiş şəkildə yaşayırlar. Onların adı gürcü dilində “xevi” (dərə, yarıq) sözündən gəlib. Onlar hələ də orta əsrlərin adət-ənənəsini, həyat tərzini, mövhumatını davam etdirir. Orta əsr cəngavərləri kimi poladdan qılınc, dəbilqə, qalxan, zirehli geyim gəzdirirlər. Dəbilqə başa geyinilən, burnu və hər iki tərəfdən qulaqları örtən zirehli geyimdir. Yalnız gözlər və üzün aşağı hissəsi açıqda qalır. Ziyafət günlərində, toylar və oyunlar vaxtı insanlar tam zirehli geyimlərlə bu tədbirlərə qatılırlar. Çünki onlar qohumlar arasında, nəsillər arasında qan davasından, kiminsə həmin məclisi qisas məkanı kimi düşünə biləcəyindən çəkinirlər. Hətta iki nəsil, iki kənd arasındakı qan davasına son qoymaq, barışdırmaq üçün nəzərdə tutulan tədbirlərdə belə. Bu tayfaların hələ də qədim hərbi geyimlərə aludəçiliyini yəqin ki, onların hər zaman istər kənd arasında, istərsə də qohumlar arasında qan davası, düşmənçilik şəraitində yaşaması ilə əlaqələndirmək olar. Bu cavanlar davakar cavanlardır, onlar hər zaman – hətta çöldə-bayırda işləməyə gedəndə belə – üstlərində qalxan, dəbilqə, zirehli geyim və qılınc gəzdirirlər. Bir qəribə adət də kişilərin sağ baş üstündə oxları olan barmaqlarına iri dəmir üzük daşımalarıdır. Bu üzük davalarda yumruq vurmaq üçün istifadə edilir. Demək olar, bu üzük ucbatından bir nəfər də üzündə çapıq olmayan yaşlı kişi görmək mümkün deyil. Və üzdəki bu eybəcər çapıqları ilə onlar hazırda ən çox zədələnmiş alman tələbələri belə üstələyir. Eyni tip üzükdən, deyilənə görə, həm Qara bağda, həm də Yuxarı Bavariyada geniş istifadə edilib.

Tez-tez davalar düşür, qılınclar hazır vəziyyətdə saxlanılır. Amma kimisə zədələmək, öldürmək üçün ciddi cərimələr nəzərdə tutulur. Bir gözün çıxmasına görə 30 inək, başı zədələməyə görə 3-16 inək ödənilir. Bir inəyə on rubl bərabəri kimi baxırlar. Yaranın uzunluğu iplə ölçülür və buna uyğun buğda, arpa, çovdar kompensasiyası təyin edilir. Başqa Qafqaz tayfalarının içində eləcə də xevsurların, psavların arasında belə bir adət var ki, kimsə kimisə öldürəndə, ya yaralayanda eynisi həmin ailənin üzvü, ya qohumu ilə haqq-hesab çəkirlər. Hətta adam tapmayanda düşmən çıxan kənddən birini tapıb öldürmək də olar. Amma ölümü təyin edilən müəyyən bir razılaşdırılmış cərimə qarşılığında ləğv etmək də olar. Kişi öldürülübsə, 80 inək, qadın öldürülübsə, 60 inəklə “hesablaşmaq” olardı. Öz arvadını öldürən adam onun ailəsinə beş inək verməli idi. Amma bu qətl özündə qadın qisasını ehtiva etmirdi. Qətl hadisəsi həll ediləndən sonra böyük bir ziyafət təşkil edilirdi, qurbanlar kəsilirdi və çoxlu çaxır, pivə içilirdi.

Biz bu insanların həyatı və savaşları haqda eşitdiyi-mizdə bu söhbətlər bizə böyük ölçüdə öz ölkəmizdəki qədim zamanlardakı həyatımızı – babalarımız tərəfdən İsland saqalarında qeyd edildiyi kimi – xatırladır. Və son zamanlara kimi bizim dağ camaatı da xəncərini böyründən sallayıb elə gəzərdi.

Nominal olaraq gürcü tayfaları xristianlardır – çox güman 12-ci əsrdən bu yana. Amma hələ də lap qədim zamanlardan gələn mövhumatçılıqla yaşayırlar. Allahdan və İsadan savayı da bir çox təbiət allahlarına qurbanlar kəsilir, dualar oxunur. Onların quru torpaq və yer üçün ali allahları var. Donuzlar, kərtənkələlər, yaxud uşaqlar formasında olan meşə, hava ruhlarıdır. Ovla iki mələk əlaqələndirilib – biri qadın, biri kişi. Qadın daha qüvvətlidir. Bundan əlavə, heyvanın ürəyi, ağciyərləri, qara ciyəri məhz həmin qadın mələyə təklif edilir. Bəzi tayfalara görə, bu mələk özünü bəzən uzunsaç, gözəl, lüt qız kimi meşələrin ortasında göstərir. Və əgər ovçu özünü tutarsa, dilini saxlayarsa, bu mələk ovçuya yaxşı bəxt gətirir, amma dilini dinc tutmasa onun qəzəbini üzərində hiss edir. Başqa çoxsaylı qoruyan ruhlar da mövcuddur. Xevsurlar üçün üsyançıları qoruyan qanadlı ruh da var, həmin ruhun mükafatı qənimətdən bir parça hədiyyə olur. Cəhənnəm gur axan çaydır, onun üzərində qıl körpüsü var və günahkar ruhlar həmin körpüdən çaya atılır. Kim istəsə ki cənnətə getsin, həmin qıl körpüsünün üzərindən keçməlidir. Cənnət və cəhənnəmin təsvirinə gəldikdə, insanların təxəyyüllü çox zəngindir. Biz Cənnətin əslində necə görünməsi ilə bağlı elə də əmin deyilik. Norveçdə də qədim zamanlarda ruhların üzərindən keçib cənnətə düşdükləri bir qıl körpüsündən söhbət açılırdı. Körpü tük nazikliyindədir və buradan keçid məsələsi digər bir çox xalqların mifologiyalarında var. Ərəblərdə həmin körpü haqqında “qıldan nazik, qılıncdan iti, gecədən qaranlıqdır” – deyirlər.

Bir nöqtədə xevsurlar çox dindardır. Onların hər həftə istirahət etdikləri üç müqəddəs günləri var: Məhəmmədin cüməsi, yəhudilərin ºənbəsi və xristianların bazarı. Yəqin bunu ona görə edirlər ki, nə Allah, nə Yehovah, nə də Uca Tanrı inciməsin.

Bu dağ camaatı Dağıstandakı aullara bənzər kəndlərdə yaşayırlar. Burada evlər bir-birinin üzərində tikilib, birinin damı o biri evin döşəməsi rolunu oynayır. Uzaqdan baxanda bu evlər arı pətəyinə oxşayır. Evlər dördbucaq formasındadır, damları yastıdır, çox zaman evlər daşdan tikilir və iki mərtəbə olur. Aşağı mərtəbə mal-qara və qadınlar üçün, yuxarı mərtəbə isə kişilər üçün. Bu tüstülü otaqlar həqiqətən də çox çirkli olur. Dik dağ döşlərinin kənarlarında çox əkib-becərməkdən danışmaq lazım gəlmir. Olsa-olsa bir qədər əkilən torpaq sahəsi tapıb çovdar, arva, darı, bir də kartof əkmək mümkün olur. Ot da çox azdır, ona görə çox mal-qara, qoyun-quzu saxlamaq mümkün olmur. Ümumiyyətlə, yaşam səviyyəsi çox aşağıdır, insanlar ehtiyac içində yaşayır. Köhnə günlərdə vəziyyət daha yaxşı idi, o zaman soyğunçuluqla normal güzəran qura bilmişdilər. Bizdə, Norveçdə olduğu kimi burada da pendir, çörək, qatıq əsas yeyilən qidalardır. Bizlə digər bir oxşarlıq isə onların da ev quşlarını, yumurtanı, dovşanı yeməmələridir. Qədim norveçlilər lələkləri və caynaqları olan heç nə yemirlərmiş. Xevsursların donuz əti yeməməsi yəqin Məhəmmədin, ya yəhudilərin təsirinin nəticəsidir.

Qadınların bu dağ xalqlarının arasında mövqeyi çox aşağıdır. Bizdəki qadınlardan aşağı olduğunu deyə bilərəm. Onlar bir təhkimçidən, bir daşınmaz əmlakdan daha artıq deyillər. Kişi, adətən, arvadı özünə başqa kənddə axtarır. Və qədim adətə görə, kişi nə zaman hansı qadını istəsə qaçırda bilər. Xüsusilə müharibə vaxtı qadınlar qənimət olaraq götürülürdü, başqa ailələrdən, tayfalardan güclə alınırdı. Bizlər isə çox vaxt öz yaxın tanıdıqlarımızla qız verib-alırdıq. Ümumiyyətlə, yaxın qonşuluqdan kənara çıxmağı sevmirik. Xevsurlu ər tam yaraq-yasaqlı halda, dostları ilə bərabər toydan bir gün öncə gəlinin kəndinə gəlir. Gəlin isə onu öncədən hazır olaraq gözləyir. Gəlin gərək güclü müqavimət göstərərək ona öz tərbiyəsini nümayiş etdirsin. Amma, bununla belə, bəy onu öz atası evinə aparır. Müxtəlif formallıqlardan sonra – yəni guya həmin ərəfədə bir-birinə çox da istək göstərməməlidirlər – beş-altı gün keçir və onlar evlənirlər. Üç gecəni birlikdə keçirdikdən sonra gəlin qayıdır atası evinə və normal evlilik həyatına başlayan kimi bir müddət orada keçirdir. Əgər qadın ərinin xoşuna gəlməsə, onu atası evinə göndərə bilər və gəlin yenidən ərə gedə bilər. Qadın da ərini tərk edə bilər, amma bu zaman gərək azadlığını pulla alsın. Və bunun üçün çox zaman o qədər yüksək olur ki, qadının buna sadəcə gücü çatmır. Ərinə xəyanət edən qadınların üzünə kömür çəkir, ya da qulağını, burnunu kəsirlər. Amma xəyanət edən kişilərə nə etdiklərini bizə söyləmədilər. Əvvəlki dövrlərdə çoxarvadlılıq adi hal imiş, amma indi deyirlər, nadir rast gəlinən haldır. Maraqlı bir inancları var, guya hamilə qadın təmiz deyil, onun üçün evdən kənarda, ya kəndin kənarında bir daxma hazırlayırlar, orda qalır. Əgər doğuşun sonuna yaxın ağrıları çoxalırsa, diqqətli ərinin edə biləcəyi yalnız bir şey olur: gecə vaxtı, gizlincə silahını da götürüb gəlir həmin daxmanın yanına və zalım ruhları ordan uzaqlaşdırmaq üçün havaya atəş açır. Doğuşdan sonra balaca qızlar ona bərk yemək gətirir. Qədim insanlarda, xüsusən də, qədim eskimoslarda da biz bu adəti müşahidə edirik. Onlarda da belə bir adət olub ki, zahı qadının yediyi qab çirkli hesab edilir və başqaları həmin qablardan istifadə etmir. O, “qadın evində” qala bilməz. Daha təmiz olana kimi, 30-40 gün müddətində kənd kənarında qalır. Mensturasiya olan qadınlar da eyni cür təcrid edilməlidir.

Çətin həyat şəraitini nəzərə alaraq çox övlad sahibi olmağı arzulamırlar və abort, deyilənə görə, adət halını alıb. Evliliyin dörd ili keçməmiş övlad sahibi olmaq elə də adi deyil, ikinci uşaq üç il sonra gələ bilər və üç uşaq kifayət edir. Amma qız uşağı olanda sevinmirlər, onları istəmirlər. Hərçənd bəzi tayfalar keçmiş günlərdə qız olanda öldürürmüş körpəni. Onlar paltarlarını cır-cındırdan, yundan və qoyun dərisindən düzəldirlər. Qadınların alt paltarı çox zaman daha kobud və daha ağır olur, kişilər üçün isə ən yaxşı, ən yumşaq yundan istifadə edilir.

Osetinlər, əsasən, bizim şimala olan yolumuzun qərbində yerləşən Osetiyada yaşayan, sayları təxminən 225 min olan xalqdır. Araşdırmaçılar onlar haqqında çoxlu tədqiqatlar aparmış, çoxlu yazılar yazmışlar. Onlar, ümumiyyətlə, Hind-Avropa qoluna məxsus alanların törəmələri hesab edilir. Eyni zamanda ola bilər Heredot tərəfindən adları çəkilən massagetlərin nəslidir. Bundan əlavə, onları sarmatlarla da əlaqələndirənlər var. Ptolomey onları osilianlar, ərəb və orta əsr yazarları isə onları Assanlar və ya Alanlar adlandırıblar. Rusiya xronikalarında 12-ci əsrin başlanğıcında onlar Yasselər və ya Yossilər kimi tanınıb. Onları özlərini İronianlar adlandırır, bu isə Aryonla eyni deməkdir. Aryon isə Alanla eyni etnik mənsubiyyətdir. Amma başqaları İronianları sonrada İran adlanan ölkənin ilkin əhalisi hesab edir. Onların dili Hind-Avropa ailəsinin İran budağına məxsus olmaqla şimali və cənubi Qafqaz xalqlarının danışdıqları dillərdən tamamilə fərqlənir. Onlar yəqin ki Qafqaza şimaldan gəlib, sonra eramızın 1-ci əsrindən başlayaraq cənubi Rusiya ərazilərində, sonra da yaşamağa başladıqları Don çayının cənub ətəklərində geniş yayılıblar. Onların adı Osetin dilində su deməkdir. Biz bu ada Qafqaz dağlarının şimal ətəklərində axan bir çox çaylarda və çay qollarında da rast gəlirik. Məsələn, Ar-don və başqaları kimi (baş su deməkdir – tər). Osetinlərin şərq sahillərində məskunlaşdığı Azov dənizi də çox güman adını onlardan alıb. Xalqların köçünün başlanğıcında alanların, yaxud osetinlərin böyük bir hissəsi qotlar və hunlarla bərabər qərbə tərəf yönəlib Dunay çayının sahillərində məskunlaşdılar. Çay adını onlardan alıb. Onlar çox güman Moldovadakı Yassi (Yaşi kimi tələffüz edilir) şəhərinin də əsasını qoyublar. 7-ci əsrdən 13-cü əsrə kimi birinci xəzərlər, sonra isə monqollar osetinləri Don çayı sahillərindən cənuba, Kuban və Terek çaylarına doğru sıxışdırıb qovdular. Onlar, əslində, çox güclü süvarilərə sahib xalq olublar və 14-cü əsrdə Krımdan gələn kabardinlər onları dağlara, hazırda yaşadıqları dağlıq ərazilərə qovdular. Onların lap qədimdən dağları yaxşı tanıması, dağlıq ərazilərdə məskunlaşmasını onların kox (dağ) sözünün yunan dilindəki (Kavkaaos) sözün ilk hərfi ilə eyni olması bir çox mətləbdən xəbər verir. Başqa insanlarla, xüsusən də, Şərqi Qafqaz xalqları ilə müqayisədə osetinlər kifayət qədər uzunsov başa sahibdir (kişilərdə baş ölçüsünün indeksi: 81).

Gözləri çox zaman mavi, yaxud boz, saçları və saqqalları ümumən sarışın, açıq-qəhvəyi rəngdə, yaxud qırmızımtıl olur. Üzləri çox zaman geniş, burunları böyük və düz, dodaqları nazik, üzləri sarışın, yanaqları sağlam-qırmızımtıl olur. Orta boylu, atletik bədən quruluşuna sahib – həm kişilər, həm qadınlar – olurlar. Ola bilsin, tarixən osetinlər Nordik irqinin nümayəndəsi olub, yaxud şimaldan çox güclü axın elementləri olub. Dilləri isə daha çox İranda danışılan dillərlə qohumluq əlaqələrindədir. Başın ölçüsündəki fərqlər, qara saçla qəhvəyi gözlərin qarışımı bu insanların tarixin sonrakı dövrlərində qonşuluqdakı tayfa və qəbilələrlə qaynayıb-qarışdığına siqnal edir.

Bizlər, şimal insanları üçün bu insanların adlarının qədim Nors dilindəki Allah adları ilə bağlılığının olması diqqətçəkəndir. Snorre Sturlason özünün “İnqlinqa saqa” əsərində yazır ki, Asiyada Tanvisl (Tanais=Don) çayından şərqdə A…saland, yaxud A…saheim adlı ölkə yerləşib və bu ölkənin paytaxtı A…sgard olub. Və Odin buraların hakimi olub. Hərçənd Sturlason A…ss-ı Asiya ilə əlaqələndirməyə çalışıb, amma, bununla belə, biz don çayından yaxud Tanvisldan şərqdə yerləşən osetinlər haqqında düşünə bilərik. A…saland sonradan çevrilib olur Osetinlərin ölkəsi. Snorrenin bizə həmçinin Odinin bir nəhəng dağ silsiləsinin (Qafqaz dağları nəzərdə tutulur, osetinlərin bəziləri hazırda orada yaşayır) cənubunda böyük torpaqlara sahib olması haqqında dedikləri diqqətçəkici məqamdır. Yazır ki, həmin ərəfədə Roma imperatorları bütün dünyanı fəth etmək yolunu tutmuşdu və xeyli insanı qula çevirmişdi. O zaman “uzaqgörən” Odin uzaqlara pənah gətirmiş, özü ilə birgə bütün allahlarını, bir çox başqa insanı da götürmüşdür. İlk gəliş məntəqəsi Qardarike (Rusiya) sonra isə cənuba doğru (Almaniya) yön alıb, sonra şimala istiqamətlənib.

Osetinlərin əksəri nominal olaraq hazırda xristiandır. Dörddə biri, demək olar, müsəlmandır. Amma xevsurlar kimi onların əksəri hələ də az, ya çox dərəcədə kafirdir, onlar öz qədim allahlarına və ruhlarına ibadət edir. Bəzilərinə “müqəddəs” adların verilməsi onların kafirliyini heç də azaltmayıb. Beləliklə, şimşəyin və ildırımın sonu Samt Elias adlanır, amma bizim ildırım Allahı Tora bənzəyir. Kimisə burada ildırım vuranda deyirlər, o Samt Eliasforu acıqlandırıb, o da onu vurub. Ölmüş adamı ya öldüyü yerdə, ya da meyiti hara sürüyüb gətiriblərsə, orada basdırırlar. Meyiti iki qoça qoşulmuş ikitəkərli arabaya yükləyirlər, qəbirin yanında qara qoç qurban olaraq kəsilir, dərisi isə orada bir sütundan asılır. Meyitin harada basdırılacağına qərar verən bu iki qoç Eliasın – ildırım Allahı – qoçları ilə eyniləşdirilə bilər. Bəlkə elə iki təkərli, iki qoç qoşulmuş araba da Allah Torun karetasıdır? Müqəddəs Elias həmçinin dünyanı kor doğulan, başqa dünyada yaşayan əjdaha Ruimondan qoruyur. Həmin əjdaha nərildəməklə yer üzərinə xəstəlik və ölüm gətirir. O, zəncirlə onu bağlayır və onu yuxarıdakı sahələrə dartır, orada göylərin ruhları onun tikələrini, ətlərini qoparır. Ruhlar onları bişirib yeyir və cavanlaşır. Bu əhvalatın Tor və dünyadan kənarda olan dünya ilanları ilə bağlılığı var. Tor Allahı Yutenhaymda onları qarmağa keçirdərək yuxarılara dartmışdı. Osetinlərdə həmçinin həyatın müxtəlif sahələrinə nəzarət edən çoxsaylı allahlar var. Həm zülm üçün, həm yaxşılıq üçün Ali Allah var. Cənnətdən cəhənnəmə gedən yolda ölüm hökmünü verən Allah var, günəşin oğlu var, ayın oğlu var, tarlaların Allahı var, məhsulun, mal-qaranın, oyunların, suyun, balıqların, sağlamlığın, soyğunçulara nəzarət edən və başqa bir çox işə baxan Allah var. Zülm Allahına evin sahibi çərşənbə günü axşam, evin qarşısında bir quzu qurban kəsir. Bu Miladla Yeni il bayramının ortasında bir gün baş verir. Allaha yemək-içmək verilir, dualar edilir ki, O nə bu ev-eşiyə, nə də buradakı mal-qaraya bir pislik etməsin. Gecə məclis qurulur, amma bütün əyləncə ərzində həmin Allahın adı çəkilməlidir. Bizdəki kimidir, Şeytanla dost olmaq istəyən adam gərək Allahın adını çəkməsin, çünki onda o dərhal yoxa çıxar.

Önəmli ruhlardan biri ağsaqqalların, bir də evin özünün ruhudur, bu adam ocaq gözətçisi olur və onunla hər zaman xüsusi diqqət-qayğı ilə davranılır. Onun üçün müəyyən zamanlarda quzu qurban kəsilir, onun qanı torpağa basdırılır, onun üçün vaxtaşırı yemək gətirilir. Yemək, eyni zamanda meşənin bəlli yerlərində ölülər üçün də aparılır. Bu düşüncələr qədim zamanlardan gəlir və bir çox insanda onları müşahidə etmək olar. Onların yaxşı və pis adamlarla bağlı düşüncələri böyük ölçüdə bizimkinə yaxındır. Ailənin Ağsaqqalı ailənin böyüyü, əsasını qoyan sayılır və bütün ölmüş ağsaqqallara görə də ona hörmət edilir. Və biz də onun üçün, eyni zamanda ölmüş adamlar üçün Miladda ağacların altına hansısa hədiyyələr qoyuruq, eyni zamanda onun üçün ocağa içki atmaq halları da olur.

Meşəlik ərazidə müqəddəs ağacların əhatəsində toy mərasimləri də keçirilir. Müqəddəs meşədə yalnız bura məxsus olan keşişlər pivə bişirməkdə iştirak edə bilər. Bir adam bir ağac kəssə, bir adam bircə budaq sındırsa, buradan Allahı ona ciddi bir xəstəlik, yaxud ölüm göndərər. Trusso dərəsində, Abankon yaxınlığındakı Trusso müqəddəs meşəsində kor Samt İlya yenidən görə bilmək üçün zalımla mübarizə aparır. Görə bilmək üçün öküzü qurban verməlidir.

Müqəddəs ağaclar və meşəliklər bir çox xalqlarda mövcuddur. Bizdə də şimal ərazilərimizdə – Uppsala – belə bir şey mövcuddur. Bortada (Mo, Telemark) bir meşəlik ərazi elə müqəddəs saxlanılırdı ki, oradakı otu belə kəsmək, mal-qaraya otartmaq olmazdı. Yoxsa, deyirdilər ki, həmin adama böyük fəlakət üz verər.

Osetinlərin müqəddəs meşələrində müəyyən müqəddəs ağacların altında budaqlar qalaqlanır. Bu maraqlı mənzərədir. Buralardan keçən hər kəs əyilib bir odun parçası, bir çırpını həmin qalağın üzərinə bu yerin Allahına nəzir olaraq atmalıdır. Norveçdə də eyni adətin mövcud olduğu bir neçə yer var. Bizdə də bir çox yerdə insanlar səbəbini bilmədən ağacların altına budaq, çır-çırpı qalaqlayırlar, bu qədim adətə görə edilir. Bəzi yerlərdə nəzir kimi kiçik daşlar qoyulur ağac altına. Qədim zamanlarda osetinlər qəbirlərin üzərinə 3 metrə yaxın uzunluqda cilalanmamış daşlar qoyardı. Bu bizdəki qədim qəbir sinə daşları ilə eyni ola bilər.

Osetinlərdə haqqı olduqları şeyə sahib olmaq açıq şəkildə vacibdir və onlarda bunu etmək üçün praktik yollar var. Əgər bir adamın nəsə haqqıdırsa və onu digər adamdan ala bilmirsə, o, həmin adamın əcdadlarının qəbrinin üstündə it öldürməklə hədələyir. Bu zaman onun əcdadlarının ruhları o dünyada bu heyvanların verdiyi əzabla utanıb biabır olur. Bu düşüncəyə heç bir osetin dözə bilmir və məsələ nə olsa da, dərhal həllini tapır. Bir osetin and içəndə itin quyruğundan, yaxud da eşşəyin qulağından tutur. Və əgər and içib andına xilaf çıxsa, onun əcdadları o dünyada eyni heyvanları yeməyə məcbur ediləcəklər. Eyni konsepsiyalar xevsurlarda da mövcuddur və çox böyük ehtimal əcdadlarının inancları ilə bağlıdır.

Bu dağlardakı osetin kəndləri elə də böyük deyil: onlar bəzən dik dağ döşlərində tikilən 20-30 ev, bəzənsə 5-6 ev qədər kiçik ola bilər. Bir qədər yuxarılarda evlər daha dağınıq yerləşib, amma onlar gücləndirilmiş qalalar təsiri bağışlayır. Dağ vadilərindəki evlər daşdandır, xevsurlardakı kimi, bir qədər aşağılarda isə onlar Norveçdə olduğu kimi taxtadan düzəldilib. Kəndlərdə hər zaman müdafiə üçün bir hündür qüllə olur. Bir çox yerdə bu qüllədən hər evdə biri olur. Bu dalaşqan insanlar hər zaman özlərini müdafiə etməyə hazır olmalıdır. Bir şey də önəmlidir: başqa tayfanın içindən çıxan oğru və soyğunçulara cinayətkar kimi baxılmamalıdır. Sanki onlar daimi müharibə içindədir. Hər bir kənd icma yaradır, icmanın başında ağsaqqal dayanır, bu icma öz növbəsində “böyük ailələrə” bölünür. Hər ailənin bir ağsaqqalı olur. Amma bu böyük ailə daha birlikdə deyil və ümumi mülkləri də yoxdur. Evin kişisi öləndə onun mülki oğlanları arasında bərabər bölünür, amma böyük oğul özünə düşən ev və heyvan payından əlavə də bir pay alır. Ən kiçik oğula isə bir az mal-qara və silah düşür. Qızlara heç nə düşmür. Digər tərəfdən evlilik zamanı onlar üçün pul ödənilir, həmin pul da ya ataya, ya da qardaşlara gedir. Belədə, onlarla satıla bilən əmlak kimi davranılır. Əksər osetin tayfaları arasında səviyyə, rütbə məsələləri, fərqlər mövcud deyil.

Osetinlər, əsasən, heyvandarlıq hesabına yaşayır, çoxu mal-qara böyütməklə – xüsusən də, yüksək dağlıq ərazilərdə – dolanır. Bundan əlavə, qədimdən gələn mal-qara oğurluğu adəti də yaşamın mühüm vasitələrindən biri hesab edilir. Peyin çox zaman yığılır və sahələrə səpilir, amma bu heç bütün başqa Qafqaz xalqlarına xas xüsusiyyət deyil. Ruslar kimi onlar da mal-peyinini – burada, hündürdə, ağac olmayan dağlıq ərazilərdə yanacağa çox az rast gəlinir – qurudub sonra ondan isitmə vasitəsi kimi istifadə edirlər. Peyin çox zaman evin çölündə divara bitişik bir yerdə günün altında qalaqlanıb qurudulur. Meşəli vadilərdə çox zaman meşələrdən də istifadə edilir, Norveçdə olduğu kimi ağac oduncaq-larından sallar düzəldilir. Burada çaylar iti axır, yolüstü maneələr çoxdur, çox zaman oduncaqlar nəyəsə ilişib dayanır, dartıb yolunu açmaq lazım gəlir.

Kişilər ağır həyət-baca işlərini görür: şumlamaq, ot biçmək, odun doğramaq, qışa tədarük görmək, hasar düzəltmək və s. Qadınlar evdə işləyir, təmizlik işlərinə, mal-qaraya baxır, süd sağır, pendir düzəldir, toxuculuqla məşğul olur və s. Onlar həmçinin sahədə də işləyir, dəryazla ot qırxır, meşədən süpürgəotu gətirir və s.

Aydın məsələdir ki, belə kiçik cəmiyyətlərdə bir kişinin ölməsi böyük hadisədir. Həm osetinlər, həm xevsurlar yas mərasimini bütün kəndin iştirakı ilə böyük məclisdə qeyd edir. Qadınlar üz cırıb ağlayır, insanlar yas saxlayır, sonra yeyib-içmək, pivə dolu yas məclisi verilir. Dəfn və o biri dünyaya göndəriş qədim atəşpərəstlik qaydalarına uyğun aparılır. Növbəti bir ildə on iki məclis keçirilir və qonºu kəndlərin camaatı da bu məclislərə dəvət edilir. Bunu ona görə edirlər ki, o biri dünyada həmin ölmüş adam çörəkdən, pivədən, müqəddəs ruhdan əziyyət çəkməsin və ot yemək zorunda qalmasın. Amma dul qadın gərək bütün ili oruc tutsun, il boyu qara ətək, qara bluzanı əynindən çıxartmasın. Hər cümə günü özü ilə yemək-içmək götürüb ərinin qəbri üstünə getməlidir. Bu insanların taxta qayıqları, yemək və ev avadanlıqları, eyni zamanda buğdadan pivə çəkmə üsulları qədim almanlarınkına bənzəyir. Xevsurlarda da bu eyni cürdür, amma başqa Qafqaz xalqları çox zaman pivəni ya arpadan, ya çovdardan çəkir.

Osetinlərin həyat tərzindəki, adət-ənənələrindəki bir çox şeyin bizlərlə – Şimali avropalılarla eynilik təşkil etməsi, çox güman ortaq Hind-Avropa kökünə görədir. Amma, əlbəttə, buna səbəb həyat tərzinin və şərtlərinin eyniliyi də ola bilər. Bir şeyi də qeyd etmək lazımdır ki, bu adət-ənənələrə yalnız onların qonşularında – xevsurlarda, pşavlarda – deyil, həmçinin fərqli kökdən olan, fərqli dildə danışan insanlarda da rast gəlmək mümkündür.

DÖRDÜNCÜ HISSƏ

QAFQAZLARDAN ŞIMALDA

Şimal və Şimal-şərqdən gələn Passanauru, ağ Araqvanın şimal-şərqdən gələn qara Araqvası ilə birləşir. Bu çayların adları onların daşıyıb gətirdikləri palçığın rəngləri ilə uyğunlaşdırılıb. Çayın öz axını da təbiətə görə dəyişir. Qayalar bərkdirsə, su şəffaf axır, əgər çay yatağı dərindirsə, çayın rəngi tutqunlaşır, belədə, qara və tutqun çay adlanır. Əgər qayalar yumşaqdırsa, çay özü ilə palçıq daşıyır və çay qayaların rəngini alır. Ağ Arqava çayı boyunca şimala doğru hərəkət edirik. Yaşıl rəngə bürünmüş, meşələrlə örtülü vadidən köpüklənə-köpüklənə çay üzüaşağı axır. Vadinin qərb tərəfindəki çayların əksər hissəsi gürcü kəndləri olsa da, az miqdarda Osetin kəndləri də var. Osetin kəndləri dərhal kasıb görünüşü ilə diqqət çəkir. Vadi boyunca sabit sürətlə üzüyuxarı qalxırıq. Yol getdikcə daha çox dikəlir. Hündürlüklərdə, dağ döşündə, vadinin qərb tərəfində qədim müdafiə qalaları ilə Osetin kəndləri sanki asılı qalıb. Ora qalxan yol o qədər yoxuşdur ki, samanı və taxılı ya gərək belə yükləyib, ya da kirşədə daşıyasan. Kəndlər belə əlçatmaz yerlərdə tikildiyində, əsasən, müdafiə məsələləri nəzərdə tutulurdu. Qala ilə möhkəmləndirilmiş bu yerləri yadların götürməsi elə də asan deyildi. Şərtlər çətin idi. Hər zaman döyüşlər gedirdi, hər zaman hücumlara və soyuğunçulara qarşı mübarizə gedirdi. Bu kəndlərdə həyat heç də asan deyildi.

Xevsurların torpağına doğru, vadinin şərq tərəfində görüləsi bir kənd belə yoxdur, onlar çöl dünyadan uzaq durmağa dağ döşlərindəki kəndlərində yaşamağa üstünlük verir. Mleti kəndi (dəniz səviyyəsindən 1513 m. yüksəklikdə yerləşir) Araqvanın köpüklü sularının üzərindən keçən körpü istiqamətində yerləşir. Və məhz burada sözün əsl mənasında dağ dünyası başlayır. Bura kimi yol çay boyunca, tədricən qalxmaqda olan vadini izləyə bilirdi, amma burada buna son verilir. Və biz özümüzdən asılı olmadan sual veririk: həqiqətən də qarşımızda ucalan bu sıldırım qayalara, dağlara bu təhlükəli yolsuzluqla dırmaşmağa dəyərmi? Dolanbac yollar gözdən itənə kimi dağlara sarılır.

Dolanbac dalınca dolanbac qalxaraq ancaq yuxarı qalxırdıq. Hər dönüşdən sonra vadi daha da dərinliklərə yuvarlanırdı. Bəzi yerlərdə döngələr elə qəfil olurdu ki, biz dönə bilmək üçün maşını uçurumun lap kənarına gətirib sonra döndərməli olurduq.

Yuxarı qalxdıqca qarşımızda aşağıdakı vadinin daha geniş və aydın mənzərəsi canlanırdı. Uçurumdan dərinliklər-də hazırda Araqva çayı bizə ağ köpük lenti kimi görünürdü. Aşağımızda, digər tərəfdə isə kəndlər bir-bir qaranquş yuvası kimi dağlara sığınmışdı. Kəndlərin arxasında isə göz işlədikcə uzanıb gedən qarlı dağlar vardı. Bir zirvənin ardınca digəri ucalırdı – Qırmızı dağ, onun ardınca isə Yeddi qardaş dağı. Hər ikisi qırmızımtıl vulkanik qayalardan düzəlib. Hər tərəfdə qar və buzlaqlar gözə dəyirdi, onların arasında isə perpendikulyar ölçüdə yarğanlar və vadilər, ən dibdə isə ağ köpüklənən çay vardı. Nəhayət, biz uçurumun kənarına yetişə bildik. Və indi sol tərəfimizdə Qud-xevini, Şeytan dərəsini görə bilirdik. Dağlardan gələn Araqva dərənin içi ilə burula-burula axırdı. Başgicəlləndirici dar uçurum, dərin, lovğa dağların, demək olar, perpendikulyar divarları… Sanki bir qüdrətli nəhəng gəlib bura və qəzəb içində hər şeyi daşa çevirib. Tezliklə biz dəniz səviyyəsindən 1600-2000 metr yüksəklikdə olan Qudara yetişdik. Bura bütün yolun ən yüksək dayanacaq stansiyası idi. Orda-burda meteoroloji stansiyalar da gözə dəyirdi. Yol Araqva dərəsinin şərq istiqamətindən baş gicəlləndirici sıldırımlara doğru qalxırdı. Getdikcə ətraf daha da yabanılaşırdı. Bir çox yerdə yol qar uçqunu ilə, yuxarıdan sürüşüb gəlmiş daş qalaqları ilə örtülmüşdü. Tez-tez dağ döşündəki kasad otlaqlarda mal-qara otaran uşaqların yanından ötüb keçirdik. Onlar uçurumun lap kənarında, maşınımızın önündə rəqs edirdi. Bizi salamlayaraq, “xoş gəlmisiniz” mənasında güllər atırdılar maşınımızın önünə. Bu diyarın adəti belə idi, amma onlar dilənmirdi. Sonra biz Krestovu keçidinin ən hündür nöqtəsinə yetişdik – bura təxminən dəniz səviyyəsindən 2380 metr hündürdə yerləşirdi. Daş sütunla qeyd edilib və qarşıda, yolun sağ tərəfində qədim bir xaç qoyulub – çox güman elə bu zirvə də onun adı ilə adlanmışdı. Deyilənə görə, çar Tamara tərəfindən qurulmuşdu. Burada, uca dağlarda onun adı hələ də yaşayır. Bir çox yerlərdə qədim, daş kilsələr, yaxud onların qalıqları var. Əfsanəyə görə, onları da o tikib. Deyilənə görə, özü ordusu ilə bu dağlıq ərazilərə soxulub, dağ xalqlarının müqavimətini qırıb və onları xristianlığa gətirib. Bu hadisə Svanetiyada insanların dilində nəğməyə dönüb: