banner banner banner
Шежірем сыр шертсе
Шежірем сыр шертсе
Оценить:
Рейтинг: 0

Полная версия:

Шежірем сыр шертсе

скачать книгу бесплатно


Ал елдi осы к?реске бастап шы??ан ?ос с?лтанны? iс-тiрлiгiне келер болса?, ж?ртты т??iрегiне б?лайша топтастырып, б?лiп ?кету тек бiр оларды? тiлек пен жiгер к?шiнен тума?анды?ы м?лiм. Оларды б?лай iстеуге итермелеп, м?жб?рлеген ?оластында?ы ру-тайпалар ж?ртыны? т?рлi тарихи себептерге байланысты бiр кездерi ыдырап, жойылып кеткен ??зырлы ?лыстарын ?айта жа??ыртып, ??р?ысы келген ?асырлар бой?ы тiлегi мен арман к?шi едi дегiмiз келедi.

Сонды?тан оларды б?лiкшiл с?лтандар емес, ?бiлхайыр ханны? езгiсiнен ж?бiр к?рiп, оны? билiгiне ендi т?зiп, к??гiсi келмеген ру-тайпалар м?ддесiн ?з м?дделерiмен тиiмдi ?штастыра бiлген ?оз?алыс серкелерi, к?семдерi десек а?ыл?а ?онымды, сыйымды сия?ты.

Егер сол кездерi со?дарында рухы, тiршiлiгi, салт-д?ст?рi бiр, отыры?шылы?тан г?рi, к?шпелi мал шаруашылы?ымен айналысуды к?бiрек манс?? еткен, орта? атпен ?рандатып ?йымдас?ан, хан сескенердей тас-т?йiн бекiнiп топтас?ан туыс?ан ру-тайпалар ж?рты т?рмаса ?ос с?лтан?а ?з дегендерiне жету, ?бiлхайыр ханны? ?анды ??ры?ынан ??тылып кету ?сте ?иын едi. Тарихты? ?о?аушы к?шi ?ашанда халы? дегенiмiзде осыны айтпа?пыз.

?аза?стан Республикасы ?лтты? ?ылым академиясыны? Р.Б.С?лейменов атында?ы Шы?ыстану институтыны? директоры, тарих ?ылымдарыны? докторы, профессор Меруерт ?бусейiтованы? "У истоков государства казахов"атты ма?аласында келтiрген: "Конечно, образование Казахского ханства не было связано только с откочёвкой Гирея и Джанибека. Процесс развития казахской государственности был обусловлен всем хозяйственным, социальным, политическим развитием средневекового Казахстана и особенностями этнической истории казахов. Откочёвка явилась лишь событийным отражением одного из важных этапов становления казахской государственности",– дейтiн т?жырымдары м?ны? расты?ын д?лелдей т?седi ("Казахстанская правда". 22.06.2012 г.).

Бiздi? б?л байламдарымыз сондай-а? тарих ?ылымдарыны? докторы, профессор ?уанды? Есен?азыны? 2014 жылы 11 ?арашада "Жас алаш" газетiнi? 89 н?мiрiнде шы??ан "?з ?лты?ны? тарихын б?рмалау–?з ?ке?дi ?зi? ?рып ?лтiргенмен бiрдей" деген ма?аласында келтiрген:"Аласапыран со?ыстар мен феодалды? бытыра??ылы? салдарынан Дештi ?ыпша? даласында б?рыннан ?алыптас?ан мал жайылымын пайдалануды? да?дылы к?шiп ?ону т?ртiптерi б?зылды, к?шпендi тайпалар мезгiлiнде жайлау-?ыстауларына бара алмайтын болды. Б?л к?шпендi мал шаруашылы?ына ауыр зардабын тигiздi. Осындай ауыр тау?ымет тарт?ан халы? бейбiт ?мiрдi, ?бiл?айырды? ?дiлетсiз ?стемдiгiнен ??тылып, ?з алдына тiршiлiк етудi арман еттi", – деген пiкiрлерiмен де жа?ын ?абысып жатыр.

С?зiмiз т?зды?ты болуы ?шiн осы орайда елiмiзге ?ана емес, сырт елдерге де ке? танымал, кезiнде Елбасы ?ылыми ке?есiнi? белдi м?шесi, Ш.У?лиханов атында?ы тарих ж?не этнология институтыны? директоры бол?ан, ?аза? Совет Энциклопедиясы Бас редакциясын бас?арып ж?рген кезiнде ?зiмiз ?оластында iстеген академик Манаш ?абаш?лы ?озыбаевты? "Тарих-и-Раши-ди"– тарихымыз бен м?дениетiмiздi? аса келелi жазба ескерткiшi" деген к?лемдi ма?аласынан ?зiндiлер келтiрiп кеткiм келедi. Онда ол Керей мен Ж?нiбек с?лтандар уа?и?асы ж?нiнде былай дейдi: "Продолжая эту дискускуссию, смею высказать своё мнение по этому вопросу:

1.Никоем образом нельзя связывать образование Казахского государства с одним "бегством" или откочевкой Керей-хана и Джанибек-хана, хотя процесс откочевки выражал суть раскола и продолжался десятилетиями.

2.Они, как Абулхаир и другие ханы Ак-Орды, были законными наследниками власти.

3.На рубеже X1V–XV веков происходил распад суперэтноса кипчак, на его основе происходила консолидация тюркских и тюркизированных племён Дашт-и Кипчака и Семиречья в казахскую народность.

4.Гирей (Керей)-хан и Джанибек-хан были вождями тех родов и племён Дашт-и Кипчака, выступившими объединителями близких по языку, культурным традициям, образу жизни родоплемённых групп из центрального и южного Казахстана.

5.Гирей-хан и Джанибек-хан, предводители казахов, не откочевали, а откололись, разъединились, объявили о своей независимости, точнее, если говорить современной терминологией, самоопределились. В данном случае "откочёвка" стала одной из форм выражения самоопределения, отчуждения.

Нет сомнения в том, что вожди казахов оказались великолепными прогнозистами, деятелями высокого класса. Они учли особенности исторического процесса не только внутри своих улусов, а в масштабе всего региона. Об этом свидетельствует и автор "Тарих-и-Рашиди" следующим образом:"В восемьсот пятьдесят пятом году в юрте Джучи-хана, сына Чингиз-хана, или, что, то же самое, в Дашт-и Кипчаке был государём Абул-Хайр, из потомков Джучи. В те времена в этой юрте не было правителя могущественнее его. После его смерти его подданные пришли в состояние замешательства и разброда. Большое число людей присоединились к Кирей-хану и Джаныбек-хану. Казахам, о которых уже упоминалось".

6.

…в)К.А.Пищулина, ссылаясь на многочисленные другие источники, написанные на два-три десятилетия раньше "Тарих-и-Рашиди", отмечает, что в них Джаныбек и Гирей упоминаются как ханы. Иначе говоря, процесс становления Казахского ханства шел не один год. Автор "Бахр ал-асрар", пишет К.А.Пищулина, говоря о начальном периоде пребывания в Моголистане, что "в то время Кирей-хан был назван государём".

…Принципиально важно, во-первых, установить, что в изучаемый период от общетюркской общности происходит процесс отпочкования народностей и создание национальных государств, в т.ч. казахов. Во-вторых, на основе ранее существующих государственных образований на территории Центральной Азии, в т.ч. Казахстана, выковались государственность и великодержавие Казахского ханства; в третьих, важно проследить, как тюркские племена оправились после монгольского завоевания, как часть населения государственного образования уже на новой основе, вышли за рамки родоплемённой ограниченности, вновь как это было в период господства кипчаков, стали подниматься по ступени уже народного самосознания. Оберегая свои обычаи, религию, язык, тюркская общность пройдя испытания монгольского ига , как феникс из пепла, возродилась в жизни.

…Не подлежит сомнению то, что казахский народ был одним из народов Востока, давший цивилизации опыт государственности, державности, образования и культуры. Труд историка Мирзы Мухаммед Хайдар Дуглат "Тарих-и-Рашиди" тому ещё одно яркое свидетельство.

…Хотелось бы особо отметить ещё одно достойнство первого историка, основателя исторической школы казахов Мирзы Мухаммед Хайдар Дуглат. Он утверждает, что к Керей-хану и Джаныбек-хану откочевало большая часть (его подданных) и их число составило около двухсот тысяч человек. Касым-хан, сын Джанибек-хана, "распостранил свою власть над Дашт-и Кипчаком. В его армии (лашкар) было более миллиона человек" (Знамя труда" газетi. №23. 19.03.1997 ж.).

Осы жерде еске мынау н?рсе т?седi. Егер ?орында мы? сан кiтабы бар, Азия жерiнде те?дессiз деп санал?ан ата?ты Отырар кiтапханасы шамасына ?арамай осы?ан дейiн жарты ?лемдi жаулап ал?ан, ?скерi сан жетпес ?ара??рым, алапат к?штi, то?тау дегендi бiлмейтiн Шы??ыс ?скерiне тос?ауыл болам деп орынсыз менмендiк танытып, ж?ртын ?ырып, ?аласын жермен жексен етiп к?йретiп ал?ан, ?айырхан деген атына заты сай емес, сол бiр ?айрымсыз ханны? тiрлiгiне бола жанып, жо?алып кетпегенде, б?лкiм бiз неге ?аза? деп аталып келе жат?анды?ымызды б?гiндерi осылайша тер т?гiп iздемес пе едiк, тегiмiзге ?атысты м?ндай этнолингвистикалы? тарихи проблеманы шешемiз деп осыншама ?лекке т?спес пе едiк кiм бiлсiн.

М?ндайда бабаларымыз ?рандатып, ту ?ып ?стап, к?терген ?аза? атауы этимологиясын «барма?тан сорып» «?аз» деп ??сты? атынан немесе кездейсо? тiлге орал?ан «?аша?» с?зiнен iздеп ?уре болмай, не де болса оны тарихымызды? ?рiрегiнен, тере?iнен орын ал?ан к?не тарихи деректерден асы?пай iздеп тауып алар едiк ойлаймыз.

?йткенмен т?к жо? емес, ?аза? атауы мен тегiмiзге ?атысты ?ржер-бержерде аздылы-к?птiлi, там-т?мдап болсын м?ндай деректемелердi? са?талып ?ал?анды?ы белгiлi. Б?л ж?нiнде бiз ??гiмемiздi? басында айтып кеткенбiз. Ендеше, ?аза? атауы мен тегiмiз ж?нiнде солар не дейдi екен ендi соны ба?амда? к?рейiк.

Соларды? бiрi хал?ымызды? бiртуар ата?ты ?алымы, академик ?лкей Мар??ланны?: «?аза?тар арабтар келмей т?рып Арал, Каспий те?iзiнi? т??iрегiндегi хазарлармен байланысты бол?ан, Н.Я.Марр мен Б.Грозный келтiрген «?аз», «хаз» с?зi екеуiне бiрдей»; «Солт?стiк Кавказда?ы осетиндер кабарды мен бал?арларды осы к?нге дейiн «?аса?», «кесек» деп атайды… Б?л атты кабарды мен бал?арлар… ерте д?уiрден не ?ыпша?тар заманынан (Х–ХV) са?та?ан болу керек»,- деген т?жырым-байламдары (Там?алы тас жазуы». «Ж?лдыз». 1984. №1).

?аза?ия ?лысыны? к?не ж?рты ж?нiнде кезiнде патшалы? Ресейдi? 2-мемлекеттiк Думасыны? депутаты бол?ан, сырт?а да, елiмiзге де ке? танымал, ?алым-тарихшымыз М?хамеджан Тынышпаев та ?зiнi? «?аза? руларыны? генологиясы» ("Генеалогия казахских родов") деген белгiлi е?бегiнде айтып кетедi. Ол онда орысты? ?лы тарихшысы Н.М. Карамзин де, ата?ты шы?ыс зерттеушi ?алымы Семёнов-Тяньшанский де ?з заманында осетиндер черкестердi ?аза?тар деп ата?анды?ын, ал Карамзин сонымен ?атар оларды? Х ?асырларда ?ара те?iз бен Каспий те?iзi аралы?ын мекендеген торктар мен берендiлердi де черкестерге я?ни ?аза?тар?а жат?ыз?анды?ын айтады («Рух» газетi. № 6. 2001 ж.).

Сондай-а? белгiлi шы?ыстанушы ?алым В.С. Смирнов 1232 жылы шы??ан жылнаманы зерделей келе, орыс князi Владимир Монамахты? 1095 жылы ?ол?а т?скен Берш руынан шы??ан косогтар Ы?лар, ?ытан, А?ланды ?лтiргенiн хабарлайды ( б?л да сонда).

?аза?тар ж?нiнде ?з е?бегiнде ?йгiлi шы?ыстанушы ?алым В.В.Бартольд те Х ?асырда Кавказ черкестерi «косог» деп атал?ан деп хабарлайды (Шы?армалар, 2 т. 848 б. М., 1963–1968 жылдар). Б?л деректер м?тiнiнен ?аза?тар ?ауымдасты?ыны? бiз пайымда?андай ертеректе, X–XI ?асырлардан бастап-а? ж?рт?а белгiлi ?лыс бол?анды?ын а??арамыз.

?лыс пен оны? ??рамына кiрген ру-тайпалар туралы зерттеушi Жарыл?ап Бейсенбай?лы да т?мендегiдей ?ыз?ылы?ты деректер келтiрiледi: «…оныншы ?асырда?ы Византия императоры Константин Порфирородный Кубаннан шы?ыс?а ?арай?ы жерлерде «Касахия» деген ж?рт жатыр»; «…орыс жылнамаларында?ы «касог», грек та?уасы Епифани (VIII–IX ?.?.) жазбаларында?ы Кавказ т??iрегiнде мекендейтiн «касогдиане» елдерi туралы м?лiметтер «?аза?» атауыны? осы т??iректе ?уелден-а? к?рiнiс бергенiн бай?атады»; «Тарих осы замандарда ?аза?ия ??рамында ?азiргi ?ыпша? тектес ?арашай, бал?ар, ??мы?тарды? ар?ы бабаларыны? да бол?анын, б?рiнi? ?аза? атымен ?ауымдас?анын орта?а тартады. Олар ?ана емес, кабарды, черкес атты тiлi б?лек ж?рттар да ?аза? атымен таныл?ан.

XIII ?асырда?ы мо??ол жоры?ы Дештi ?ыпша?ты? батысында?ы ?аза?ияны да шай?ап ?ттi. Сол аласапыран кездерi ?зара тектес черкес, кабарды, ?арашайлар, абазиндер черкес бас болып ?аза?тан iрге айыр?ан сия?ты. Дегенмен, талай уа?ыт аралас-??ралас боп келген ж?рттарды? этникалы? ?арым-?атынасыны? iздерiн осы к?ндерi бай?ау?а да болады.Жазушы ?нес Сараев Бай?лы ??рамында?ы Шеркеш руы «?аза?ия ?аза?, черкес боп екiге б?лiнгенде» ?аза?тар ??рамында ?ал?ан ел болуы м?мкiн дегендi айтады. ?аза? шеркештерiнi? ?раны–«Ша?ырай». Ал черкестерде «чахаркас» деген ата кездеседi абазиндер арасында ?лi к?нге дейiн шегiрей руы бар»(«Кiшi ж?з шежiресi». «Ана тiлi» газетi. 1992 мешiн жылы. 4 наурыз). Б?л м?лiметтер ?аза?тар ??рамына кiрген т?ркi рулары туралы а?пар бере отырып, ?лыс тарихын ендi X–XI ?асырлардан асырып, VIII–IX ?асырлар?а жеткiзiп тастайды.

?алым-тарихшымыз М?хамеджан Тынышпаев та ?зiнi? жо?арыда атал?ан «?аза? руларыны? генологиясы» атты зерттеу е?бегiнде ?ара те?iз бен Каспий те?iздерi аралы?ында?ы ??й?алы жердi ?оныстан?ан, ??рамында берiш, черкес ж?рттары бар ?аза?ия ?лысы бол?ан деген деректерiн келтiредi. М?селен ол ?ытайды? VII ?асыр?а жататын деректемелерiнде («Тан патшалы?ыны? жа?а тарихы») Арал мен Хазарлы? Каспий те?iзiнi? аралы?ын мекендеген ж?ртты? «хаса», «кас–пилер» деп атал?анын ??гiмелейдi. Б?л, к?рiп отырсыздар, ?лыс тарихын ендi VII ?асырлар?а апарып тiрейдi.

?аза?станды? ?алым-тарихшы Е.П.Алексеева да ?зiнi? 1971 жылы жары? к?рген «К?не ж?не орта?асырлы? ?арашай-Черкес тарихы» деген е?бегiнде ертеректе ??рылып, ?ркендеген ?аза?ия мемлекетi ж?нiнде айтып кетедi. Ол оны? даму, ?алыптасу кезе?дерiн: VI–VII ?асырларда Батыс-Т?рiк ?а?анатыны? осы ??iрдi ?амтуына, IX–X ?асырларда Сыр бойында?ы ?а?лы бiрлестiгiне ?арайтын бешенектердi? батысында?ы осы айма??а жылжуына ж?не XI ?асырларда б?л мекенге ?ыпша?тарды? лек-лек болып ?оныс аударуына байланысты ?шке б?лiп ?арап, оны? о бастан т?ркi ?ркениетiнi? т?л т?легi бол?анды?ы туралы жазады. Демек Е.П.Алексеева ?аза?тар тарихын ендi VI ?асырлардан бастайды.

«?аза?» с?зiнi? этимологиясы, я?ни шы?у т?ркiнi ж?нiнде ??гiмелегенiмiзде оны? т?ркi тобына жататын Са?ай, ?ойбол (В. Радлов. «Опыт словаря тюркских наречий. ІІ т. І б?лiм. 629 б.) ж?не Хакас («Хак.-рус. словарь». 1953 ж. 284 б.) тiлдерiндегi ма?ынасы «?осу, ?стеу, ?осымшалау» дегендi бiлдiретiн «козак» ж?не «хозак» с?здерiмен дыбысталуы ?те ??сас екендiгiн айта кету керек. Ал егер тiлiмiздегi «бiрiгу, ода?тасу, ?лыстасу» сия?ты с?здер оларды? синонимi болса, онда т?рлi ру-тайпалар бiрлестiгiнен, ода?ынан, ?лысынан т?ратын ?аза?ия тек дыбысталуы жа?ынан ?ана емес iшкi мазм?ны, ма?ынасы бойынша да жо?арыда келтiрiлген ?ос с?здi? баламасы дерлiк. Ендеше, Са?ай, ?ойбол, Хакас тiлдерi кезiнде ?аза?ия болып бiрiккен к?не ру-тайпаларды? орта? тiлi болуы да ?ажап емес. Демек, б?л тайпалар ж?ртын да т?рлi тарихи себептерге байланысты б?лiнiп кеткен, тiлi мен тiлегi бiр б?рын?ы ?аза?ия ?лысыны? сыны?тары деп топшылау?а ?бден болады.

Облысымыз?а ?ана емес елiмiзге ке? танымал этнограф, тарихшы ?алым, жазушы, журналист, таразды? жерлесiмiз, мар??м Амантай Айзахметов те осы та?ырыпты аша т?су ?шiн к?п е?бектенген жан. Ол елбасына ?сын?ан «Колыбель царей человечества» атты зертеу е?бегiнде «?аза?» этнонимiнi? ?айдан, ?алай шы??анды?ы туралы деректердi осы ?лысты? тарих аренасынан ал?аш к?рiну фактiлермен ?тымды ?штастыра отырып, бiзге ?ыз?ылы?ты т?рде ??гiмелеп бередi. Ол не дейдi екен, ендi со?ан ж?гiнiп к?рейiк.

Кiтабыны? «О зарождении этнонима «Казах» деген б?лiмiнде тарихи деректерге с?йене отырып: «Карамзин, основываясь на русских летописцев, утверждает, что Святослав в 968 году где-то к северу от реки Кубани разбил косогов. Писатель Х века, византийский император Константин Порфирородный, местность на востоке от Таматарахи (Тмутаракань), бассейна реки Кубани называет «Казахией». Г.Эверс пологает, что арабский писатель Масуди (умерший в 965 году) именно эту страну называл «Кашеком», купцы коей посещали Трапезунд; и что народ «кашек», упоминаемый и другим арабским писателем Ибн-аль Варди, не что иное как «косоги» или «казахи». Левшин утверждает, что знаменитый персидский поэт Фирдоуси, живший около 1020 года, в своей поэме Рустем упоминает о «казаках и казакских ханах». Русский князь Мстислав Владиморович в 1022 году покорил Тмутарканскому княжеству «косогов», которые еще в 1065 году платили ему дань; Карамзин к этому добавляет, что «убитый Мстиславом в единеборстве богатырь Редега был косожский князь». По Никоновской летописи, монголы при первом нашествии в 1223 году, пришли со стороны Кавказских гор, пройдя через землю «касахов», разбили кыпчаков и южнорусских князей на р. Калке и ушли на восток (Стр.110), – дей келiп, Тарихта?ы ?аза?ия ?лысыны? ?алыптасу кезе?iнi? ?аншалы?ты к?не екендiгi туралы м?лiметтер бередi.

Б?л жерде А.Айзахметов тарихшы А. Левшинге сiлтеме жаса?анда оны?: «Описание киргиз-кайсакских или киргиз-казачих орд и степей» атты е?бегiнi? 40-бетiндегi: «Достоверно то, что Фирдевси или Фердуси, живший около 1020 года, то есть за два столетия до появления монголо-татар на Западе, в истории Рустема, упоминает о народе казахах и ханах казахских»,-деген т?жырымдары туралы айтып отыр.

Таразды? тарихшы б?дан кейiн: «Когда с севера пришли варяги и образовали на берегу Днепра русское княжество, то южнее его уже стояло Тмутороканьское княжество, именуемое Казахией», – деп жо?арыда айтыл?ан ойын ?рi ?арай саба?тайды. «Азак–это военно-административная единица асов–царей, или другими словами, их военная гвардия. По поему мнению, военно-административная единица «ас ок» стала современем самостоятельным и не зависимым от асов–царей племенем и термин «ас ок» трансформировался в «азак», а затем и в общеизвестный термин– «сак». А термин «казак», то есть «кайсак»–это племенной союз царственных каи и военно-административных единиц асов–царей, ставшими к этому времени самостоятельными племенами и уже носившими название «сак». Этот племенной союз получил название «каисак», который и положил начало этнониму «казак»,-деп «?аза?» с?зiнi? тiптен ?рiден, са?тар заманынан бастау алатынды?ын айтып, осы атауды ал?аш иеленген тайпалар ода?ыны? атын атап, т?сiн т?степ т?сiндiрiп бередi. «…союз каи и саков (каисак) среди всех других племен и племенных союзов, входивших в эту конфедерацию, играл главенствующую роль и был преобладающим в численном отношении, то поэтому, я думаю, эта земля и называлась Казахией»,- деп ойын ?рi ?арай ширата т?седi. Ал ендiгi бiр с?зiнде: «Я считаю, что этноним «казах» зародился намного раньше эпохи возкникновения Казахского ханства Джанибека и Гирея,о чем свидетельствуют византийские, мусульманские и древнерусские источники»,– деп бiздi? ??гiме басында Керей мен Ж?нiбек с?лтандар ж?не ?аза? атауы ж?нiнде айтып кеткен жорамал-пiкiрiмiздi? шынды?ты? ауылынан аса алыс кетпегендiгiн деректерiмен растап бередi («Колыбель царей человечества». О зарождении этнонима "Казах". Тараз. "Сенiм" баспасы. 2001 ж. 98–103 б.б.).

Сол айтпа?шы, б?л т?жырымдар филология ?ылымдарыны? докторы ?бiлбек Н?рма?анбетовтi? 1993 жылы 13 мамырда?ы «Ана тiлi» газетiнi? 5-бетiнде жарияла?ан «?аза? ру, тайпалары атауыны? т?ркiнi» атты ма?аласында келтiретiн деректерiмен де саба?тасып, жа?ын ?абысып жатыр. «Та?ы бiр тарихи дерек–1979 жылы ?лгейде «Мо??олды? ??пия шежiресi» бiрiншi рет ?аза? тiлiне аударылып басылып шы?ты. Б?л «Шежiренi?» жазылып бiткен жылы–1240 жыл. Демек, ?аза? хал?ы ?алыптасыпты-мыс деген мерзiмнен екi ?асыр ?рi. Осы аударманы? iшiнен бiз «?аза? к?ймесi»(31–141-беттер) ж?не «?аза? арба»(141-бет) тiркестерiн кездестiрдiк… Егер де сол кездерде «?аза?» деген халы?ты? аты болмаса, арба?а ?алай ?оса?талма??»,-дейдi ол. Ал 1940 жылы Ташкентте басылып шы??ан «Древние авторы о Средней Азии (VІ в. до н.э.–ІІІ в.н.э.) деген кiтаптан: «Нахширустанские надгробные надписи на могиле Дария Гистаспа. Говорит царь Дарий: «Вот области, которые я покорил за границами Персии… коссаки» (34-б.), «Коссаки–вероятно северо-персидское племя»(153-б.), «Дарий І Гистасп царствовал 521–485 г.г. до нашей эры» (169-б.),-деген ?зiндiлер келтiре отырып, «Б?л деректi? м?лiметi ?зiнен 4 мы? жыл б?рын?ы тарихты дастан?а кiргiзген Фирдауси хабарымен с?йкес келмейдi деп кiм айта алады. Шындап ден ?ой?ан жан Дарий айт?ан «коссок» Фирдаусида?ы «?аза?пен» шендесiп жат?анын бай?амас?а лажы жо?. Дарий І ба?ындырдым деп отыр?ан Персияны? солт?стiгiндегi «коссоктар» т?рк тектес тайпалар екендiгiн аны?тай т?серлiк деректерден де ??рала?ан емеспiз»,-дейдi. С?йтiп тарихшы Н.П.Толльдi?: «Впрочем, часть ученых и до сих пор находит некоторые основания утверждать, что скифи были турками. Саками, по словам Геродота, персы называют скифов» деген байламдарын д?лел ретiнде ?сынады («Скифы и гунны». Прага.1928 ж. 9 бет).

?аза?ты? белгiлi ?алымдары Т.И.С?лтанов пен С.Г.Кляшторный да ?здерi жаз?ан «?аза?стан: ?шмы?жылды? деректемесi» атты кiтабында ?аза? тарихын сонау ы?ылым заман?ы са?тар д?уiрiнен бастап, ?аза? ханды?ы ??рыл?ан кезе?ге дейiн жеткiзе отырып, ?аза?ты? байыр?ы хал?ын орыстiлдi ?дебиеттер к?нi кешегi ке?ес д?уiрiнi? 30 жылдарына дейiн ?айса?тар, ?ыр?ыз-?айса?тар деп тегiннен-тегiн атама?анын айтып кетедi.

А.Айзахметов с?зiнi? со?ында б?гiнгi ?лкен бiр ?лт атауына айнал?ан «?аза?» этнонимiнi? этимологиялы? сыры д?л осы «?айса?», «?ыр?ыз-?айса?», «?ыр?ыз-?айса? ордасы» атауларыны? астарында жат?аны ешбiр талас тудырмайды дейдi. С?з жо?, орыс ?кiметi мен шенеунiктерi б?л атауларды ?аза?тар?а кезiнде бекерден бекер та?ба?аны белгiлi. Ол ?шiн, ?лбетте, к?не ?аза? тарихына ?атысты ?здерiнде бар б?лтартпас ?ылыми деректерге, мамандарыны? пiкiрiне с?йене отырып, осындай шешiм шы?ар?аны аны?. Осы орайда, тек 1925 жылы с?уiрдi? 15–19 аралы?ында ?ткен ?АССР Советтерiнi? 5-съезi ?ана ?аза? хал?ыны? ?ыр?ыз-?айса? атауын–?аза?тар деп д?рыс ?згерткенiн айтып кету керек сия?ты. «Съезд шешiмдерiнi? орысша текстiнде «казаки», «Казакстан» деп жазыл?анды?тан, кейiнiрек, ?АССР Орталы? Ат?ару комитетi Президиумыны? 1936 ж. 9 февральда?ы ?аулысы бойынша, орыс тiлi ?шiн не??рлым д?лiрек «казахи», «Казахстан» деген атау ?абылданды»,-дейдi б?л ж?нiнде ?аза? Совет энциклопедиясы (Алматы. 1975 ж. 7 т. 109 б.).

Б?л ?ылыми деректер ?аза? ?лысыны? ?ияли емес, белгiлi тарих кезе?дерiнде ?з ру-тайпалары бар на?тылы мемлекеттiк ??рылым бол?анды?ын д?лелдейтiн ??нды м?лiметтер. Б?л дерекк?здерiнде келтiрiлген к?не ру-тайпалар атауларыны? б?гiнгi ?аза? рулары атымен толы? сай келетiндiгiне к??iл б?лмеске болмайды. Мысалы, берiш, шеркеш, ша?ырай руларын алайы?. Б?л ру атауларыны? б?гiнгi ?аза? рулары атымен ??састы?ы кездейсо?ты? емес, оларды? туыс?ан бiр ру екендiгiн к?рсеткендей. Егер б?л байлам бас?а да дерек к?здерiмен ?уатталып, д?лелденер болса, онда бiз тiлге тиек тiп отыр?ан к?не Казахия ?лысы б?тен емес, ?з мемлекетiмiздi? байыр?ы бастау б?ла?ы екендiгiнде к?м?н ?алмайды.

Мiне, б?л м?селенi бiзге жо?арыда аты ауыз?а алын?ан ?лкен ?алымымыз М?хамеджан Тынышпаев ?зiнi? «?аза? руларыны? генологиясы» ("Генеалогия казахских родов") атты белгiлi, зерттеу е?бегiнде шешiп бередi. Ол м?нда ?аза?тар деп атал?ан черкестер мен кiшi ж?здi? он екi ата бай?лына ?арайтын та?ы бiр?атар ру-тайпалары тарихын Алтай баурайынан бастал?ан ?лы ?оныс аудару заманынмен (IV–VII ?.?.) саба?тастыра баяндайды. Ол б?л деректерiмен ?аза?тар мен оны? ??рамына кiрген ру-тайпалар тарихын ендi IV ?асырлар?а бiра? апарып тастайды. Ендi сол деректерге к??iл б?лiп к?рейiк.

?АЗА?ТАР ?ЛЫ ?ОНЫС АУДАРУ ЗАМАНЫНАН КЕЙІН

?лы ?оныс аудару заманы жайлы айтып ?ал?асын, ол ж?нiнде ?ыс?аша болса да ма?л?мат бере кеткенiмiз ж?н сия?ты. Халы?тарды? б?л тарихи к?шiп-?ону процесi IV–VII ?асырларда Т?рiк ?а?анды ыдырап, Алтайдан Орта Азия мен Жетiсу жерiне баса к?ктеп кiрген батыс т?рiк тайпаларыны? со?ыс ?имылдарымен байланысты. ?дiл (Атилла) батыр баста?ан ??ндар мен олар?а iлескен ?ара??рым ?зге тайпалар Сырдария, Арал ма?ы ал?аптары мен Орталы? ж?не Батыс ?аза?стан жерлерiн басып ?тiп, Дунай ?зенiне дейiн жеттi. Мадиярларды ба?ындырып, еуропа елдерiне ая? басты. С?йтiп а?ыры ?лы Рим империясыны? со??ы тiрегi Византия мемлекетiнi? ??лауына ?келiп со?ты. ?лбетте, осы ?рекеттер барысында т?тас бiр халы?тарды? ы?ысып, ?оныс аударуына, ал оларды? орнына к?шi-?онымен екiншiлерiнi? жай?асуына тура келгендiгi м?лiм.

Осы?ан орай, Оба ?зенiне ??ятын Катын ?зенiнi? о? жа? жа?алауыны? Черкиш аталуы, сондай-а? сол ма?ды мекендеген са?а (якут) ж?ртына ?арасты Татти ?лысыны? ??рамында «сергеччи» руыны? са?талып ?алуы да тегiн емес деп ойлаймыз (Э.К.Пекарский. «Словарь якутского языка». 2 т. 274 б.). Б?л деректер Черкестердi? Алтайдан бастау алып, жылжы?ан к?ш iзiнi? ж?рна?-белгiлерi емес пе екен дегiмiз келедi.

М?нымызды кезiнде т?ркi ру-тайпалары тарихын зерттеуге зор ?лес ?ос?ан орысты? ата?ты ?алымы Н.А.Аристовты?: «…черкес атауыны? ?зi Кавказ баурайына т?ркi руларыны? сол аттас ?ауымыны? атымен жеткен секiлдi», – деп жазып кеткен т?жырымдары да растай т?седi («Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности». Спб. 1897 ж. 37 б.).

Сонымен М?хамеджан Тынышпаев айтып отыр?ан ?азахияны? Алтайдан к?шкен ру-тайпалары тарихына ке?iрек то?талар болса?, ?алым жо?арыда аты атал?ан зерттеуiнде: «Геродот (в 5 веке до Р.Х.) упоминает об одном народе под именем Алазон, живущем к западу от Днепра, т.е. в тех же местах; об Алазонах говорит и Страбон (1в. Р.Х.)… Алтайские ачын или алчин несколько приближаются к алазонам и все они напоминают наш алчын. Нужно ещё принять во внимание то, что как и в греческом, так и в других древних языках нет буквы «ч», которые могло или выпасть (тогда будет алын, или должно перейти в «с», которое между двумя гласными читается, как «з»). Так как названия берш, черкеш одинаково встречаются на Алтае и в южно-русских степях, надо думать, что–это родственные племена; и у киргиз (казахов) они состоят в одной подгруппе–байулы»,– дейдi.

Ол б?л пiкiрiн аталмыш ма?аласында ?рi ?арай дамыта келiп, б?гiнгi Алшын атауымен аталатын Кiшi ж?з руларыны? денi ?з бастауын Алтай баурайынан алатынды?ына ты? деректер келтiредi. Олары екi?шты ойлау?а келтiрмейтiн, к?нi б?гiнге дейiн са?талып келген жа?рафиялы? топонимдерге негiзделген б?лтартпас д?лелдер. М?селен, Оба ?зенiне шы?ысынан Ш?лым, ал батысынан Том ?зеншелерi ??ятын болса, сол Ш?лым?а ??ятын саланы? бiрi ?лiмса?тан Берш деп, ал оны? батысынан 40 ша?ырымдай жердегi к?л Бершiк?л деп аталады. Б?лардан 70-80 ша?ырымдай ?ашы?ты?та?ы Том ?зенiндегi кеме, ?айы?тарды? ж?зуiне ?ауiптi таста?ты келген суасты ?айра?дары Б?рiш деген атпен белгiлi.

Ал, жо?арыда айтпа?шы, Оба?а ??ятын Катын ?зенiнi? о? жа? саласы ?арта?а Черкиш деген атаумен т?сiрiлген. Оны? солт?стiгiнде, 100 ша?ырымдай ?ашы?ты?та орналас?ан Ачинск ?аласыны? т?сынан бастау алатын ?ос ?зен ?лкен Кет ж?не Кiшi Кет деп аталады. Б?ларды Кiшi ж?здi? ?лiм ода?ында?ы кетелердi? ?лкен, кiшi болып б?лiнген ж?рты мекендеген ?зен ал?аптары деуге болады.

Ежелден осы атал?ан ?зен, к?л ал?аптарын мекендеген т?ркiлiк ?ызыл деп аталатын тайпалар ода?ыны? ??рамында ?лкен ачын ж?не Кiшi ачын рулары бар. Б?ларды? да Кiшi ж?здi? ?лкен, кiшi болып саралан?ан алшындары екендiгi дау ту?ызбайды. Б?лай дейтiн себебiмiз, М.Тынышпаев Ачинск ?аласыны? атауы осы руларды? атынан туында?ан деген пiкiрдi айта келiп, былай дейдi: «Наименование Берш, Берчикуль, Буриш напоминают название многочисленного рода берш в составе нашего алчын; роды большой и малой ачин тоже напоминают наш алчын с пропуском буквы «л». Такие пропуски замечаются и в киргизском языке, например, говорят «ачы» вместо «алчы» (возьми), «аккель» вместо «алып кель» (принеси) и т.д… Черкеш напоминает род черкеш в составе нашего алчына. Кетьнапоминает род кете–тоже в составе алчын.

В указанных районах несколько раз встречается слово алтын, которые возможно переводить «золото»; но так как несколько географических названий напоминают наши роды, то и тут можно бы отождествить с алчинским родом алтын. Замечательно ещё то, что в этих местах названий, напоминающих роды Большой и Средней Орды (кроме одного аргына), совсем нет, тогда как все перечисленные названия сходы с родами одной только Малой орды». Айт?андарыны? б?рi к??iлге ?онымды, ой?а сиымды. ?алым Алтайдан ?оныс аудар?андар ?аза?ты? ?зге ру-тайпалары емес, ар?ындарды ?оспа?анда денi б?гiнгi алшын–кiшi ж?з ру-тайпалары екендiгiн та?ы баса айтып кетiп отыр.

Сондай-а?, Тула ?аласынан 70 ша?ырым жерде орналас?ан уездiк Одоев ж?не Харьков–Пенза темiр жолы бойында?ы уездiк Бирюч ?алалары, Азов те?iзi мен Азов ?аласыны? кезiнде Тана деп аталуы, 14 ?асыр?а дейiн Дон ?зенiнi? атауы да Танаис (б?л жерде «ис» грек тiлiнен ?осыл?ан жал?ау) болуы, те?iзге Кубань ?зенi ??ятын жердегi т?бектi? Тамань аталуы, Киев–Полтава темiр жолы бойында?ы ?ала?а Ромодан, осы темiр жолы бойында?ы Сула ?зенiнi? бiр саласына ?дай деп, ал Пенза губерниясыны? шекарасында?ы ?ала?а та?ы Рамадан деп ат та?ылуы ж?не бас?а да осы сия?ты к?птеген жа?рафиялы? деректер Алшын руларыны? ?лы ?оныс аудару заманында (IV–VІI ?.?.). Алтай баурайынан шы?ып, б?гiнгi ?оныс тепкен мекендерiне жол-ж?некей орыс жерiн басып ?тiп жеткендiктерiн к?рсетсе керек. Жо?арыда атал?ан атаулар Алшынны? б?гiнгi Бай?лы ??рамында?ы Адай, Берiш, Тана, Жетiру ??рамында?ы Тама, Рамадан руларынан ?ал?ан ж?рна? атаулар екендiгi к?м?н ту?ызбайды.

Саратов ?аласыны? о?т?стiк-батысында?ы тауды? Алтынтау (орыстарды? т?ркi тiлiндегi «у» дыбысын «в» деп о?итынын ескерсек, Саратовты? ?зi Сарытау с?зiнен туындайтын термин екендiгi ш?б?сiз), ма?ынасы тiлiмiздегi с?ра, бер ??ымдарына сай келетiн Симбирск губерниясында?ы Сура (С?ра) ж?не о?ан ??ятын Барыш (Берiш) ?зендерiнi?, кейiнгiсiн басып ?тетiн жердегi Барыш темiржол стансасыны? атаулары, ?лы Едiл ?зенiнi? бойынан менм?ндалап к?рiнетiн Алтынт?бе ?ыраты, ?зеннi? Астрахан айма?ына ?арама-?арсы о? жа? жа?алауында жат?ан Т?рiалтын шат?ал-сайыны? атаулары да, профессор Хвольсон айтпа?шы, к?не Хозар елiнде бол?ан Бараиш ?аласы ж?нiндегi ж?не де бас?а осындай толып жат?ан к?не деректер ертеректе б?л ??iрдi ?алы? алшын ж?рты басып ?тiп, т?ра?та?андарыны? та?ы бiр д?лелi. Алшындармен ?оян?олты? к?ршi т?р?ан славян тайпалары олар ?ой?ан жер, су, ?ала аттарын тiлдерi келгенше б?рап с?йлегендерiмен, ??дай?а ш?кiр, оларды т?пкiлiктi ?згертпегендерiн к?рiп отырмыз. Осы орайда ?алым: «Если есть некоторая разница в произношении имён на наших подродов и перечисленных наименований, то известно, что тюркские слова точно передовать невозможно и особенно в летописах: так, например, пишется бусурман или даже бесерян вместо мусульман. Авзяк или Изябяк–узбек; Джелебек, Зенебек–Джаныбек; Зеледин–Джалалэдин; Ючи–Джочы; Бахмет–Махмуд; Бузулук–Бузаулык, Саратов–Сарытау, Еруслан–Янарслан и т.д.»,-дейдi.

?алым кавказды? Черкештерде ?ылыш атасыны? бар екендiгiн ж?не оларды? ?здерiн алшындармыз я?ни ?аза?пыз деп атайтынды?ын, сол сия?ты ?аза?ты? Бай?лы тайпалар бiрлестiгiнде де осы?ан ??сас Шеркеш руыны? ж?не оны? ?ылыш аталы?ыны? бар екендiгiне то?тала келiп, м?ны? ?сте кездейсо?ты? емес екендiгiн айтады.

Черкештер Кавказды? ежелгi т?р?ындары емес, о?ан ?те ертеде Алтайдан ?оныс аудар?ан ру-тайпалар ?ауымдасты?ы екендiгi ж?нiнде ?з е?бектерiнде тiл ?ылымын зерттеушi С.Аманжолов та («?аза? тiлiндегi диалектология ж?не тарих м?селелерi». 41 б. Алматы. 1959 ж.), тарихшы И.Е.Фишер де («Сiбiрдi? ашылуынан бастап б?л жердi орыс ?аруымен жаулап ал?ан?а дейiнгi орыс тарихы», Спб. 1774 ж. 57–58 б.б.) егжей-тегжей айтып кетедi. ?зiмiздi? кешегi ?ткен белгiлi мемлекет ж?не ?о?ам ?айраткерi, ?аза? ке?ес ?дебиетiнi? негiзiн ?алаушы, ке? танымал а?ын, жазушымыз С?кен Сейфуллин де шы?армаларында черкестер та?ырыбын ?оз?ап, олар ?здерiн «?аза?пыз» деп ата?анын баяндайды (Шы?армалар. VI том 19 б. Алматы. 1964 ж.).      ?аза? Совет энциклопедиясында ??рамына черкештер де кiретiн алшынды?тар?а мынадай аны?тама берiледi: «Алшын–Кiшi ж?з ??рамында?ы Бай?лы, Жетiру, ?лiм?лы сия?ты ?лкен руларды? негiзi бол?ан тайпа. Алшын туралы деректер ертеден бар. Ежелгi мекенi–Алтай. 10 ?-да А-дарды? бiр б?лiгi ?ыпша?тармен бiрге (?а?лы ??рамында) батыс?а ?арай аттанып, Египетке дейiн бар?ан; онда Мысыр билеушiлерiнi? ?ызметiнде болып, мамлюктер ?улетiнi? ?стемдiгiн орнатуда айтарлы?тай роль ат?ар?ан. 10–12 ?-да ?ырымда?ы ?ыпша?, комон, печенег арасында А-дар к?п бол?ан. 12–14 ?-да А-ны? кейбiр рулары Но?ай ордасыны? негiзiн ?алас?ан. Кейiнiректе олар ?аза? хал?ыны? негiзгi ??рамы есебiнде белгiлi бол?ан. А.?рпа?тары татар, баш??рт ж?не Орта Азия халы?тарыны? ??рамында да бар» (?аза? Совет энциклопедиясы. 1 т. 311 б. Алматы. 1972 ж.). Б?л дегенi?iз, алшындар?а ?атысты жо?арыда келтiрген деректемелерiмiздi? расты?ын ?уаттайтын энциклопедиялы? ?ылыми т?жырымдама.

Шежiре зерттеушi Алшын Серiк ?зiнi? «?лана?» атты Кiшi ж?з ?аракесектерi шежiресiнде «Алшын» атауыны? шы?у тегiн т?мендегiше т?сiндiредi: «Жолайы «Алшын» атауына келсек, ол «Алтай» с?зiнi? диалектi т?рiндегi синонимдiк н?с?асы болуы ?ажап емес. Алтай–Алтау, ?азiргiше Ал тауы деген тiркес екенiн ескерсек, Алшын–Ал шы?ы–Алтай екенi ешбiр ?арсылы?сыз мойындатар шынды?. Негiзiн топонимнен алатын б?л этномин, Алшын тайпасына бiрiгiп ж?рген (Жетiру тайпасы кiрмейтiнiн ескерген ж?н) ?азiргi Кiшi ж?здiк рулар бiр кездерi Алтайдан ау?ан рулар екенiн ?йгiлеп-а? т?р.

Б??ан М.Тынышпаевты? «История казахского народа» е?бегiнi? (1993 жыл. ?аза? университетi) «Материалы к истории киргиз-казахского народа» ма?аласыны? «В. «Младшая Орда» тарауыны? «10. Алчыны» б?лiмiндегi топонимикалы? мысалдар толы? д?лел. Бiздi? ойымызша алшындарды? ауу мезгiлi–Т?ркi ?а?анатыны? ??лауымен т?с па т?с уа?ыт. Ал, ??гiменi тере?детсек «л-?а» тiлi келмейтiн ?ытайды? «ашын» («аш-ин») деп ж?рген ж?рты да осы Алшындар–Алтайды мекендеген ж?рттар–Алшындар болатын»(А?т?бе. «Арсенал» баспа ?йi. 1990 ж. «Рух» газетi. «Рушежiре»). Олай болса жо?арыда келтiрiп отыр?ан деректерiмiз ??рамында кiшi ж?з ру-тайпалары бар ?аза?тар тарихыны? IV ?асыр?а жататынды?ын та?ы бiр растап кетедi. Сонды?тан черкештердi? таулы?тар емес, бiздi? он екi ата бай?лына кiретiн шеркештермен туыс, т?бi т?ркi ?андас бауырларымыз екендiгiн баса айтып кеткiмiз келедi. ?йтпесе, олармен ?о?амды? тiршiлiгi, салт-д?ст?рi орта? ?аза?ия?ауымдасты?ында кезiнде бiрлесе ?мiр с?руiмiз не?ыйбыл емес пе едi.

С?здi? ретi келiп т?р?асын айт?ымыз келедi, ата?ты Бейбарс ?зi мен Ибн Халдун жаз?ан «?ыпша?тар шежiресiнде», м?селен, ?зiн ?ыпша?ты? брж-о?лы руынан шы??анмын дейдi. Араб зерттеушiсi Аль-Айни де ?з жазбаларында осыны ??птайды. М. Тынышпаев жо?арыда атал?ан ма?аласында зерттеушi Л.Будаговты? «берж»(«брж») с?зi тобыл татарларыны? тiлiнде ?айыспас, берiк деген ма?ынаны, ал «бурудж» с?зi «?ор?ан» деген ??ымды бередi дейтiнiн, ал ?аза? тiлiнде «берш» деп дененi? ?ат?ылдан?ан жерiн айтатынымызды жазады. ?алым зерттеушi Леп-Пуль-Стенлидi? египеттiк м?мл?к с?лтандарыны? екi ?улетi болды, 1250–1390 жылдар аралы?ында «бах-ри»(«?зен»?улетi) ж?не 1390–1517 жылдар аралы?ында «бурджи»(«?ор?ан» ?улетi) ?улеттерi билiк ж?ргiздi деген деректерiне с?йене отырып, «Выше мы видели, что подводная скала на р. Томи названа «буриш». Кстати заметим, буква «ш» в словах восточных тюрок обычно переходит в «дж» у западных тюрок (например, у осмнлисов). Из сопоставления указанных слов надо думать, что наименование династии «буруджи» произошло не от слова «башня», а от рода «бердж» или «берш». Это вполне потверждается вышеуказанным показанием султана, что он «происходит от «брж» или «берш», тюркского народа», -дейдi. ?зын с?здi? ?ыс?асы, то?сан ауыз с?здi? тобы?тай т?йiнi–аты а?ыз?а айнал?ан ?йгiлi м?мл?ктiк Мысыр билеушiсi Бейбарсты? (1223–1277ж.ж.) да осы Алтайдан ?оныс аудар?ан аты алты алаш?а м?ш??р бол?ан ата?ты алшынны? тiлге тиек етiп отыр?ан берiш руынан екендiгiн еске сала кету.

Шежiре зерттеушiсi Жарыл?ап Бейсенбай?лы жо?арыда аталып кеткен ?з шежiресiнде араб жазушысы Аль-Айнидi? деректерiне с?йене отырып, жасы 57-ге келген Бейбарсты улап ?лтiрген ?алауын с?лтанны? да ?ыпша?тарды? Берж руынан екендiгiн айтып кетедi. «Зерттеушiлердi? айтуынша Бейбарсты? ата-тегi де сол ?аза?ия ??iрiндегi Дербент ма?ынан, ?стiрт, Едiл, ?арате?iз аралы?ын жайла?ан ?ыпша?тардан. Ол он жас?а келгенде елi шап?ыншылы??а ?шырап, ?зiн мо??олдар итальян к?пестерiне сатыпты, олар оны ?рi ?арай Мысыр?а ж?нелткен. Сол жерде м?мл?ктер жаса?ында т?рбиеленiп, ?зiнi? ?скери дарыны, ?олбасшылы? ?абiлетi ар?асында мемлекет ?мiршiсiне дейiн ?седi. Осы ретте Берж ?улетiнi? билiгiнен кейiн Египеттi олармен туыс черкестерден (шеркештерден) шы??ан м?мл?ктер биледi),-дейдi ол ?рi ?арай. Б?л Бейбарсты?: «Мен ?ыпша?ты? Брж-о?лы (берш-?лы) руынанмын»,– деген жо?арыда айтыл?ан дерегiне сай келедi. «Осы орайда алшындар,оны? iшiнде берiш атасы?ыпша?ты? бiр сыны?ы деген д?йектердi? де т?п-т?ркiнi ?ыла? бергендей болады»,– дейдi шежiрешi, жазушы. Егер Алтай айналасы мен Дештi ?ыпша? жерiнi? бiр шетi кезiнде Едiл, Жайы?, ?ара те?iз аралы?ын жайла?ан б?рын?ы ?аза?ияны? ??рамына ?ара?ан болса, алшынны? берiшi ?ыпша? ж?ртыны? ортасына ?алы?ыра?, тере?iрек енiп, ?оныс аудар?анда ?здерiн оларды? бiрi деп санап кетуi, бiздi?ше, та??аларлы? жайт емес, за?ды ??былыс. К?п ?ашанда к?птiгiн жаса?ан да, ал азшылы? ?зiн оларды? ??рамында ?р?ашан соларды? бiрi деп санап отыр?ан.

?аза?ия мен оны? ??рамына кiрген ру-тайпалар ж?нiндегi деректердi ауыз ?дебиетi ?лгiлерiнен де табу?а болады. М?селен, хал?ымызды? ?азту?ан, Доспамбет, Ш?лгез сынды айтулы жампоз а?ын-жырауларыны? аузынан т?гiлген т?мендегi жыр жолдары соны? ай?ын ай?а?ы дерлiк.

«Тегiнде но?ай-?аза? т?бiмiз бiр,

Алтай, Ертiс, Оралды ?ыл?ан д?бiр» , – деген, сондай-а?,

«Алаштан ?аза? тара?ан,

Но?айлы?а ?ара?ан.

Жау?а алдырмай но?айлар

Бiр-бiрiне жара?ан.

Но?айдан ?аза? б?лiнiп,

?ш ж?з болып тара?ан»,– деген

?ле? тарма?тары ?аза? пен но?айлыны? кезiнде бiр ода??а бiрiгiп, бiр ?ауымдасты?та бол?анын, бiра? т?рлi себептермен б?л ода?ты? кейiн ыдыра?ан кезiн сипаттайды. Осы орайда, шежiре зерттеушiсi Жарыл?ап Бейсенбай?лыны? кiшi ж?здi? iшiнде са?талып ?ал?ан «Но?айлы-?аза?» («Но?айты») руы сол Но?айлы мен ?аза? ?лыстары ажыра?ан ша?та ?аза?тарды? арасында ?алып ?ой?ан но?айлыны? бiр атасы деген болжам, байламымен де келiспеске болмайды.

Сондай-а? ?бiлбек Н?рма?анбетовтi? жо?арыда атал?ан ма?аласында 1963 жылы М?скеуде шы??ан «Но?ай-орыс с?здiгiне» с?йене отырып берген, ?аза? атты ру-тайпаны? но?айларда да бар екендiгiн растайтын м?лiметтерi оларды? шынды?ында да ?аза?ияны? ??рамында болып, бiр кездерi ?аза? деп атал?анын д?лелдей т?скендей. Ал филология ?ылымдарыны? докторы, профессор Рахман??л Бердiбаев ?зiнi? зерттеу е?бегiнде:«?аза? пен но?ай ауыз ?дебиетiндегi орта? сарындас тарихи-генетикалы? за?дылы??а жатады. Б?л екi халы?ты? фольклорында?ы ??састы? сол байлы?ты жаратушылар мен айтып таратушыларды? ?уел баста бiр т?бiрден шы??ан туысты?ына байланысты»,-деп б?л екi халы?ты тонны? iшкi бауындай тiптi жа?ын туыс?ан ?ылып ?ояды («?арайдар мен ?ызылг?л». 7 б. Алматы. Жалын. 1989 ж.).

Сондай-а?, о?ыса?ыз да болады, белгiлi а?ын, жазушымыз Байбота Серiкбай?лыны? «Шежiре шерткен сыр» («Ана тiлi» газетi. 1992 мешiн жылы, 7 ?а?тар) деген е?бегiнде ?о?ырат пен Но?ай, ал жо?арыда атал?ан ?алым ?бiлбек Н?рма?анбетовтi? сiлтеме жасай отырып («Ног.-рус.сл.». М. 1963 ж. 491 б.) жарияла?ан аталмыш е?бегiндегi Но?айлар мен ?а?лы ж?рттарыны? арасында?ы туысты? ?атынастарды ашып берер м?лiметтер–т?птеп келгенде б?рiмiздi? т?бi бiр туыс?ан тайпалар екендiгiмiздi, б?рiмiздi? тiлге тиек етiп отыр?ан к?не ?аза?ияны? ??рамында кезiнде бiрге бол?анды?ымызды, ?ткен тарихымызды? тiкелей осы ?лыспен байланысты екендiгiн д?лелдейтiн деректер.

Тарихшы, зерттеушiлерiмiз айтпа?шы, Но?айлыны? ??рамында жо?арыда аты атал?ан ру, тайпалардан бас?а алшын, ?ыпша?, ?йсiн руларынан тарайтын та?ы да бас?а аталарды? бар екендiгiн ескерер болса?, т?скейде малы, т?секте басы ?осыл?ан, жа?ын, к?ршi ?оныстан?ан б?л екi ж?ртты? (но?айты мен ?аза? рулары) т?рмыс-тiршiлiктерiнде ?ыз берiп, ?ыз алысып, ??дандал, жекжат болып, ?аншалы?ты туыстасып кiрiгiп, бiрiгiп кеткендiктерiн к?рер едiк. Сонды?тан да, бiздi? пайымдауымызша, б?лар бiрi б?лiнiп к?шкенде екiншiсi олармен жа?ынды?ын бiлдiрiп, бiрге iрге ауыстыр?ан ж?рттар. Жо?арыда?ы жырауларды?:

«Ей, байта?ым, байта?ым,

Бастырып сенi алдырдым.

Ал, аман бол, менен со?,

Байта?ымны? iшiнде

сан елiм но?айлым,

Сенi та?ы да алдырдым.

Он сан но?ай iшiнде

?ш алпыс отау ?аза?ым,

Сенi та?ы алдырдым»,-деген

?асiреттi жыр шума?тары да а? патшаны? отарлау саясаты мен бас?ыншылы? ?рекетiнi? н?тижесiнде бiр халы? боп ?алыптасуды? аз-а? алдында т?р?ан но?айлы–?аза? ру-тайпалары ода?ыны? ?айта к?йреген кезе?i туралы баяндайды (Жарыл?ап Бейсенбай?лы. «Кiшi ж?з. Жанарыс» «Ана тiлi» газетi. 1992 мешiн жылы, 4 наурыз, 4 б.).

Жазушы ?нес Сарай 2010 жылы «Ана тiлi» газетiнi? бiрнеше н?мiрiнде жарияла?ан «Но?айлы» атты к?лемдi зерттеу е?бегiнде но?ай елi Ш.У?лихановты? айтуы бойынша Мо?ол ханы Т??лы? Темiр кезiнде Сырдария мен Шу, Ысты?к?л мен Жетiсу жерiнде бол?анды?ын хабарлайды (Валиханов Ч. Собр. Сочинения. І том. Алма-Ата, 1961, 358–359 стр.). Б?л турасында та?ы мынандай м?лiметтер бередi: «Муин ад-дин Натанзи оларды? ?онысын «?лытау, Се?гiра?аш, ?аратал, Жент, Баршын кент» деп, но?айлыны? осы тарапта жаса?ан бiр кезе?iнен хабар бередi (Трепавлов В.В. 56-б.).

Б?л орайда сан-са??а сал?ан ??гiме жеткiлiктi. Но?айлы шекарасы ?р кезде ?рт?рлi бол?ан: бiрде ке?iп, бiрде тарылып отыр?ан. Оларды? ?згермеген тияна?ты аш ?зек, алтын дi?гегi–Жайы? ?зенiнi? ?зына бойы…

Но?айлы ж?ртына ал?аш?ы тияна?ты ?ылыми барлау жаса?ан М.Г.Сафаргалиев оны? ?йыт?ы тобы деп 18 тайпаны ата?ан. Олар: алшын, ас, бай??р, борган, борла?, гублаг, канглы, кенегес, керей, ?ыпша?, ?ытай, ?ият, колгин, ?о?ырат, ма??ыт, найман, тайджут,тангучин, т?рiкмен (Сафаргалиев, 1960, 230-б.)…

Р.Х.Керейтов Но?айлыны? ?йыт?ы тобына бай, ?а?лы, ?ата?ан, керейт, ?ыпша?, ?о?ырат, мажар, ма??ыт, найман, сильджджгут, ?йсiн тайпаларын жат?ызады (Керейтов Р.Х. Ногайская Орда и вопросы ее этнического состава //ИТАРНО,19–28 стр.). Ірге к?терiп, д?уiрлеген XV ?асырда Но?айлы 64 тайпадан ??ралып, ал XVI–XVII ?асырларда олар ?здерiн «140 та?балы но?ай» ата?ан (Трепалов В.В., 440-б.). Т?рiк саяхатшысы Эвил Челеби де «140 рулы но?ай ж?рты» деп к?рсетедi.


Вы ознакомились с фрагментом книги.
Для бесплатного чтения открыта только часть текста.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
Полная версия книги
(всего 1 форматов)