Qardaşım Elçibəy haqqında xatirələrim

скачать книгу бесплатно

Qardaşım Elçibəy haqqında xatirələrim
Murad bəy

Əsər Türk dünyasının böyük oğlu, XX əsrin sonlarında Azərbaycan Xalq Hərəkatının lideri, Müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin yenidən bərpasının memarı, Azərbaycan Respublikasının Demokratik yolla seçilmiş ilk prezidenti Əbülfəz Elçibəyin 62 illik mənalı həyatına, onun anadan olduğundan son mənzilə yola salınana qədərki dövrü əhatə edən böyük qardaşı Murad Bəyin Elçibəylə bağlı qələmə aldığı bu dəqiq faktlara əsaslanan "Xatirələrim" adlı samballı əsəri Elçibəysevərlərin gələcəkdə yazacaqları əsərlərinə ilk dəqiq məmbə sayıla bilər.

Murad Bəy

Qardaşım Elçibəy haqqında xatirələrim

1937-ci ildə mənim on yaşım var idi. Biz qarabağlılar həmişə olduğu kimi yaylağa may ayının axırı köç tədarükü görürdük. Kələkidə yaşayanlar bir neçə ailə və Əylisdə yaşayan qarabağlıların 60 faizi bir yerdə dədə-baba yurdları olan Pirdavdan yaylaqlarına köçərdilər. Bu yaylaqlar Qapıçıq dağının ətəklərində, Sakkarsu və Göy-gölün ətrafında (bu gölə Şabadın gölü deyərdilər) yerləşirdilər. Bu yaylaqlara gedənlərin qoyunu, mal-qarası çox olanlar idi, yerdə qalan qarabağlılar yaxın yaylaqlara gedərdilər (Alçalığa, Ağyurda, Yağlı Dərəyə, Urmusun yanına). Bunların hamısı Ordubad bölgəsində yerləşirdi. Yuxarıdakı yaylaqlar Qafan bölgəsinə baxırdı.

Yol tədarükünü və mal-qaranı götürüb qardaşım İbrahimlə axşam Əylisə getdik. Anamı, Almuradı dayım sabahısı gətirdi. İki atımız var idi, biri yük, biri minik atı idi. Biz Nüs-nüs kəndindən yuxarı düşərgədə atamız Qədirqulu kişinin verəcəyi qoyunları ora gətirməliydik. Yolda əylislilərə (onların hamısı bizim qohumlar idi) qoşulub böyük bir bölük mal-qara sürüsü oldu. İnəklərin, buzovların mələşməsi qulaq batırırdı. Axşama Ələngəz dağının ətəyində Güllü zəmiyə çatdıq. Hərə öz alaçığını qurub arvad-uşağını yerləşdirdi. Yerli camaat bizə elatlılar deyirdilər. Yaylağa gedib çatmaq üçün bizə iyirmi gün vaxt lazım olurdu. Güllü zəmidə iki gün qaldıq. Anamı, Almuradı dayım gətirib biz oğlanlarına təhvil verdi. Bizimlə görüşüb hamımızı bir-bir öpüb bərk-bərk tapşırdı ki, ananızdan muğayat olun, qayıdıb getdi.

Dayım erməni-müsəlman davasında bacılarını, qardaşlarını itirmişdi. Bir bacı, bir qardaş qalmışdılar. Ona görə də bacısını çox istəyirdi. Heç ayrılmaq istəmirdi. Ancaq o kolxoz sədri işləyirdi, tez qayıtmalı idi. Qardaşım İbrahimə dedi ki, yaylağa çatan kimi yerbəyer elə. Dağdan aş gəl, ona kimi dağın qarı əriyib yol açılacaq. Dağ yolu çox yaxın idi. İki gün qalandan sonra (Güllü zəmidə) elat yoluna davam etdi. Qardaşım anamı, Almuradı apardı, mən isə mal-qaranı sürürdüm. Mal-qara sürən uşaqlarla bir yaşda olardıq. On-on bir yaşda mən Murad, Novruz, İsrafil, Nuru, Hüseyn və b. Bizə rəhbərlik edən bizdən üç-dörd yaş böyük olan Əli idi. Şamı əminin böyük oğlu nə desəydi, biz də tez yerinə yetirərdik.

İkinci düşərgəmiz Ələngəz aşırımını aşıb Mehri bölgəsinin Buğukər meşəsində olacaqdıq. Bu düşərgə Buğukər pirinin yanında Qaranlıq dərənin sağ tərəfində idi. Biz ora axşam üstü çatdıq. Alaçıqlar qurulurdu. Mən anamın yanına qaçdım. Almuradla qucaqlaşdıq. Anamdan soruşdum ki, İbrahim hanı? Dedi ki, gedib meşədən alaçıq çubuğu gətirsin. Almuradın beş yaşı var idi. Anamın yanından heç bir yana getmirdi. İbrahim çubuqları gətirdi. Atamız da gəlib çıxdı. Tez köməkli alaçığı qurduq. Hava qaranlıqlaşırdı. Meşədən odun yığmağa qaçdım. Hər tərəf odunla dolu idi. Gətirib ocağı yandırdıq. Anam tez çay qoydu. Çay, süd, pendir, sacda bişmiş lavaşla yedik. Anaları heç bir yana getməsinlər deyə buzovları mıxa bağladıq. Qoyun itlərimizə südlə qarışıq yal verdik. Rahat olub ocağın başında mürgüləyirdik. Anam dedi ki, ocağın başında az mürgü vurun, durun yatın, yerinizi düzəltmişəm.

Axşamdan xeyli vaxt keçməsinə baxmayaraq, alaçıqların qabaqlarında ocaqlar yanırdı. Kimisi xörək bişirir, kimisi sac qoyub sabahı üçün çörək (lavaş) bişirirdi, arabir itlər hürüşürdü. Mən yorğun olduğum üçün yatdım, heç bilmədim sabah necə açıldı. Elat burda on gün qalacaqdı. Dedilər burdan bir-bir yaylağa getmək olmaz. Mal-qara, qoyunlar xəstələnə bilər. Havasına uyğunlaşa-uyğunlaşa getməliyik. Tezdən ayılıb paltarımızı, çarığımızı geyib mal-qaranı örüşə ötürüb qayıdıb, buzovları da başqa səmtə ötürdük. Bu minvalla on gün qalmalı olduq. İkinci gün anam biz oğlanlarını götürüb yaxındakı Buğukər pirinə apardı. O çox uzaq deyildi. Biz pirin həyətinə çatanda anam dedi ki, ayaqlarınızı soyunun. Biz soyunduq. Əlimizdən tutub içəri apardı. Qəbiri dövrə vurduq. Anam dua oxuyub fatihə verdi. Bizi həyətə ötürdü. O içəridə qalıb namazını qaldı. Ziyarət edib gəldi. Orda qaldığımız müddət bütün orda olanlar pirə gedib qurban kəsir, nəzir verib gəlirdilər. Ziyarətə gedər, «Allah qəbul eləsin» – deyərdik. Mehrinin yaxın kəndləri eşidəndə Pirdavdanlıların köçü burdadır, anamı görmək üçün görüşə gələrdilər. Təcəmirdən, Buğukərdən, Lehvazdan, Maralzəmidən. Çünki anamın anası bu bölgədən idi. Xala uşaqları, dayı, dayı uşaqları biz nə qədər orada olduq, hamısı gəlib görüşürdü. Anam gələnləri boş qaytarmazdı. Pendir, yağ, şor yığıb verərdi aparmağa. Onlar da bizə çörək, un, gilas və başqa yetişmiş meyvələr gətirərdilər.

Artıq köçün, elatın tərpənmək vaxtı gəlib çatdı. İndi üçüncü düşərgə ata-baba yurdu, torpağı olan Qızğınlı meşəsi olan Daş-başı yatağıdı. Meşənin baş tərəfində idi. Gündoğan tərəfdə Dübək deyilən aşırım idi ki, oradan Pirdavdan, ata-baba kəndi görünürdü. Dediklərinə görə, bu düşərgədə 8 gün qalacaqdıq. Yenə də həmişəki kimi hamı üçüncü düşərgəyə yola çıxdı. Gəlib yatağa çatdıq. İbrahim Almuradı, anamı götürdü, mən də inəkləri, buzovları qabağıma qatıb yenə də uşaqlarla bir yerdə erməni kəndlərinin yanından keçirdik. Erməni uşaqları yolun kənarına çıxıb bizə tamaşa edirdilər. Əli bizdən pul yığıb kənddə olan dükanlardan peçenye, konfet və başqa şirniyyat alıb gətirib bizə paylayırdı. Əli bir neçə il gəlib-gedib hər yeri tanıyırdı. Oralar ona tanış idi.

Üçüncü düşərgəyə gəlib Daşbaşına çatdıq. Axşam oldu. Hərə öz alaçığının qabağında ocaq qaladı. Uşaqlar ocağın başında dövrə vurub isinirdilər. Gün batandan sonra dağ yerləri soyuq olurdu. Yayın girməsinə on gün qalırdı. On gündən sonra hamı öz yurd yerində olacaqdı. Ona görə də kişilər, yaşlılar gedib ermənilərin yaşadığı Azərbaycan kəndlərinin dükanlarından yaylaq üçün azuqə – çay, qənd, un və başqa ərzalqlar alırdılar. Atamız da qardaşım İbrahimlə atlara minib Lehvaz, Maralzəmidə yaşayan qohumları ilə görüşür, həm də dükanlardan ərzaq alıb gətirirdilər. Onlar iki günlüyə getmişdilər. Mən, anam, Almurad onların yolunu gözləyirdik. Atam və qardaşım axşam düşəndə gəlib çıxdılar. Gətirdikləri ərzaqları – qənd, çay, un, düyü, duz və başqa şeyləri Almurad və mən tez alaçığa daşıyıb yığdıq. Hərəmizə bir dəst paltar və ayaqqabı da almışdılar. Anamla bir yerdə konfet və şəkər çörəyi payladıq. Atları örüşə buraxıb bağladıq. İki günə kimi bu yurddan yaylağa gedəcəkdik. Dördüncü düşərgəmiz yaylaq olacaqdı. Sabahısı gün dörd nəfər cavan və bir nəfər yaşlı əmi ilə atlanıb yaylağı yoxlamaq üçün yola düşdülər. Onlar gedib Qacaranın kolxoz sədri ilə görüşmək, həm də yollara baxıb gəlməliydilər. Çünki elat getdiyi yolun kənarları biçənək-taxıl zəmiləri idi. Bu yerlər isə Qacaran kolxozuna baxırdı. Kolxoz sədri bizim adamları yaxşı qarşılamışdı. Köhnə, keçmiş qonşular olduğu üçün kef-əhval tutub, tanıdığı adamları soruşub. Deyib ki, kirvə, elə pis adamlara Allah lənət eləsin. Gəlin-gedin, heç bir adam sizə söz deyə bilməz, nə çətinliyiniz olsa, mənə deyin. Buralar sizin ata-baba yurdlarınızdı, sizlərə halaldır. O görüşüb onları yola salıb. Atlılar gedib yaylaq yollarını yoxlayıb axşama qayıdıb gəldilər. Camaat maraqlanır, xəbər gətirənləri dövrəyə alıb soruşurdular ki, oğlan gəldiniz, qız? «Cüt oğlan» dedliər. Ağsaqqallar soruşub kolxoz sədrinin adını, atasının adını öyrəndilər. Sədrin atasının adını tanıdılar. Sabah hamı burdan köçməyə hazırlaşsın. Çobanlara da tapşırıqlar verdilər ki, qoyun-quzunu dağdan kəsmə yolla aparsınlar ki, otlaqlara, taxıl zəmilərinə ziyan verilməsin. Biz də hazırlıq işlərini görüb səhərin açılmasını gözlədik.

Sabah açıldı. Gözəl bir hava idi. Yaznan yayın arası idi. Yaz çıxırdı, yay gəlməkdə idi. Hamı atları, qatırları yükləməkdəydi. Biz də atlaramızı alaçığın yanında hazır vəziyyətdə saxlayırdıq. Qardaşım İbrahim və atam alaçığı söküb yükləri hazırlayırdılar. Bu köçdə atların yükü bir az da artdı. Ona görə ki, alaçığın çubuqlarını da götürmək lazım gəlirdi. Bir də yeni ərzaq alınmışdı, yüklər ağırlaşmışdı, inəklərin üstünə geçələri, palazları atıb sarıdılar, atların yükü xeyli yüngülləşdi, atları da yükləyib qurtardıq. Atamız dedi ki, mən sizi yaylaqda gözləyirəm. Sağ-salamat gəlin çıxın, özü isə xeyli aralıda qoyunları, quzuları aparmağa köməkçi gözləyirdi.

Köç artıq düzülüb yola çıxmışdı. Bu dəfəki köçdə hamı bir yerdə mal-qarasıynan gedirdi. Hər tərəf otlaq, taxıl zəmiləri idi. Bəzi yerlərə kartof əkilmişdi. Hər ailə öz köçünün, mal-qarasının yanıyla gedirdi ki, otlaqlara-zəmilərə ziyan dəyməsin. Pirdavdan görünən yerə gəlib çıxdıq. Bura Dübək deyirlər. Anam öz köhnə kəndinin xarabalarını görüb qəhərləndi. Bu bayatıları oxudu:

Əziziyəm dağınan
El dağ, bu dağınan
Necə qəbirə qoyarlar
Mən ölsəm bu dağınan.

Yatmışam oyan dağlar
Al yaşıl boyan dağlar
Bura zülmətxanadır
Necədir, oyan dağlar.

Əzizinəm belə yaz
Qələm götür belə yaz
Nakam qəlblər şad olmaz
Yüz il gəlsə belə yaz.

Hamımız qəhərləndik. Yoxuşu enib Sakkarsu çayına çatdıq. Çay bir elə böyük deyildi. Anam axar sudan bir ovuc götürüb içdi, «ox Vətən» deyib qəhərləndi. Hamımıza dedi ki, siz də bu sudan için, bu su dərmandır, qüvvədir, saflıqdır. Biz (oğlanları) bir yerdə gəlirdik. Suyu-çayı adlayıb yerə oturub hamımız bu sudan içdik. Sanki elə bil şərbət içirsən. Amma çox soyuq idi, çox içə bilmədik. Artıq kəndin – Pirdavdanın çəmənləri ilə irəliləyirdik. Çox geniş çəmənliklər var idi. Hər tərəf yazda açılan güllərlə dolu idi. Bu mənzərədən doymaq, ayrılmaq istəmirdik. Qabaqda atları İbrahim çəkirdi. Biz də inəkləri, buzovları sürürdük. Anam Almuradın əlindən tutub gəlirdi. Kəndin girəcəyinə çatmışdıq. Qabaqda gedənlər hərə öz evinin xərabasına baxır, dörd tərəfi dolanırdı. Anam da bizi gətirib Qasımlılar məhləsinə, öz ev damlarının yanında qəhərlənib ağladı. Biz də anamıza baxıb ağlayırdıq. Ağlayıb qurtarandan sonra yolumuza davam etdik. Kəndin kənarında təpənin güney tərəfində qəbristanlığa çatdıq. Qəbristanlıq dağılmışdı. Bəzi-bəzi qəbir daşları görünürdü. Qəbristanlığın yuxarısında pirin günbəzi görünürdü. Divarlarını uçurmuşdular. Gəlib-gedənlər daşları kənara yığmışdılar. Qəbirlərin üstü görünürdü. Bizim də köçümüz ora çatanda anam Almuradın əlindən tutub bizimlə bir yerdə qəbrin başına fırlanıb ordan bir az narın torpaq götürüb hərəmizə verib dedi: «Duz kimi yalayın». Biz də o torpağı yaladıq, udduq. Anam dedi ki, bu imam Rzanın nəvələrindən birinin qəbridir. «İmam sizə yar olsun» deyib duasını oxudu, fatihə verib qəbri bir daha öpüb yola düşdük. Pirin təpəsindən aşdıq. Böyük bir çayın sol tərəfində böyük bir kənd görünürdü. Bu kənd Qacaran erməni kəndi idi. Anam bizə göstərib dedi ki, bu aşağıda görünən xarabalar Oxçudur, kəndin aşağı hissəsində Sakkarsu Qapuçuq, Yağlı dərənin çayları qovuşan yerdə kəndin yuxarısı genişlik bir düzənliklə qovuşan yer – Şabadın kəndidir. Bunların hər ikisi müsəlman kəndləri idi. Bizim kəndi dağıdanda bunları da ermənilər dağıdıblar.

Yolumuzu davam edib çayın kənarına endik. Çay çox gur gəlirdi. Çaydan keçmək mümkün olmazdı. Odur ki, çayın üstündən ağacdan – palıd tirlərindən böyük bir körpü salmışdılar. Qabaqda da bir dəyirman var idi. Anam oranı tanıyırdı. Dəyirmanın yanındakı ev atamızın keçmiş dostunun evi idi. Körpünün üstü çox rahat idi. Bütün köç körpünün üstündən keçdi. Qabaqda gedənlərdən köhnə dostumuzun qarısı bizim gəlməyimizi soruşub, deyiblər daldan gəlirlər. Biz evin yanına çatanda qarı nəvələri ilə bizi gözləyirdi. Biz yaxınlaşanda qarı Mernisə deyib gəlib anamızla görüşdü. Biz uşaqlarla da görüşüb, başımızı sığalladı, öpdü, ağladı. Anam hal-əhval tutdu. Bucüs kirvəni soruşdu, Qarı dedi ki, Bucüs kirvə ölüb. Oğlanlar da Qafana gediblər. Bunlar da nəvələrimdir. Allah pis adama lənət eləsin. Biz iki qonşuları bir-birimizdən ayırdılar. Yolumuza davam edəndə bir xırda səbətdə yumurta, bir torba da kartof verdi. Anam almırdı, çox yalvar-yapış edib dedi ki, bilirəm siz erməni xörəkləri, çayı içmirsiniz, ona görə sizə yumurta ilə kartof gətirmişəm. Uşaqlar üçün sən allah götür. Anam razı olandan sonra qardaşım alıb, atın üstünə bərkitdi. Qarı bizi kəndin yarısına kimi yola salıb qayıtdı və dedi ki, nə lazım olsa, uşağı yolla gəlib aparsın. Anam da yaylağa çatandan sonra qarının qoyduğu payın əvəzini çıxdı, pendir, yağ yolladı. Yaylağa çatmaq üçün hələ çox məsafə var idi. Kəndin döngələri dar olduğu üçün xeyli vaxt lazım oldu. Günorta olardı ki, kənddən çıxıb Qapuçuq çayını keçib Yağlı dərə vadisinə daxil olduq. Yurd yerlərinə çatmaq üçün 6–7 km yol qalırdı. Daha taxıl zəmiləri, biçənəkləri geridə qoymuşduq. Mal-qaranı, atları çayın kənarına buraxıb biz də camaatla birlikdə günorta dincəlmək üçün çaydan kənar çəmənlikdə süfrə açıb çörək yedik. Anam bişirdiyi südlə yoğrulmuş isti daş üzərində bişirilmiş fətiri, pendir, yağ, şor ilə yedik. Yaşlı atalar, analar çayın suyundan dəstəmaz alıb çaydan aralı ibadətə başladılar. Dağın döşündə meşəlik var idi. Mən də tay-tuşlarım olan uşaqlarla birlikdə ora gedib quru odun yığıb gətirdim. Yaylaqda odun yox idi. Hər uşaq bir qucaq odun gətirib öz yük atları üstünə bağlayırdılar. Dincələndən sonra yolumuza davam etdik. Artıq yurd yerlərimiz görünürdü. Hələ günün batmağına çox var idi.

Yurd yerinə qoyun-quzu gəlib çatmışdı. Köç karvanı da gəlib çatdı. Hərə öz alaçıq yerinə yükləri düşürürdülər. Anamız tez gəlib alaçıq çubuqlarını götürüb ağacdan hazırlanmış mıxla alaçığın yerini otdan, xırda daşlardan təmizlədi. Baltaynan ağac mıxı yerə vurub 40–50 sm gedəndən sonra çıxarıb yerinə alaçıq çubuğunu taxırdı. Çubuqların sayı dövrə 20-yə yaxın idi. Onları köməkli əyib uclarını bir-birinə bağladıq. Qurtarandan sonra bel (qabırğa) və yan çubuqlarını da bağlayıb keçələri (qəlibləri) üstünə daram çəkib külək atmasın deyə yanlarını qamışdan toxunulmuş çətənləri çəkib üstündən 2 yerdə ipdən toxunmuş (qəzildən) sicimi dartıb bağladıq. Yağış yağanda alaçığın içərisinə su gəlməsin deyə hər tərəfindən balaca xəndək qazdıq. Bu işləri qurtarana kimi anam çay, xörək hazırlamışdı. Oturub yeyib-içdik, alaçığın içinə keçə, palaz salıb yorğan-döşəyi içəri yığdıq. Alaçığın içərisində 2 metrlik yeri pərdə tutub bağladılar. Oraya yeyinti məhsulları – un, düyü, qənd və başqa azuqələri yığdıq. Artıq işləri qurtarmışdıq. Gün batmağa yaxınlaşırdı. Hərə öz buzov, inəklərini alaçıqlarının yan-yörəsinə bağlayırdı. Biz də buzovları çatmaq üçün köhnə alaçığın daşlarını təmizləyib divarlarını hördük. Çöldən isə bir-iki mıx vurub inək, at bağlamaq üçün yer düzəltdik. Yurd yerində birinci gün olduğu üçün çoxlu səs-küylü idi. İnəklərin mələşməsi, itlərin hürüşməsi, çobanların bir-birini səsləməsi sanki bu dərəyə bir canlanma verirdi. Yaylaq həyatı bu cür başladı.

İki gündən sonra qardaşım İbrahim atın birini – minik atını götürüb kəndə qayıtdı. Gəldiyimiz yollarda dağın zirvələri qarla örtülü idi. Ordan gəlmək mümkün deyildi. Biz, anam, atam, Almurad, bir də mən yaylaqda qaldıq. Almurad balaca olduğu üçün anam onu yuxudan oyatmırdı. Mən anama kömək edib inəkləri sağırdıq. Sonra onları aparıb örüşə ötürüb gəlirdim. Sonra da buzovları başqa səmtə aparıb ötürüb qayıdırdım. Otlaqlar çox uzaq deyildi. Hər tərəf çəmənlik otlağıdır. Yaxından da çay axırdı. Yağlı dərənin bu yurd yerinə iki çay arası deyilirdi. Çayın biri Şabadın gölündən, biri isə Yağlı dərədən gəlib burada bir-birinə qovuşurdu.

Biz iyun ayının iyirmidən sentyabrın birinə kimi yaylaq həyatı keçirdik. Mən hər tezdən durub tay-tuşlarımla meşəyə gedib bir bağlama quru odun yığıb gətirirdik. Meşə çox uzaq deyildi, 2 km olardı. Gətirəndən sonra çörək yeyib zuzu oyunu oynayardıq. Bu oyunun qaydası belə idi. Hər uşağın əlində bir ağac olurdu. Ona tulazma, çomaq deyilirdi. Uşaqlar iki komanda olurdu. Komandanın biri ağacın birini 25–30 metr uzaqda dik basdırardı. O birisi komanda o ağacı yıxmaq üçün tulazmanı atırdı. O çomağı yerə yıxan komanda bir nəfər zuzu deyib bir nəfəsə yığıb gətirsə, udmuş komanda uduzmuş komandanı hərəsi birini minib 100 metr aparıb gətiridi. Bu minvalla uşaqlıq vaxtımızı keçirirdik. Bəzi vaxtlar atların yarışını keçirirdik. Hərə öz atını minib iki-iki çapdırırdıq. O yarışda qocalar, balaca uşaqlar da tamaşaya çıxıb baxırdılar. Uşaqlardan biri atdan yıxılıb qolu çıxdı. Ondan sonra at minib yarış keçirməyi qadağan elədilər.

Yaxınlıqda ermənilərin qoyun yamacı var idi. Çoxlu çoban itləri var idi. Çobanlar örüşə gedəndən sonra uşaqlar bir yerdə gedib binada gözətçi itləri boğuşdurur, ləzzət alırdıq. İt boğuşduranda Almuradı da aparırdım. Beləliklə, yaylaqda uşaqlıq həyatımızı başa vururduq. Artıq iyun-iyul ayları geridə qalmışdı. Dağın zirvəsində olan qar əriyib getmişdi. Yağlı dərə yolu açılmışdı. Urmus Yağlı dərəsinə aşırımdan gedib-gələn var idi. Bir dəfə dayım gəlib bizə baş çəkib getmişdi. At ilə Kələkidən ora bir günlük yoldur. Gəldiyimiz yoldan çox yaxın idi. Dayım qayıdanda anam dedi ki, İbrahimi yolla gəlsin. Sentyabr ayı yaxınlaşır, ağır yükləri aparmaq lazımdır (pendir motalları, yağ, şor motalını). İkinci dəfə gələndə Muradı da apar, məktəb açılır.

Bir neçə gündən sonra İbrahim atı ilə gəldi, yağ, pendir, şor motallarını iki ata yükləyib apardı. Aşırıma kimi atamız ötürüb qayıtdı. Bir həftədən sonra yenə də gəldi. Avqustun axırı idi. Bu dəfə yenə də ağır olan yükləri atlara yükləyib inəyin birini, altı dənə də erkək toğlu, bir dənə də keçi qabağımıza qatıb sübh tezdən yola düşdük. Anam bizi çayın yuxarısına kimi yola saldı. Almurad yatmışdı, onu yuxudan oyatmadıq. Biz sağ-salamat gəlib saat 8-də Kələkiyə çatdıq.

Danışığa görə, sentyabrın axırına kimi atamız qoyunları başqa çobanlara təhvil verib öz qoyunlarımızı ayırıb dağ yolu ilə gəlməli idi. Elə də oldu. Anamgil sentyabrın axırında sağ-salamat gəlib çıxdılar. İki ay dincələndən sonra dayım atamızı kolxozun baş çobanı təyin etdi. Kolxoz qoyunu qışlaqda saxlanırdı. Öz qoyunlarımızı kənd çobanına qoşmuşduq. O otarırdı. Bu qayda ilə 1937-ci ili başa vurduq. Əziz oxucular, mənim yaddaşımda olan, yadımda qalan bunlar idi. Bunu da yaddaş dəftərinə yazıb sizə təqdim edirəm. İndi də 1938-ci ilin yaddaşımı, yadda qalanları yazmağa başlayıram. Allah hamınıza kömək olsun, mənə də. Amin.

1938-ci ilin günlərinin qış aylarını sağ-salamat başa vurduq. Qoyun-malımız da qışı yaxşı çıxardı. Novruz bayramımızı da şənliklə başa vurduq. Baharın bu il tez gəlməsi, qoyun-quzunun qışdan salamat çıxması, maldarçıları – qoyunçuları daha da ruhlandırdı. Eləcə də kolxoz, ferma işçilərini, kolxoz heyət idarəsi atamızı da, fermaçıları da mükafatlandırdı. Baş çobana 50 manat pul mükafat verdilər. O da atamız Qədirqulu kişiydi.

May ayı qurtarmaq üzrəydi. İyun ayı addım-addım irəliləyirdi. Maldarçıların yaylağa hazırlıq işləri başlayırdı, biz də bu il ata-baba yaylağına yox, yaxındakı yaylağa Xəlil yurduna köçəcəyik. Atamız kolxozun baş çobanı, dayım da kolxoz sədriydi.

İyun ayı girmişdi. Ayın 15-də yaylağa çıxacaqdıq. Bu yaylaq ata-baba yaylağından çox-çox yaxın idi. 4–5 saat yol gedirdin. Ayın 15-də birinci yaylağa ferma işçilərinin, sağıcıların, çobanların, naxırçıların ailəsini köçürürdülər. Ona görə də bizim ailə həmişəki kimi birinci getməliydi. Dayım qardaşımı çağırıb atını verib dedi ki, anangili sabah apar yaylağa. Yükləri də bir kolxozçuya tapşırıb dedi ki, bacımgilin yüklərini apar Xəlil yurduna.

Ayın 16-ı oldu (iyun ayının). Yaylağa aparmaq üçün hər şeyi axşamdan hazırladıq. At hazır idi. Qapıda anam atı minib Almuradı da qucağına alıb yola düşdü. Qardaşım İbrahimlə mən də kolxozçu Murad kişi ilə qatırları yükləyib anamgilin arxasınca getdik. Mal-qaramızı kolxozun mal-qarası ilə yola salmışdıq. Günorta vaxtı Xəlil yurduna çatdıq. Bu il baharın tez gəlməyi Xəlil yurdunu dörd bir tərəfdən yaşıllığa qərq etmişdi. Yurd yerindən aşağı hər yer – taxıl zəmiləri göm-göy idi. Yuxarı hissəsi dağların, dərin dərələrin içi qarla örtülü idi. Qoyun-quzu, mal-qara otların içində görünmürdü. Gələn yurdçular, obaçılar, çobanlar «Xəlil yurdunu bu ilki kimi gözəl, göyçək, otlu-çiçəkli görməmişik» deyirdilər. Nə isə. Bu yurdda bu il xeyirli-bərəkətli bir iş baş verəcək. Hər şey var, bolluqdur.

Hərə öz köhnə yurduna, yerinə yüklərini düşürdülər. İbrahim tez alaçığın çubuqlarını gətirdi. Kolxozçu Murad kişi gələndə yoldan kənarda kolxoz yerindən çubuqları qırıb qatıra yükləmişdi. Yurd yerinin otunu təmizləyib çubuqları bir-bir yerə taxıb uc-uca bağlayıb keçələri (qəlibləri) üstə atıb, çətənlərin yanlarına çəkib bağladıq. Artıq alaçıq hazır kimi idi. Anam və Almurad su dalınca getmişdilər. Xəlil yurdunun suyu sağ tərəfdəki arxdan gəlir. Arxın suyu 1,5 km Qaşqar deyilən yurd yerindən gəlir. Arx hazır olmadığı üçün arxda su yox idi. Xəlil yurdunun sol tərəfində Vəlinin dərəsi deyilən yerdən gəlir. Anamgil o dərədən su gətirməyə getmişdilər. Suyu gətirib tez çay qoydu. Su gətirdiyi yerdən yığdığı otlardan çay dəmlədi. Alaçığın döşəməsinə palazı açıb üstünə süfrə açıb dəmlədiyi çaydan hərəmizə bir stəkan verib dedi ki, həmişə çay içirsiniz, indi ot çayı için, bu çay həm ətirli, tamlı, həm də dərmandır. Ağzınızın tamını dəyişin. Yeyib-içib durub hərə öz işinə getdi. Qardaşım və Murad kişi atı, qatırları minib kəndə getdilər. Keçən gün gələnlər gəlib bizim alaçığın qabağına salamlaşıb anama sağ-salamat bu alaçıqda can sağlığı arzuladılar. «Xoşbəxt olasan quda» deyib gedirdilər. Mən işimi bildiyim üçün obanın yan tərəflərini (alaçığın) axarını qazıb düzəltdim. Yəni yağış yağsa, su bu axardan (xəndək) axıb getsin. Alaçığın içərisinə su getməsin. Gün batan vaxt inəklərimiz, buzovlarımız, kolxoz mal-qarası ilə bir yerdə gəlib çıxdı. Gedib inəkləri gətirib buzovları ayırıb inəkləri ağıla salıb bağladım ki, alaçığımızı tanıyıb həmişə qapımıza gəlsin. İki-üç gündən sonra inəkləri bağlamayacağıq. Özləri gələcək.

Hələ kolxoz qoyun-quzusu yaylağa gəlib çıxmayıb. Bu gün qoyun-quzunu yaylaqdan aşağıda yol enən yerdə saxlayıb sabahısı Xəlil yurduna qalxacaq idik. Ona görə ki, qoyunu birdən-birə gətirmək olmaz. Xəstələnə bilər (qızdırar). Qaranlıq düşdü. Hərə öz mal-qarasını yığıb buzovları ayırıb ağıla buzovxanaya salıb rahatlandılar. Alaçıqlarda zəif işıqlar görünürdü. Çıraqlar yanırdı. Alaçıq qabağında ocaqlar yanırdı, alovlanırdı. Kimi çay qoyur, kimisi xörək bişirirdi. Anam, mən, Almurad ocağın yanan alovunda isinirdik. Tez-tez it hürən tərəfə baxırdıq, birdən atamız gələr. Ancaq qaraltılar başqa adamlar idi. Anam bizə «durun yerinizi düzəltmişəm, yatın, kişi sabah günorta gələcək» dedi. O gedib Almuradla bir yerdə qucaqlaşıb yatdı. Almuradın 5 yaşı var idi.

Sabah açıldı, anam durub inəkləri sağıb kolxozun naxırına qoşub naxırçıya tapşırdı. Buzovları mən götürüb başqa səmtə örüşə ötürüb gəldim. Gedib dərədən çaydanları su ilə doldurub gətirdim. Anam ağırlaşmışdı, hər işdə ona kömək edirdim. Çay-çörək yeyib ipi götürüb odun dalınca getdim. Xəlil yurdunda odun yoxdur. Südlü xörəyi bişirmək üçün qurudulmuş qanqal qurusu, gəvən qurusu yığıb gətirdim. Günorta oldu, qoyun-quzu yurd yerinə, qoyun yatağına gəldi. Çobanlar da hazır qurulmuş alaçıqlarına gəlib dincəlmək, çay-çörək yeyib bir az uzanıb yatmaq, yuxularını alıb durub, sağılmış qoyunları yenə də örüşə aparıb qoyun-quzu arxaclarında gecələmək, sabahısı yenə də günorta bəriyə, sağın yerinə, alaçıqların yanına gəlməli idilər. Bu iş hər gün təkrar olunurdu. Bu işləri atamız da hər gün təkrar edirdi.

Ayın 20-i oldu. Seçkilər günü yaxınlaşırdı. Yaylağa çıxan bütün maldarlar yaylaqdaydı. Kənddən gəlib təpənin üstünə bir ağac basdırıb üstünə bir lövhə vuruldu. Orada yazılmışdı: «Hamı seçkilərə». Günlər gəlib keçdi, 23-ü oldu. Günortadan sonra maldarlar atla, qalanlar isə piyada kəndə yola düşdülər. Tək-tük qoca arvadlar, bir də yaşı çatmayan uşaqlar qaldılar.

Anamın ağrıları başladı. Məni tez qonşu alaçıqda olan Bənövşə qarını çağırmağa göndərdilər. Dedim ki, anam xəstələnib, səni çağırır. Qarı tez başa düşdü: «Gəlirəm, bala, gəlirəm». Yaylaqda bir neçə qadın qalmışdı. Onlar sübh tezdən inəkləri sağıb seçki məntəqəsinə getməli idilər. Bunlar Hacı Xanım, Xanzeynəb, Mənsumə, Güləbətin xala idi. Onlar da eşidib gəldilər. Mənlə Almuradı Hacı Xanım xalanın qızı Mələk öz alaçıqlarına apardı. Orada qaldıq. Yer salıb üstümüzə yorğan örtüb dedi ki, siz yatın. Biz yata bilmirdik. Mələk bacı dedi ki, eşiyə çıxmayın, it sizi tutar. Biz də yorğanı başımıza çəkib yatdıq. Mən tez-tez oyanıb Mələk bacıya, yatmış yerinə baxırdım. O tez-tez çölə çıxıb qayıdırdı. Səhərin açılmasına az qalırdı, ay işığıydı. Hər yer dümağ idi. Torağaylar oxumağa başlayırdı. Gözəl bir səhər açılmışdı. Mələk bacı bir də alaçıqdan çölə çıxdı, tez qayıtdı və dedi ki, mən bərk yatmışam. Üstümüzdə olan yorğanı tərpətdi, yavaşca səslədi: «Murad, Almurad». Mən özümü yuxululuğa vurub dinmədim. O bir də yorğanı çəkib yavaşca səslədi. Yavaş səslə deyirdi ki, yatmış uşaqlar oyanmasın. Pıçıltı ilə «Qardaşın oldu, muştuluğumu ver» dedi. Yerdən dik atıldım, Almurad da oyandı. Mələk bacı dedi ki, indi ora getmək olmaz, bir-iki saatdan sonra sizi evinizə apararam.

Özü gedib-gəlirdi. Biz qapıda yatan qara köpəkdən qorxub çölə çıxmırdıq. Səhər açıldı. Sağıcı qadınlar inəkləri sağıb səs verməyə getməyə hazırlaşırdılar. Mal-qaranı örüşə ötürüb getmişdilər. Biz də yuxudan durub paltarlarımızı geyinib oturmuşduq. Mələk bacını gözləyirdik. Mələk bacı gəlib bizə «bir az da gözləyin, sizi alaçığınıza aparacam» dedi. Alaçıqlar bir-birindən çox da uzaq deyildi. Arasındakı məsafələr 150 metr olardı. Sağıcılar səs verməyə yola düşmüşdülər.

Gün hər yerə yayılmışdı. Obada bir anam, iki də qoca qarı qalmışdı. Qalan cavan oğlan-qızlar 15–16 yaşlılar idi. Mələk bacı bizi – Almuradın əlindən tutub, mən də yanınca öz alaçığımıza gəldik. Bənövşə qarı bizi qapıda qarşılayıb dedi: «Dayanın». İçəri keçib uşağı, çağanı qucağına alıb bizi içəri çağırdı. Alaçığın yarısında pərdə asılmışdı, Uşağı mənim, sonra da Almuradın qucağına qoydu. Anam yorğan-döşəkdə uzanmışdı. O bizi yanına çağırıb dedi: «Çörək-çay yeyib-içibsiniz, ya yox». Biz də bir ağızdan «Bəli. Mələk bacı verib yemişik» dedik. Anamı hər ikimiz öpüb ayağa durduq. Dedi gedin eşikdə oynayın. Bənövşə qarı vedrəni verib dedi ki, get su gətir. Daha arxa su gəlirdi. Qaçıb arxdan su gətirdim.

Saat 10–11 olardı. Uşaqlar gəlib dedilər ki, kənddən adam gəlir. Alaçıqların sol tərəfində bir qaya var idi. Vəlinin dərəsinə baxırdı. Oradakı yola dərədən enən yer deyilirdi. Qayadan baxanda ora görünürdü. Kənddən gələn adamlar görünürdü. Balaca uşaqlar çığırardılar: «Kənddən adam gəlir, kənddən adam gəlir». Birinci axşam – dünən səs verməyə gedən adamlar gəlirdilər. Gələnlər balaca uşaqları təbrik edir, onlara məntəqədən aldıqları konfetləri paylayırdılar. Onlar uşağın anadan olmasını məntəqədə eşitmişdilər. Hamı bir-birini muştuluqlayırdı. Qədirqulu kişiyə, kolxoz sədri dayım Fərrux kişiyə göz aydınlığı verdilər.

Seçki komissiyasının sədri tez iki adam ayırıb bir balaca qutu möhürlü iki bülleten ayırıb bu adamlara verib siyahıda adları olan iki nəfərin vərəqəsini də verib dedi: «Tez Xəlil yurduna gedin, səs versinlər, qutunu gətirin». Bunlar Bənövşə qarı, Mehrinisə bacıdır. Onlar da birinci səs verənlərlə bir yerdə gəlib çıxdılar. Bənövşə qarı onları qarşıladı. Gələn adamlar Murad kişi, bir də cavan oğlan Ağaqulu idi. Mələk bacının dayısı və onlar atdan düşüb qutunu özlərində saxlayıb bülletenləri qarıya verib dedilər: «Biri sənin, biri də Mehrinisə xalanın. Bura da qol çəkin». Bənövşə qarının savadı yox idi. Barmağını mürəkkəbə basıb vərəqəyə vurdu. Anam adını yazmağı bacarırdı. Adını yazıb vərəqəni onlara verib bülletenləri isə qutuya saldılar. Uşaqlar alaçığın yanına toplaşan camaatla birlikdə «uçastok, uçastok» deyib qışqırırdılar. Ancaq ağıllarına gətirmirdilər ki, 57 il bundan sonra «uçastok» deyənlər bütün Azərbaycan – böyüklü-kiçikli «Elçibəy, Elçibəy» deyib qışqıracaqlar. Bənövşə qarı qutunu gətirənlərə öz alaçığında çay-çörək verib yola saldı. Biz uşaqlar onların dalınca «uçastok, uçastok» təpəndə onlar gözdən itənəcən qışqırdıq.

Artıq səsverməyə gedənlər qayıtmaq üzrə idi. Onlarla Qədirqulu kişi də var idi. Saat 2–3 olardı. Günortanı keçmişdi. Gələnlərdən balacalar muştuluq alırdılar. Qədirqulu kişi xurcundan atın üstündə olan balaca səbətdən uşaqlara gilas paylayırdı. O biri kişilər hərəyə iki-üç konfet verdi. Bənövşə qarı Qədirqulu kişini alaçığın qabağında qarşıladı. Təbrik edib içəri girib uşağı tez götürüb sonra ona içəri girməyə icazə verdi. Uşağı onun qucağına verib xeyir-dua elədi. Sonra uşağı alıb pərdənin dalında yatağında yatmış anama verdi. Qarının icazəsi olmadan alaçığın həndəvərinə kənar adam buraxmırdı. Öz ailəmizdən başqa. Bir neçə gündən sonra kənddən kolxozda təsərrüfatda qalıb işləyən ağsaqqallar öz ailələrini görməyə gəlmişdilər. Onlardan Mirismayıl, Miryəhya, İldırım, Əbdürrəhman, Mədət və başqaları var idi. Onların hamısı Pirdavdandan olan (qaçqınlar) ağsaqqallar idi. Atamızı-anamızı təbrik etdilər.

Anam daha durub öz işini görür, inəklərimizi sağır, sağılmış südlərdən məhsullar hazırlayırdı (yağ, pendir, şor, qurud və sair). O günlərdə dayım Fərrux (kolxoz sədri), qardaşım İbrahim gəldilər. Bənövşə qarı onları da təbrik etdi. Uşağı dayıma, sonra da qardaşım İbrahimə verdi. Onlar da uşağı sonra anama verdilər. Hal-əhval tutduqdan sonra anam qardaşına üz tutub dedi: «Qardaş, uşağın adını qoymaq lazımdır. Kötüyə salmaq lazımdır»? Dayım dedi: «Onda ağsaqqalları çağırıb yığın bura, ad qoyarıq». Qoyun gələndə mənə de.

Camaatın qoyun sürüsü bərəyə yaxınlaşdı. Hə, budur, qoyun sürüsü gəlir, get öz sürümüzdən keçən ilki qoçu tut gətir. İbrahim üç ililk qoçu alaçığın qabağına gətirdi. Ağsaqqallar hamısı ora yığışmışdılar. Miryəhya ağa duz alıb dua oxuyub üfürdü. Ver, qoç yalasın, dedi. Mirismayıl dayımıza dedi: «İndi qoçu kəs». Qoçu kəsdilər. Obada olanlar, uşaqlı-böyüklü hamı ora yığışmışdı. Ocaqlar, tonqallar alovlanırdı. Orada olan xalalar hamısı çalışırdı. Hərə öz işini görürdü. Ağsaqqallar içəridə döşənmiş döşəklərin üstündə oturmuşdular. Kolxozun sürüsü də gəlib çıxmışdı. Ağsaqqallar bir-bir kişini təbrik edirdilər. Dayım Fərrux ağsaqqallara üzünü tutub dedi: «Uçastokun adını indi qoyaq, yoxsa çörək yeyək sonra?» Miryəhya ağa dedi ki, adını sonra qoyarıq. Üzünü Mirismayıl dayımıza tutub dedi: «Sizin alaçıq yaxındır, dur Quran kitabını gətir bura». Gedib Qurani-Kərimi alaçığa gətirdi. Alaçığa girəndə hamı ayağa durdu. Miryəhya ağaya Qurani-Kərimi verdi. Kitabı aralayıb dedi: «Çox gözəl addır – Əbülfəzil Əbülfəz».

Hamı «adı-sanı ilə yaşasın, uzun ömürlü olsun» deyib süfrə başında əyləşdilər. Süfrədə ağartı məhsullarından hamısı var idi. Sonra süfrəyə kabab, soyutma ət yeməkləri gəldi. Kababı atamızın özü bişirirdi. Yeyib-içib hərə öz alaçığına dağılışdılar. Kəndə gedən də yola düşüb getmək istəyirdi. Dayım, İbrahimin gətirdikləri gilas, gilənar, tut vedrələrini orda olan fermaçılara payladı. Yola düşəndə uşaqlar yenə də onlar gözdən itənəcən dalınca «uçastok-uçastok» – deyib qışqırdılar.

Günlər-aylar gəlib keçirdi. Avqust ayı girmişdi. Otlar solmağa, taxıl zəmiləri yetişməyə başlayırdı. Yaylaqda hərə öz işinin dalınca gedirdi. Mən də anama kömək edir, hər gün su gətirir, çörək, süd bişirmək üçün odun, çır-çırpı yığıb gətirirdim. Almurad da 6-ya keçirdi. Orada anama kömək edir, anam bir yerə gedəndə uşağın yanında qalırdım. Gündə bir dəfə Mələk bacı gəlir, uşağın paltarını aparıb arxda yuyub gətirir, bu minvalla günləri başa vururduq. Mələk bacı anamın əmisi nəvəsi idi. Yaylaqda yeniyetmə qız o idi. 16–17 yaşa dolmuşdu. Rəfiqələri köçmüşdü. Leyla bacı, Kübra, Zabitə – bu il onlar yaylaqda yox idilər. Yeniyetmə oğlanlar da hazırlaşırdılar. Onlardan Əli, Salman, Mirhaşım, Bəşir, Əliabbas, Ağaqulu və başqaları. Onların hamısı tətildə olduğu üçün taxıl yığımı kampaniyasında kolxozda işləyirdilər. Sentyabr yaxınlaşırdı. Məktəb yaşlı uşaqlar kəndə bacı, qardaşla gedirdilər. Yaylaqda uşaqların səs-küyü azalırdı. Məni anam sentyabrın 10-a kimi yaylaqda saxladı.

Mən 2-ci sinifə keçmişdim. Uşaqlar, yaşıdlarım yaylaqdan getdikləri üçün mən də darıxırdım. Məktəbə getmək üçün ayın 10-da dayım yaylağa, fermaya baş çəkmək üçün və bacısını görməyə gəldi. Bacı-qardaş bir-biri ilə görüşəndən sonra soruşdu ki, «uçastok» necədir?» Anam tez uçastoku gətirib dayımın qucağına verdi dedi ki, bu da sənin uçastokun. Uşaq 3 aylıq idi. Artıq gülümsəyir, qığıldayır, əllərini oynadırdı. Dayım uşağın üzündən öpüb anama verdi. Anam dedi ki, gedəndə Muradı da apar, bir həftədir məktəbdən qalır. O da dedi ki, bəs sənə kim kömək edəcək? Anam da dedi ki, indi iş azalıb, özüm hər işi görəcəyəm. Yaxşı, onda hazırlaş. Bir həftədən sonra İbrahimi yollayacağam, gəlsin sizi köçürsün. Anam razılaşıb dedi ki: İbrahimi yolla gəlsin. Axşam üstü kəndə yola düşdük.

Sentyabrın 20-i anam yaylaqdan gəldi. Həmişəki kimi kənddə olan qohum-əqrəbalar anamla görüşüb xeyir-dua edib gedirdilər. Kənd əhli qışın gəlişi üçün hazırlıq işləri görür, anbarlara mal-qara üçün ot-saman, xəzəl yığırdılar. Mən də, qardaşım İbrahim də məktəbdən sonra anbarımıza qış üçün odun, çır-çırpı toplayıb bağlayırdıq. Mal-qara tövlələrə yığılırdı. Qoyun sürüləri arandan qışlağa gəlmişdi. Noyabr ayının axırları, dekabrın şaxtalı günləri gəlirdi.

1938-ci ili başa vurmaq üzrəydik. Yaxın günlərdə kolxozun bir illik hesabatı olmalıydı. Dayım hesabatına ciddi hazırlaşırdı. Kənddə söz-söhbət gəzirdi. Bu hesabatda Fərruxu kolxoz sədrliyindən çıxaracaqdılar. Hesabat günü gəlib çatdı. Dekabrın axırı idi. İki kənddən kolxozçular toplaşmışdı. Hər tərəfdə dəstə-dəstə kolxozçular pıçıldaşırdılar. Rayondan gələn ikinci katib bir dəstə sədrlə birlikdə «iclasa başlamaq olar» dedi. Hamı məktəbdəki kluba daxil oldu. İclasın sədri, katibi seçildi. Kolxoz sədrinə söz verildi. O bir illik hesabatını verib qurtaradan sonra kolxozçular danışdılar. Hamı sədrin yaxşı işləməyindən danışdı. Kolxozçular danışdıqdan sonra ikinci katib söz alıb danışdı. O sədrə razılıq edib dedi: «Partiya belə bir məsləhət görüb ki, Fərrux Əhmədovu şəhərdə (Ordubadda) başqa bir işlə təmin edəcək. Partiyanın bu məsləhətindən çıxmaq olmaz. Biz hamımız partiyanın sözünü yerinə yetirməliyik. Bundan sonra 1939-cu ilin yanvarın 1-dən kolxozun sədri sizin tanıdığınız partiya üzvü Yusifov Ağaları məsləhət görüb. Kim razıdır əlini qaldırsın».

Kolxozçular əl qaldırıb saldılar. Bununla seçki qurtardı.

Xatirələrimi oxuyan əziz oxucular. Mən öz xatirələrimdə qalan yaddaşımı sizin ixtiyarınıza verirəm. Bununla mən qardaşım Elçibəyin (uçastokun) anadan olma tarixini sizə tarixi faktla təqdim edirəm. Hər bir maraqlanan alim, tarixçilər bu tarixi faktlara müraciət etsinlər. Həyatı, doğumu haqqında mən burda xatirəmdə olanı-qalanı heç bir kənar söhbətləri göstərməmişəm. Nə yazmışam düzgün və həqiqətdir. Kənar adamlar heç vaxt ailə üzvlərindən, qardaşlarından artıq bilə bilməz. Ona görə xahiş olunur ki, burada yazılan, göstərilən faktlardan istifadə edin. Burada yazılan hər bir cümlədən, hər bir söhbətdən, siz tarixçilər, şairlər, yazıçılar bir roman, bir poema, şer, bir tarixi kitab yaza bilərsiniz. Mən qardaşı Murad nə jurnalistəm, nə yazıçıyam, nə tarixçi. Ona görə sizdən xahiş edirəm bu cümlələrdə mübtəda, xəbər öz yerində olmasa, bağışlayın. Hələlik bu qədər. Bunlar 1938-ci ilin xatirələri idi. 1939-cu ilin yaddaşda qalan xatirələrini yazmağa başlayıram. Siz oxuculara can sağlığı. Mənə də səbr allah təala əta etsin. Amin.

    2004-cü il. Murad M. B.

* * *

1939–1940-cı il yanvar ayı keçmişdi. Dayım Fərrux Ordubad rayon şəhər yeməkxanalarının müdiri təyin edilmişdi. Atamız Qədirqulu kolxozun baş çobanı vəzifəsindən azad edilmişdi. Yeni gələn kolxoz sədri kolxozda yer dəyişmə kampaniyası aparırdı. Atamız fermada iştirak edir, həm də öz qoyunlarımızı saxlayırdı. Bahar ayları yaxınlaşırdı. Ətraf kolxozlardan təkliflər gəlirdi. Atamıza kolxoz çobanı olmağa hələ ki razılıq verilmirdi. Mart ayı gəldi. Bayram oldu. Novruz bayramımızı şənliklə keçirdik. Bütün ailə bir yerdə idi.

Aprel ayı Əylisdə yaşayan qarabağlılar Pirdavdanlılardan kəndə gəlib atamızı bu il – yəni 1939-cu ilin yaylaq mövsümü qoyunlarını otarmasını, həm də quzuları otarmaq üçün özü ilə bir quzuçu gətirməsini xahiş etdilər. Atamız dedi ki, bir həftəlik razılıq verin qohumlarla məsləhətləşim, sonra razılıq verərəm. Bu minvalla gedib dayımla razılaşdı. Ondan sonra razılıq verdi. May ayında Əylis kəndinə gedib danışıq aparıb gəldi. Gələndən sonra evdə anama dedi ki: «Hazırlaşın, bu il yaylağa əylisli qohumlarla gedəcəyik. Ata-baba yaylaqlarımıza gedib kəndimizi, el-obamızı ziyarət edib, həm də yaylaqlanıb gələrik. Dünya ölüm-itimdi. Bəlkə bir də o yerlərə gedə bilmədik. May ayının axırına kimi hazırlaşın».

Bir neçə gündən sonra atamız hazırlaşıb Əylis kəndinə çobanlıq etməyə getdi. Özü ilə bərabər Mirbabanı da əmisi Miryəhyadan icazə alıb quzuları otarmaq üçün apardı. Beləliklə, may ayı qurtarmaq üzrə idi. Yaylağa qalxmaq vaxtı gəlib çatmışdı. Atamız gəlib kənddən qoyun-quzumuzu yığıb Əylisə apardı. Anama da dedi ki, uşaqlar məktəbi qurtaran kimi yığışın yola düşün. Məktəbdə oxuyan mən, qardaşım İbrahimdir. Almurad hələ məktəbə getmirdi. Onun yaşı çatmırdı məktəbli olmağa, altı yaşının içindəydi. Əbülfəz on bir aylıq idi. Yaşı tamam olmağa bir ay qalırdı.

İyun ayı gəlib çatdı. Dayım Ordubaddan gəlib yaylağa getmək üçün yol tədarükün hazırladı. Bizim üçün pal-paltar alıb gətirmişdi. Anama da parça, çit, arşın malı almışdı ki, özü tiksin, geysin. Yol azuqəsi üçün qənd, çay, pul verib İbrahimə dedi ki, gedib atımı tutub dağdan gətirərsən. Anan uşaqla ona minər. Atın yüyənini heç vaxt əlindən buraxmazsan ha. O biri atımızı da yükləyərsən, Almuradı da onun üstündə apararsan, Murad da sənə kömək edər.

Bir gündən sonra dayım bizimlə görüşdü, anamla öpüşdü, Əbülfəzi qucağına alıb qolları üstə qaldırıb atıb-tutdu. O üzündən bu üzündən öpüb anama verib dedi ki, uşaqdan muğayat ol, yol uzun yoldu, soyuğa-zada vermə. Xudahafizləşib öz işinə getdi.

Biz Əylisdən xəbər gözləyirdik. İyun ayının altısında xəbər gəldi ki, sabah yəni, yeddisində köç Əylisdən tərpənəcək. Bu il bizimlə kənddən İlyas Əligil də gedirdilər. Onların mal-qarasını aparmaq üçün Nüs-Nüsdən qohumları gəlmişdi. Biz də mal-qaramızı, axşamdan onların mallarına qatıb verdik ki, aparsınlar. Biz səhər gələcəyik. Belə də oldu. Səhər açıldı. Anam, mən, Almurad kənddə bir-bir qohumlarla görüşüb qocalarla vidalaşırdıq. Vida vaxtı bəzi qohumlar mənlə, Almuradın cibinə bir manat, üç manat pul qoydular. Dedilər ki, yolda konfetə verərsiniz. Onda bir, üç manat çox pul idi. Səhər-səhər bizi kənd əhli təmtəraqla yola saldılar. Hamı bir ağızdan deyirdi ki, uçastokdan muğayat olun, tezliklə görüşərik. Anam ata minib uçastoku qucağına alıb yola düşdük. Kənd uşaqları bizi kəndin kənarına kimi əl edib salamladılar. Bəzi balacalar uçastok-uçastok deyib qışqırırdılar. Biz öz yolumuza davam etdik.

Bir il bundan qabaq getdiyimiz yolla irəliləyirdik. Bu il getdiyimiz yol daha bizə tanış idi. Heç bir əziyyət sorğu-sual olmadan gedirdik. Mal-qara axşamdan getdiyinə görə, yollarda səs-küy yox idi. Günortaya yaxın biz gəlib Nüs-Nüs kəndinə çatdıq. Kəndin ən gözəl vaxtı idi. Bağlarda gilas yetişmişdi. Mal-qaranı gətirən bizdən qabaq gəlib çatmışdılar. Anasına demişdi ki, xalamgil indi gələcəklər. Lala xala tez samovarı qaynadıb hazır qoymuşdu. Süfrə salıb bizi gözləyirdi. Biz gəlib Lala xalagilin evinə çatdıq. Onların evi kəndin lap yuxarı başında idi. Lala xalanın bacısı Tavat xala da bizimlə bu il yol yoldaşı idi. Lala xala bizi qarşıladı. Hamımızı evə dəvət etdi. Hal-əhval tutandan sonra oğluna tapşırdı ki, atlara ot versin. Biz hamımız tökülüşüb çaydan axan təmiz su ilə əl-üzümüzü yuyub balkona keçdik. Anam Əbülfəzi mənə verib, dəstəmaz alıb günorta ibadətinə o biri otağa keçdi. Balkonda qalın döşək, döşəkçələr divar boyu düzülmüşdü. Hərə özünə münasib yerdə oturub çay içməyə başladı. Anam ibadətin qurtarıb gəldi. Uşağı qucağımdan alıb yuxarı döşəkçənin üstündə oturub uşağı da yanında yerə döşəyin üstünə uzatdı.

Oxuculara deyim ki, «Uçastok» çox sakit uşaq idi. Harda qoysan, orda sakitcə əlləri ilə oynayırdı. Bu şərtlə ki, mədəsi tox ola, çətin-çətin ağlardı. Çay-çörək yeyib içəndən sonra biz uşaqlar Lala xalanın oğlanları ilə bağda gilas yığmağa getdik. Bağdan gilas yığıb yol üçün balaca səbətləri doldurub gətirdik. Anam üçün də ayrı yığmışdıq. Dincəlib durub yolumuza davam etdik. Axşama kimi yol getməliydik. Düşərgəyə çatmaq üçün Güllü zəmiyə (fəhlə dərəsi) Ələngəz dağının ətəyinə çatmalı idik. Düşərgə orada yerləşirdi.

Bir daha oxuculara təkrar deməyimi, yazmağımı məsləhət görmürəm. Ona görə ki, bu yolumuzun düşərgələrini yuxarıda sizə xatırlatmışam. Getdiyimiz yollar, yaylaqlar, çaylar, kəndlər biz köçəri tayfaların – Ağqoyunlu dövlətinin tərkibində olub. Bizimkilər də Ağqoyunlu tayfalarının bir qolu kimi bu yerlərdə yaşayıb kənd salıb. Yarı oturaq, yarı köçəri həyatı keçiriblər babalarımız. Oxucularıma bildirmək istəyirəm ki, bu yerlərdə türk mənşəli xalqlar, tayfalar yaşayıblar. Tarixçilər bunu yaxşı bilərlər.

Qərəz Nüs-Nüs kəndindən yola düşəndə Lala xala dedi ki, siz gedin, mal-qara ilə işiniz olmasın. Bu axşam qalarlar, burda dincələrlər. Sabah tezdən verərəm, uşaqlar gətirib Güllü zəmidə sizə verərlər. Arxayın olun, yolunuzu rahat gedin.

Biz səs-küysüz yolumuza davam edib axşamüstü gəlib Güllü zəmiyə çatdıq. Hərə öz yerinə, yurd yerinə düşüb alaçığını qurub, rahatlandı. İndi yurd yerində bir canlanma var idi, gəl görəsən. Qoyun-quzunun mələrtisi, mal-qaranın böyürtüsü, biz köçərilərin bir-birini çağırması sanki Ələngəz dağının ətəklərindən axan su insan, heyvan ahənginə qatışıb, böyük bir orkestirin çıxartdığı melodiya səsinə bənzəyirdi.

Yuxarıda göstərdiyim düşərgədə bir neçə gün qaldıqdan sonra yolumuza davam edib, Ələngəz aşırımını aşıb «Buğukər» meşəsinə çatdıq. Qaranlıq dərə deyilən yerdə qaldıq. Burda qaldığımız vaxt həmişə olduğu kimi bu dəfə anam uşağı (uçastoku) götürüb, yaxınlıqdakı Buğukər pirinə ziyarət etməyə getdik. Bizlə bərabər bir neçə ailə də gedirdi. Bu dəfə uşaq çox idi, qurbanlıq da aparırdıq. Ağsaqqallar da çox idi. Əylisli qohumlar da bizimlə birlikdə idi. Qurbanlıq aparırdılar. Çox uzaq deyildi, 1 km olardı. Biz uşaqları içəri buraxmadıq. Qadınlar, körpə uşağı olanlar gedib ziyarət edib, çıxandan sonra ağsaqqallar girib ziyarət etdilər. Biz qurbanlıqları pirin başına dolandırdıq, gətirib orada olan, pirə qulluq edən mücavirə verdik. Kəsib hazırladı, öz payını götürəndən sonra kabablıq doğrayıb, verdi pirə gələnlərə. Meşədən odun yığıb biz uşaqlar ocağı çatdıq. Ziyarətə gələnlər hərə öz payını götürüb, şişə düzüb, kabab bişirdilər. Nahar vaxtı idi. İbadətini qurtaran qadınlar, kişilər gətirdikləri yeməklərdən yağ, pendir, şor, qatıq, çörək süfrə açıb, yeyib-içib bir də piri ziyarət edib, çıxırdılar. Bu dəfə anam, mən, Almurad, uşağı da (uçastoku) qardaşım İbrahim qucağına alıb, pirin içərisinə daxil olub, pirin başına fırlanıb, çölə çıxdıq. Hamı hazırlaşırdı getməyə. Anam pirdə ibadət edib, çıxıb gələndən sonra biz də yollandıq alaçığımıza.

Bəli, bir neçə gün burda qalandan sonra köçümüz tərpəndi qabaqdakı düşərgə olan ata-baba torpaqları olan «Dübək» dağına. Bu dağdan ata-anamızın ermənilər tərəfindən 1918-ci ildə dağıdılmış kəndi görsənirdi. Yəni Pirdavdan kəndi. Pirdavdandan Şabadın, Oxçu kəndləri örüşləri, çəmənləri, çayları Dübək dağından ayna kimi görsənirdi. Anam hər gün bizi bu təpənin üstünə gətirərdi, oradan baxardıq. Nişan verərdi, ora Sakkarsudur. O dağın üstü qumlu düzdür, çiçəkli yaylaqdır. O qayalıqdan yuxarı məkandır. Pirdavdanın əsas yaylaqları orada yerləşir. Ora həm də Zəngilanın adamlarınındır. Bəyləri də yay vaxtı gəlib bir-iki ay yaylaqlanıb gedərdilər. O uzaqda Qapıçıq dağının ətəklərində Qapıçıq çayı, dağıdılmış Şabadın kəndidir. Ondan aşağı erməni kəndi Gecalandır. Ondan aşağı isə Sakkarsu çayı ilə Qapuçuq çayı birləşən yerdə Oxçu kəndidir. Güney tərəfdə Atqız kəndidir. Bu kəndlərin hamısının xarabalıqları görsənirdi. Bir Atqız kəndində bir-iki yerdən tüstü çıxırdı. Anam deyirdi: «Atqızın sağ qalan adamlarından gəlib dağılmıış evlərində yaşayırlar.