скачать книгу бесплатно
Ҳокимият таърифи Аргентина сиёсатшуноси Торкуато С.Ди Телла таҳрири остида нашр этилган “Ижтимоий ва сиёсий фанлар луғати”да ўзига хос тарзда талқин этилган: “Ҳокимият мавжуд фаол субъектнинг назарда тутган қандайдир объект хулқига қандайдир жисмоний (моддий) ёки ғоявий (руҳий) усуллар воситасида таъсир этиш қобилияти ёки имкониятидир. Ижтимоий фанлар нуқтаи назарига биноан одамларга субъектлар ва объектлар сифатида қаралади. Ҳокимият субъектнинг ҳукмронлик қилишга маълум ирода ёки хоҳиш (ният) билдиришини назарда тутади ва объектни (бошқа одамни) маълум муносабатни қабул қилишини ва уни ўзи хоҳламаган хулққа эргашишини талаб қилади. Бунда объект бу вазиятни англаши шарт бўлмайди, яъни у ўзини мажбурланганлигини англамаган ҳолда муайян белгиланган йўлни давом эттиради. Бошқача айтганда, ижтимоий фанлар нуқтаи назаридан қараганда ҳокимият – бу (субъект ва объектларнинг ўзаро) “ҳокимиятлилик муносабати”дир”73 .
Ҳокимият тузилиши (структураси) – бу унинг уларсиз мавжуд бўла олмайдиган таркибий қисмларидир. Ёки улар ҳокимиятнинг субъекти, манбалари ва ресурсларидир. Ҳокимият фақат ҳокимият субъекти ва объекти ўзаро хатти-ҳаракати натижасидагина амалга ошади. Субъект ўз иродасини объектга нисбатан амалга оширилмай қолишини санкциялар бериш хавфига дучор бўладиган буйруқлар, топшириқлар, фармойишлар бериш воситасида ифодалайди.
Ҳокимият субъекти манбаси (бошланғич ҳокимият) субъектнинг кучи, жозибаси, бойлиги, авторитети воситасида намоён бўлиши мумкин. Ва ниҳоят, ҳокимият субъект учун турли ресурсларни талаб этиш ва улардан фойдаланиш ҳодисалари анъаналар (болалар устидан ота-она ҳокимияти, оқсоқоллар ҳокимияти ва бошқ.) натижасида ҳам пайдо бўлиши мумкин. Ҳокимиятнинг ўзига хос бўлган манбалари сифатида билимлар, қандайдир ахборотларга эга бўлишни келтириш мумкин. Масалан, қадимги Миср коҳинлари қуёш тутилишидан ўз ҳокимиятларини мустаҳкамлашда фойдаланганлар. Илгари афсунгар ва шомонлар бу каби ҳокимиятларга эга бўлган бўлса, ҳозирги даврда олимлар, сиёсатчилар ва бошқа илму фан вакиллари ҳокимият манбалари сифатида намоён бўлмоқда.
ХХ асрга келиб ҳаётнинг маълум бир соҳасида ноёб билимларга эга бўлган экспертларнинг ҳокимият манбаси сифатида намоён бўлиши, уларнинг ҳокимиятга таъсири ошиб бориши натижасида ҳокимиятнинг экспертократия ва меритократия деган янги шакллари пайдо бўлди. Таниқли олим Э.Канеттининг фикрича, ҳозирги даврда ахборотлар ва махфий билимларни монополия қилиб олиш мутлақ ҳокимиятнинг асосига айланиши мумкин. Чунки ўтган аср тарихи кўрсатдики, махфийлик ва унга сиғиниш тоталитар ҳокимиятларни қўллаб-қувватлаши мумкин. Э.Канеттининг кўрсатишича, диктатураларни бўшаштириш ва демократияни ривожлантиришда махфий ахборотларни кўпчилик ўртасида тарқатиш муҳим аҳамият касб этади. Ҳокимият билан билим ўртасидаги ўзаро муносабатлар масалалари олим М.Фуко томонидан ҳам чуқур ўрганилган. Унинг фикрича, ҳокимият билимларни ишлаб чиқаради, билимлар эса янада кўпроқ ҳокимиятга эга бўлишни таъминлайди.
Ҳокимиятнинг асосий таркибий қисмларидан бири – субъект ҳокимиятнинг фаол ва йўналтирувчи қисми ҳисобланади. Субъект алоҳида олинган инсон, ташкилот, кишилар бирлиги, халқ, халқаро ташкилот кабилар бўлиши мумкин.
Инсоният жамияти тарихи шуни кўрсатдики, ҳокимиятга доир муносабатлар пайдо бўлиши учун субъектнинг қатор сифатларга эга бўлиши тақозо этилади. Даставвал, буйруқлар ва фармойишлар кўринишидаги ҳокимлик қилиш, ҳокимиятга интилиш иродаси мавжуд бўлиши лозим. Маълумки, аксарият кишилар ҳокимиятга эга бўлишдан психологик ҳузурланмайди, яъни бу каби кишилар учун ҳокимият қадрият ҳисобланмайди. Ҳокимиятга мойил ва унга интилаётган кишилар психологик ва ижтимоий масъулият билан боғланган бошқарув муносабатларидан ўзларини четга тортмаганлигининг сабаби – ҳокимият турли хил бойлик ва имтиёзлар учун кенг имкониятлар яратиш манбаи бўлганлигидир. Жумладан, ҳокимият юритишда иштирок этишда келадиган катта фойда, обрў-эътибор, фойдали алоқалар ва бошқа имтиёзлар. Бу турдаги кишилар учун ҳокимиятга интилиш воситадир, яъни, ҳокимиятга эга бўлиш бошқа мақсадларни амалга ошириш учун восита бўлиб хизмат қилади.
Ҳокимият субъекти бошқаришга интилишидан ташқари, компетентли бўлиши, бошқарув фаолияти ва мақсади моҳиятини, ўзига бўйсунган одамларнинг хулқи-атворини яхши билиши, ўзи авторитетли бўлиши, ҳокимият ресурсларидан моҳирона фойдалана олиш қобилиятини эгаллаган бўлиши талаб этилади74 .
Сиёсий ҳокимият субъектлари кўп даражали характер касб этади: унинг биринчи даражасини индивидлар, иккинчи даражасини сиёсий ташкилотлар, энг юқори даражасини сиёсий элита ва етакчилар ифодалайди. Ҳокимият субъектлари бошқа мезонлар асосида ҳам бир-бирларидан фарқланади. Шунингдек, ҳокимият субъектлари уларнинг оммавийлиги ва жамият учун ошкоралиги нуқтаи назаридан ҳам характерланади.
Ҳокимият объектнинг бўйсунишисиз яшай олмайди. Объектнинг субъектга бўйсуниши бир неча омилларга боғлиқдир:
–субъект эга бўлган таъсир этиш воситалари (ресурслари), ихтиёрий бўйсунишни қўзғашга қодир бўлган мотивациянинг мавжудлиги;
–субъектнинг ўз хавфсизлиги учун қўрқуви, бирон-бир манфаат ёки бойликдан махрум бўлиш ваҳимаси;
–бўйсунишга ўрганиб қолиш (анъаналар асосида);
–апатия;
–бўйсунишни зарурият эканлигига доир эътиқодга эга бўлиш;
–бўйсунишдан манфаатдор бўлиш;
–бурч ҳис-туйғулари;
–ҳокимият субъектининг авторитетга эга бўлиши.
Манфаатлар ва эътиқод асосига қурилган ҳокимият ўзининг барқарорлиги, яъни ортиқча нохуш санкцияларсиз ҳокимият фармойишларини ихтиёрий равишда бажариши билан ажралиб туради. Ҳокимият учун энг қулай бўйсуниш мотивацияси – бу ҳокимият субъектининг авторитетидир. Ва, аксинча, қўрқув ва мажбурлашга асосланган ҳокимият объектни ўзидан қочиришга мойиллик уйғотади.
Ҳокимият объекти. Агар инсоннинг ўзи устидан ўзи ҳокимият юритишини ҳисобга олмасак, гарчанд, бу ҳокимият ижтимоий феномен сифатида эмас, балки психологик жиҳатдан унинг тафаккурлашига хулқининг бўйсуниши, яъни, инсоннинг бир бутундан иккига – онги ва хулқига бўлиниши тарзида рўй бериши табиий бир ҳол бўлишига қарамай, бошқа ҳолатларда ҳокимият ҳеч қачон ягона ҳаракат қилувчи шахс (орган) муносабати ёки хусусияти сифатида учрамайди. Ҳокимият – доимо икки томонлама, ассиметрик, субъект ва объектлар ўзаро муносабатларида ҳокимият эгасининг устунлиги тарзида рўй берувчи жараёндир. Объектнинг бўйсунишисиз ҳокимиятнинг бўлиши мумкин эмас. Агар ҳокимият учун интилаётган субъект аниқ ифодаланган ҳокимлик қилиш иродаси ва бўйсундиришнинг кучли воситаларига эга бўлса-да, лекин бўйсуниш рўй бермаса, ҳокимият ҳодиса сифатида содир бўлмайди. Объектда қанчалик ҳокимият иродаси бўлмасин, лекин унинг танлаган йўли бўйсуниш эмас, балки ҳалокатга юз тутса ҳам қаршилик кўрсатишдан иборат бўлса, унда ҳокимият воқелиги рўй бермайди.
Сиёсий ҳокимиятнинг амал қилиши халқнинг бўйсунишига узвий равишда боғлиқ эканлиги ғарбда кенг тарқалган фуқаролик бўйсунмаслик ҳаракатида ўз ифодасини топган. Шунингдек, бу ҳаракат куч ишлатмасдан қаршилик кўрсатиш воситаси сифатида ҳам яшаб келмоқда. Бундай воситалар Ҳиндистондаги мустабид инглиз ҳокимиятига қарши оммавий бўйсунмаслик кампаниялари (гандизм) сифатида мамлакатнинг миллий мустақилликка эришишини таъминлади.
Субъектнинг ҳокимият юритишига нисбатан объектнинг муносабатлари чегараси қаттиқ қаршилик кўрсатиш, йўқотиб юбориш учун курашдан то субъектга бўйсунишни ихтиёрийлик ва кўтаринкилик билан қабул қилишгача бўлган ҳудудгача чўзилади. Умуман, бўйсуниш ҳам бошқаришдек инсоният жамияти учун табиийлик касб этади. Объектнинг бўйсунишга тайёр туриши қатор омилларга боғлиқдир: объектнинг ҳокимият жараёнидаги шахсий сифатлари; унга нисбатан қўйилган талабларнинг характери; субъект эга бўлган ҳаракат қилиш воситалари ва вазият; субъектнинг объектга таъсир этиши учун унинг авторитети борлиги (ёки йўқлиги) 75 .
Сиёсий ҳокимият юритиш объектининг сифатлари, авваламбор, аҳолининг сиёсий маданияти даражаси билан белгиланади. Субъектга кўпроқ бўйсунишни таъминлаб бериш имкониятини яратиш асосан сиёсий маданиятнинг патриархал ва тобелик турларига амал қилган аҳоли фаолиятида учрайди. Жамиятда бўйсунишга одатланган, “қаттиққўл”ликни хоҳловчи кишилар кўп бўлса, авторитар ва тоталитар режимлар пайдо бўлиши учун қулай муҳит шаклланади.
3. Ҳокимият ресурслари
Бир гуруҳ кишиларнинг бошқа гуруҳ кишиларга бўйсунишининг муҳим ижтимоий сабаблари ҳокимият ресурсларининг нотекис тақсимланганлигидир. “Ресурс” тушунчаси кенг ва тор аҳамият касб этади. Ҳокимият ресурслари кенг маънода “индивид ёки гуруҳнинг бошқаларга таъсир қилиши учун фойдаланиш мумкин бўлган ҳамма нарсадир”76 .
Ҳокимият ресурсларини бу каби тушуниш анча умумий характер касб этгани учун ҳам у ҳокимиятнинг турли унсурларини дифференциялаш асосида тушуниш имконини бермайди: ҳокимиятнинг субъекти, объекти ва воситалари ўзаро муносабатларини очиб бера олмайди. Ваҳоланки, ресурслар имкониятдаги барча омилларни ўз ичига олган ҳолда у ёки бу тарзда ҳокимиятга ижобий таъсир этиш қобилиятига эгадир: субъектнинг шахсий сифатлари (компетентлиги, уюша олиши ва ҳоказо) ; объектнинг баъзи бир хусусиятлари мавжуд бўлишининг шартлиги (масалан, унинг сиёсий ишонувчанлиги, бўйсунишга одатланганлиги ва бошқалар) ; субъектни ҳокимиятни амалга ошириши учун қулай вазиятнинг етилиши (иқтисодий юксалиш, мухолифат гуруҳларидаги ўзаро курашлар натижаси, қулай халқаро аҳвол ва бошқалар) , шунингдек, таъсир этишнинг моддий ва бошқа воситаларига эга бўлиши.
Ҳокимият ресурсларини кенгроқ тушунишда эса ҳукмронлик қилиш ва бўйсундиришнинг муҳим ижтимоий омили сифатидаги ҳокимият агентлари ва хизматчиларининг бевосита ўзаро ҳаракатларининг нисбатан мустақил, одатда моддийлашган бўғинлик эканлигига доир хусусиятларини намоён бўлишини тасаввур этиб бўлмайди.Шунинг учун ҳам ҳокимият ва унинг тузилишини ўрганиш учун ресурсларни тор маънода талқин этиш, уни субъект мақсадларига мувофиқ ҳокимият объектига таъсир қилишни таъминлаб берувчи барча воситалар, деб тушуниш тақозо этилади.
Ресурсларнинг ҳокимият асоси сифатидаги муҳим аҳамият касб этиши “ижтимоий алмашув” назариясида очиб берилган (П.Блау ва бошқалар) . Бу назарияга мувофиқ, ҳокимият асосида камёб ресурсларнинг нотекис тақсимлаш ҳолати ётади. Ресурсларга эга бўлмаган кишилар уни ресурсларга эга бўлган кишилар буйруқлари ижросини амалга ошириш эвазига (алмашиб) олади. Шу тарзда бир гуруҳ кишилар иккинчи гуруҳ кишиларга боғлиқ бўлганлиги учун уларга бўйсунадилар.
Ресурслар ижобий (фаровонлик бахш этиш) ва нохуш (фаровонликдан маҳрум этиш) санкциялари сифатида ҳам таъсир этиши мумкин. Ресурслар субъект томонидан сафарбар қилиш жараёнида туб ўзгаришларга учраб, ҳокимиятга айланиши мумкин. Бу ҳолатда маълум бир ресурсларни ўзаро бир-бирига боғлиқ агентлар тизимига таъсир қила олиш қобилиятига эга эканлигини кўрсатади.
Ҳокимият ресурсларининг бир неча таснифлари шаклланган. Ф.Этциони ресурсларни утилитар, мажбур қилувчи ва меъёрий (норматив) турларга бўлади77 . Утилитар ресурслар – кишиларнинг кундалик манфаатлари билан боғлиқ бўлган моддий ва бошқа ижтимоий бойликлардир. Баъзан айрим сиёсатчилар давлат ҳокимияти ёрдамида бутун бир аҳолини ўзларига хайрихоҳ қилиб олиши мумкин. Бу каби ресурслар айрим кишиларни мукофотлаш, шунингдек, жазолашда фойдаланилади. Мажбурлаш ресурсларига маъмурий жазолашлар кириб, улардан асосан утилитар ресурсларни қўллаш натижа бермаган пайтларда фойдаланилади (масалан, иқтисодий санкциялардан қўрқмаган иш ташловчиларга нисбатан суд жазоларини қўллаш).
Меъёрий (норматив) ресурслар инсон хулқи меъёрлари, унинг қадриятлари ва ички дунёсига таъсир қилиш орқали намоён бўлади. Бу ҳолатда бўйсунувчиларни раҳбар ва ижрочиларнинг манфаатлари бир хил эканлигига ишонтириш, ҳокимият субъекти ҳаракатини қўллашга эришиш, унинг талабларини ихтиёрий бажариш рўй беради. Агар олдинги иккита ресурслар турида реал ҳолатларга, унинг воситасида кишилар хулқига таъсир этиш ётса, учинчи ресурс тўғридан-тўғри инсон онгига таъсир этади78 .
Ҳокимият ресурслари деганда ҳокимият субъектини бошқаларга таъсир этишда фойдаланадиган кучи ва салоҳиятини оширадиган барча нарсалар тушунилади. Таъсир этишнинг очиқ ва яширин турлари мавжуд.
Ҳокимият очиқ таъсир этишда қуйидаги ресурслардан фойдаланади:
–куч билан мажбурлаш – қандайдир бойлик ва манфаатларнинг амалга ошишидан маҳрум этиш, тан жазоси бериш (қийноқларга солиш, қамчилаш, концлагерга қамаш ва бошқ.) , ўлим жазоси, эркинликни чеклаш, жарималар солиш, лавозимдан бўшатиш ва ҳоказо. Ҳокимият мутлақ характер касб этган сиёсий тизимларда жазолашлар шафқатсизларча амалга оширилади. Бу каби жазолашлар мақсади – жамиятда қўрқувни ушлаб туриш, тизим учун хавфли бўлган хатти-ҳаракатларни такрорланмаслиги учун қонунбузарликка мойил одамларни ваҳимага солиб туриш;
–қонун; анъаналар, урф-одатлар;
–рағбатлантириш – ҳокимият объектлари ҳокимият субъектлари талаб этган хулқ-атвор эвазига мукофотланадиган моддий ва бошқа бойликлар сифатидаги рағбатлантириш воситалари. Мукофотлаш ресурсларидан ота-оналар, ўқитувчилар, ташкилотлар раҳбарлари ва сиёсатчилар кенг фойдаланади.
Ҳокимият яширин таъсир этишда ишонтириш усуллари, яъни оқилона далиллар ёки ихлос туғдириш ва панд-насиҳатлардан фойдаланиш ресурсларидан фойдаланади. Ҳокимият субъектлари қандай ресурслардан фойдаланишига боғлиқ равишда ҳокимият юритишнинг учта усулининг мавжудлиги кузатилади – ҳукмронлик қилиш, таъсир қилиш ва рағбатлантириш.
Шунингдек, ҳокимият ресурсларининг бошқа таснифлари ҳам мавжуд. Жумладан, ресурслар ҳаёт фаолиятларининг соҳаларига боғлиқ ҳолда ҳам турларга бўлинади:
–иқтисодий ресурслар – ижтимоий ишлаб чиқариш ва истеъмол учун зарур бўлган моддий бойликлар, пул, унумдор ерлар, озиқ-овқат маҳсулотлари ва бошқалар;
–ижтимоий ресурслар – ижтимоий ва демографик тузилмалар, ижтимоий инфратузилма: таълим, тиббий хизмат кўрсатиш, ижтимоий таъминот ва бошқалар;
–маданий-ахборот ресурслари – билимлар ва ахборотлар, шунингдек, уларни олиш ҳамда тарқатиш воситалари: фан институтлари, таълим, ОАВ ва бошқалар. Мазкур институтлар воситасида жамоатчилик фикрининг шаклланиши назорат қилинади. Айниқса, ОАВ сиёсий ҳаётда катта рол ўйнайди. Ҳозирги даврга келиб “ким ОАВни назорат этса, ўша ишонтириш ресурсларига эга бўлади”, деган афоризмнинг туғилганлиги бежиз эмас;
–маъмурий-ҳуқуқий ресурслар – бошқарув тизими, ҳокимиятга оид муассасалар йиғиндисидир:
–куч ишлатиш ресурслари – улар жисмоний мажбурлаш қуроллари ва органлари мажмуи (армия, полиция, махсус хизмат, ички қўшинлар, суд ва прокуратура ва уларнинг моддий атрибутлари: бинолари, қурол-яроғ ва аслаҳа-анжомлари) .
4. Бўйсуниш табиати
Инсонни ҳокимиятга бўйсунишини мотивлаштириш мураккаб масалалардан биридир. У санкциялар олдидаги қўрқувга асосланиши ҳам мумкин: узоқ давр ичида тобеликка одатланиш; фармойишларни бажаришдан манфаатдорлик; бўйсунишнинг заруриятлигига доир эътиқод; бўйсунувчилар устидан ҳокимият юритувчилар авторитетининг мавжудлиги; ҳокимият субъекти билан объектининг бир-бирига айнан ўхшашлиги. Шунингдек, мазкур мотивлар ҳокимият кучига у ёки бу даражада таъсир этади ёки, бошқача айтганда, бу жараён ҳокимият субъектини объектга таъсир қилиш қобилияти мавжудлигини англатади.
Қўрқувга асосланган, шунингдек санкциялар қўллаш хавфини келтириб чиқарувчи ҳокимият кучи жазолашлар оғирлашиб боришига тўғридан-тўғри мутаносибдир, бўйсунмаслик ҳолатларида эса ундан бўйинтовлашга нисбатан тескари мутаносибдир. Бундай ҳокимият шу каби нохуш ҳис-туйғули ҳолатлардан табиий равишда қутилишга интилиши оқибатида унинг кучсизланиш ҳолатлари бошланади.
Бўйсунишга одатланган анъаналар шароитида ҳокимият кишилар томонидан нисбатан ихтиёрий тарзда қабул қилинади. Анъанавий жамиятда бўйсунишга одатланиб қолиш давлатга бўйсунишнинг етакчи мотивларидан бири сифатида намоён бўлади. Бундай ҳокимият жамият ҳаёти талаблари билан зиддиятларга киришмаган давр ичида ҳокимият барқарорлигининг ишончли омили сифатида яшаши мумкин. Агар бу каби зиддиятлар чуқурлашиб кетса, одатланиш асосида бўйсундиришга ўрганган ҳокимият кўп ўтмасдан инқирозга юз тута бошлайди. Чунки бу жараёнда кишилар ҳокимиятнинг кучсизлигини тезлик билан пайқаб қолади, бу ҳокимиятнинг даври ўтиб кетганлиги ва ҳокимият вакилларига бўйсуниш номуносиб эканлиги очиқ-ойдин кўриниб қолади.
Одамлар манфаатларини эътиборга олган ҳолда амалга ошириладиган ҳокимият нисбатан барқарорликка эга бўлади. Шунингдек, ҳокимиятга бўйсунишдан шахсий манфаатдор бўлишга асосланган фармойишларни бўйсунувчилар ихтиёрий равишда бажаради. Шунингдек, уларга нисбатан ортиқча назоратлар ва нохуш санкциялар қўллашнинг ҳожати бўлмайди. Бу каби ҳокимият кишиларда эътиқод, авторитет, айнанлашиш асосидаги бўйсуниш мотивлари турларини ривожлантиришга шарт-шароитлар яратади.
Ҳокимиятга эътиқод асосида бўйсуниш ижтимоий-сиёсий онгнинг чуқур қатламларига нисбатан мотивлашган таъсирларга боғлиқдир: менталитет, муҳим ва аҳамиятли йўналишларни мўлжал қилиб олган йўл-йўриқлар каби шахснинг “иккиламчи табиати”ни ташкил этувчи (шахснинг “бирламчи табиати” асосан биологик эҳтиёжлар ва унинг кундалик ҳаётий манфаатлари асосида шаклланади) омилларга боғлиқдир. Кишиларнинг давлатга ва бошқа ҳокимият институтларига ўз шаклланган эътиқодларига биноан бўйсуниш зарурияти бошқа муҳим – бевосита индивидуал манфаатлар ва мақсадларга нисбатан юқори бўлган олий мақсадлар (ватанпарварлик, ахлоқий, диний ва бошқа) учун бўйсунишлари – ҳокимият кучини оширишнинг муҳим манбаидир.
Ҳокимият учун учун қулай ва жозибали кўринишга эришиш мотивацияси – бу авторитетдир. У ҳокимият объектлари ва субъектларининг умумий манфаатдорлиги мавжудлигига ва раҳбарнинг алоҳида шахсий сифатларга эга бўлишига нисбатан бўйсунувчиларнинг ишончи ва эҳтиёжлари пайдо бўлиши билан боғлиқ ҳолда шаклланади. Шунингдек, авторитет субъект билан объектларнинг муроса қилишларига ҳам асосланади. Авторитет кўпинча ҳокимият объектларининг раҳбар шахсига (ёки ҳокимият институтига) ҳурмат ва ишончини пайдо бўлиши натижасида ҳам туғилиши мумкин79 . Бундай ҳолатда, ҳокимият ўзининг яшовчанлиги ва самарадорлигини ошириш учун янги шарт-шароитлар яратилишига эришади.
5. Сиёсий ҳокимиятнинг ўзига хос хусусиятлари
Сиёсий ҳокимиятнинг ўзига хос хусусияти индивидлар, гуруҳлар ва улар ташкилотларининг ўз манфаатлари ва иродаларини сиёсий-давлат бошқаруви ва назорати воситасида амалга ошириш қобилияти билан узвий равишда боғлиқдир. Сиёсий ҳокимият давлат ва ижтимоий ҳокимиятларга бўлиниб, улар давлат органлари, сиёсий партиялар, ижтимоий ташкилотлар, ОАВ кабилар фаолиятида ифодаланади. Шунингдек, сиёсий ҳокимиятнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагиларда намоён бўлади:
–сиёсий ҳокимият шахслараро муносабатлардан фарқли ўлароқ, йирик ижтимоий гуруҳлар, давлатлар, ҳамжамиятлар, жамоатчилик ташкилотлари ўзаро муносабатларида рўй беради;
–давлат миқёсида куч ишлатилганида унинг қонуний бўлиши;
-бошқа ҳокимият турлари учун қарорларнинг устувор ва мажбурий бўлиши;
–сиёсий ҳокимият турли бирликлар манфаатларини сиёсий соҳада тақдим этиш учун маълум ташкилий ва расмий маросимларни амалга оширишга (сиёсий манфаатларни давлат, сиёсий партиялар ва бошқа институтлар воситасида), институционал расмийлашувига зарурият сезади;
–турли (иқтисодий, мажбурлаш, ахборот ва бошқа) ресурслардан фойдаланиш имкониятларига эга эканлиги;
–ягона марказга эга эканлиги, яъни қарорлар қабул қилишнинг ягона марказининг мавжудлиги (бозор муносабатлари шароитида ҳокимият субъектлари плюрализмига амал қиладиган иқтисодий ҳокимиятдан фарқли ўлароқ) ;
–унинг ошкора ва умумий бўлиши, яъни у шахсий, тор гуруҳий ҳокимиятдан фарқ қилиб, бутун жамият номидан намоён бўлади ва хуқуқ ёрдамида барча фуқароларга қаратилади;
–ҳокимият муносабатларининг иерархияга асосланиши;
–ҳокимият субъектларининг бажариш масъулиятини ўз зиммасига оладиган бошқа субъектларга ҳокимият ваколатларини бир қисмини узатиши (масалан, марказий ҳокимият маҳаллий ҳокимиятга, маҳаллий ҳокимият ўзини ўзи бошқариш органлари ва нодавлат ташкилотларга) ;
–мафкуравийлашганлиги.
Сиёсий ҳокимиятнинг ижтимоий вазифаси бир хил бўлмайди, балки у жамиятни интеграция қилиш ёки дезинтеграция қилиш омили сифатида ҳам намоён бўлиши мумкин. Биринчи навбатда, ҳокимият ёрдамида жамоатчилик тартиботи таъминланади, турли ихтилофлар барҳам топади, иккинчидан, бир ижтимоий гуруҳнинг иккинчи ижтимоий гуруҳ устидан ҳукмронлиги таъминланади.
6. Ҳокимиятнинг легитимлиги
“Легитимлик” тушунчасини (лотинча “legitimare” – “қонуний деб эълон қилиш” маъносини берувчи сўздан олинган) кенг маънода “қонунийлик”, “тўғрилик”, “адолатлилик” маъноларида ишлатиш русумга кирган. Легитимлик жамиятда ҳокимият органларига авторитет бағишлайди, ҳокимият органлари фармойишларини “қўрқув учун эмас, балки виждон учун” принципи асосида ҳамма учун бажарилиши шартлиги ва мажбурийлигини таъминлайди. Легитимликни ҳуқуқий феномен “қонунийлик” тушунчаси билан аралаштириб бўлмайди; қонунийлик муносабатлари давлат ёки ҳукуматга алоҳида фуқаро ва жамият томонидан ҳурмат билан қарашни кафолатлаб бера олмайди. Сиёсий фалсафага мувофиқ, легитимлик деганда фуқароларнинг бўйсунишини талаб қилувчи давлат ҳуқуқининг маънавий жиҳатдан ёки мақсадга мувофиқлик нуқтаи назаридан ҳар томонлама асосланиши тушунилади. Сиёсатшунослар легитимликни социологик талқинларда – бошқарувнинг у ёки бу тизимида кишиларнинг бўйсуниши қандай тахлитда амалга оширилишига боғлиқ бўлмаган ҳолдаги бўйсунишга тайёрлиги сифатида эътироф этади. Макс Вебер айтганидек, бу шундай ҳолатки, унда давлат легитимми, деган эмас, балки унинг легитимлигига фуқаролар ишонадими, деган моҳият муҳимроқ аҳамият касб этади80 .
Легитимлик сиёсий ҳокимиятнинг асосий ўзига хос хусусиятларидан бири бўлиб, у ўзида ҳокимиятга куч бағишлайди, уни қўллашнинг қонунийлигини оқлайди, ҳокимиятни ёки унинг институтлари хатти-ҳаракатларини амалга оширишга янги имкониятлар яратиб беради.
Машҳур немис олими М.Вебер ҳокимиятнинг легитимлиги манбалари, аҳамияти, истиқболларига доир чуқур тадқиқотлар олиб бориши натижасида бу тушунчанинг мукаммал равишдаги таърифларини шакллантирди. У легитимлик тушунчасига фуқароларнинг ҳокимиятга бўйсунишлари сабабиятлари ва аҳамияти нуқтаи назаридан ёндашиб, қуйидаги фикрларни билдиради: “Давлат, ўз тарихий ўтмишдоши бўлган сиёсий иттифоқлар сингари легитим (яъни, легитим деб ҳисобланадиган) куч ишлатишга таянувчи восита сифатида одамларнинг одамлар устидан ҳукмронлиги муносабатлари, демакдир. Шу тариқа, унинг яшаши учун ҳукмронлиги остидаги одамлар илгари ҳукмронликка даъвогарлик қилган, энди эса ҳукмронлик қилаётган авторитетга бўйсунишлари лозим. Улар қачондан бошлаб ва нега бундай қилади? Ҳукмронликни оқлашнинг қандай ички асослашлари ва қандай ташқи воситалари унга таянч бўлиб хизмат қилади?81 .
Маълумки, ҳокимият субъектларининг имкониятлари турлича эканлиги бошқарув тизимини қўллаб-қувватлашда ҳокимият легитимлигининг ҳам турлича бўлишини тақозо этади. Сиёсий фанларда М.Вебер томонидан илгари сурилган ва бўйсуниш мотивацияси нуқтаи назаридан таснифлаштирилган легитимлик турлари ҳозирги даврда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. У қуйидаги учта легитимлик турини бир-биридан ажратиб кўрсатади:
-анъанавий легитимлик – бунда кишиларнинг “ҳокимиятга бўйсуниш зарурият, унга бўйсунмасликнинг иложи йўқ”, деган анъаналарга мувофиқ одатланиб қолишлари натижаси ўлароқ, жамиятда сиёсий институтларнинг анъанавий бўйсундириш мақомига эришиши тушунилади. Легитимликнинг бу тури бошқарувнинг меросий турида, жумладан, монархия давлатларида учрайди. Бу легитимлик ҳокимиятни анча адолатли ва барқарор бўлишини таъминлаши мумкин. Бу ҳақда М.Вебер қуйидаги фикрларни билдиради: “Қоидага биноан ички оқлашларнинг, яъни легитимликнинг учта тури мавжуд (улардан бошлаймиз). Биринчидан, авторитетнинг “абадий ўтмишга” мансублиги: аҳамияти азалдан муқаддаслашган ва уларга сўзсиз амал қилиш одатдаги урф-одатга айланган авторитет – “анъанавий” ҳукмронлик, уни қандайдир тарзда амалга оширган патриарх ва эски тоифадаги якка бошлиқ князь”82 .
-рационал (демократик) легитимлик – кишиларнинг рационал ва демократик жараёнларнинг нисбатан адолатли кечиши ва шу асосда ҳокимият тизимини шаклланиши натижасида сиёсий маданиятларининг ошиши самараси натижаси ўлароқ шаклланади. Бу каби легитимликда кишилар ижтимоий-сиёсий жараёнларда ҳокимиятни ифодалайдиган шахсларга эмас, балки қонунлар, қоидалар ва низомларга амал қилади. М.Вебер легитимликнинг бу тури ҳақида қуйидаги таърифни илгари суради: “Ва ниҳоят, “легаллик”, легал қоидаларни (Satzung) мажбурийлигига, ишчанлик “компетентлигига” ишонч туфайли эришилган, рационал тарзда яратилган қоидаларни асосланган ҳолда бажаришда бўйсунишга амал қилиш асосида ўрнатилган ҳукмронлик – замонавий “давлат хизматчиси” амалга ошираётган ва бошқа барча ҳокимият соҳиблари фаолиятига ўхшаш тарздаги ҳукмронликдир. Ҳеч бир шубҳасиз айтиш мумкинки, бўйсуниш ҳақиқатда ҳаддан ташқари қўрқув ва умидларнинг қўпол мотивларини – сеҳрли кучлар ёки ҳукмдор олдидаги қўрқув, нариги дунёдаги ёки бу дунёдаги мукофотларга умидларни – ва шунингдек, бошқа турли манфаатларни юзага чиқишини шарт қилиб қўяди”83 .
–харизматик легитимлик – кишиларнинг сиёсий етакчининг ноёб сифатларини эътироф этишлари натижасида пайдо бўлади. Бу ҳақда М.Вебер қуйидагиларни ёзган эди: “Ва одатланишдан бошқа яна шахсий истеъдод (Gnadengabe) (харизма), қандайдир одамда доҳий сифатлари жозибасига нисбатан бўлган тўлиқ шахсий садоқат ва шахсий ишонч: теран идрок, қаҳрамонлик ва бошқа сифатлар, харизматик ҳукмронлик, пайғамбар уни қандай амалга оширмоқда ёки сиёсат соҳасида – атоқли князь-ҳарбий бошлиқ, ёки халқчил ҳукмдор, таниқли демагог ва сиёсий партия доҳийси”84 .
Ҳозирги даврга келиб ҳокимиятни қўллаб-қувватлашга доир янада универсал легитимлик турлари илгари сурилмоқди. Жумладан, инглиз тадқиқотчиси Д.Хелд юқоридаги уч хил легитимликлар қаторида “куч ишлатиш хавфи остидаги розилик”ка асосланган ҳокимиятни қўллаб-қувватлаш ҳодисаси ҳам мавжуд эканлигига эътибор қаратди. Бунда аҳоли ўз атрофида ўзининг хавфсизлигига таҳдид солиши мумкин бўлган, лекин ҳали бу каби таҳдид содир бўлмаган ҳолатда ҳокимиятга хайрихоҳ бўлмаса ҳам унга амал қилишни қўллаб-қувватлайди; шунингдек, яна ҳокимиятни прагматик (воситавий) қўллаб-қувватлаш легитимлиги ҳам илгари сурилиб, унда аҳоли ҳокимиятни турли ижтимоий бойликларни олишга доир ваъдалар бериши натижасида қўллаб-қувватлашга розилик билдиради; ҳокимиятни норматив (меъёрий) қўллаб-қувватлаш – аҳоли билан ҳокимият органлари амал қиладиган сиёсий принципларнинг ўзаро мос келиши натижаси ўлароқ рўй беради; ва ниҳоят, олий норматив қўллаб-қувватлашда бу каби сиёсий принципларнинг тўлиқ равишда бир-бирига мос келиши эътиборга олинади85 .
Кўриниб турибдики, ҳокимиятнинг легитимлиги унинг ўз функцияларини бажаришида муҳим рол ўйнайди, сиёсатни мақсадга мувофиқ равишда амалга оширишга имкониятлар яратади, сиёсат жамиятда фаровонликни ва барқарорликни таъминлаш омилига айланади, жамият билан давлат ўртасида мустаҳкам алоқалар ўрнатилиши натижасида самарали ҳамкорлик ривожланади.
Шунингдек, сиёсий ҳокимиятни демократик нуқтаи назардан таҳлил этиш, унинг моҳиятини чуқур англаб етиш, сиёсий ҳокимиятни фуқаролик жамияти қуриш мақсадларига мувофиқ модернизациялаш ҳозирги даврдаги долзарб вазифалардан биридир. Сиёсий ҳокимиятнинг демократик талқинлари, уни амалда қўллаш, жамият сиёсий тизимида сиёсий ҳокимиятнинг амал қилиш муаммоларини ҳал этиш масалалари билан амалий машғулотларда янада батафсил ўрганилади.
Такрорлаш учун саволлар:
1. Ҳокимият деганда нимани тушунасиз?
2. Сиёсий ҳокимият нима?
3. Сиёсий ҳокимият субъекти ва объекти деганда нимани тушунасиз?
4. Ҳокимият ресурслари қандай вазифаларни бажаради?
5. Ҳокимиятга бўйсуниш табиатини ҳаётий мисоллар билан тушунтириб бера оласизми?
6. Ҳокимиятнинг легитимлиги деганда нимани тушунасиз?
III бўлим. СИЁСИЙ ТИЗИМ ВА СИЁСИЙ
ИНСТИТУТЛАР
5-мавзу. Сиёсий тизим
1. «Сиёсий тизим» тушунчаси ва унинг талқинлари.
2. Сиёсий тизим назариялари ва уларнинг ривожланиши.
3. Жамият сиёсий тизимининг тузилмаси ва функциялари.
4. Сиёсий тизимларни таснифлаштириш.
5. Сиёсий режим.
6. Сиёсий режимларни таснифлаш.
1. «Сиёсий тизим» тушунчаси ва унинг
талқинлари
Сиёсатшунослик фанида жамият сиёсий тизимининг пайдо бўлиш, ривожланиш ва амал қилиш масалаларини ўрганиш муҳим амалий аҳамият касб этади. Айниқса, ҳозирги фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлат қуриш ислоҳотларини чуқурлаштириш даврида жамият сиёсий тизимини демократик принциплар асосида модернизациялаш жараёнини ўрганиш, ёшларда шахс, жамият институтлари ва давлат органлари ўзаро муносабатларини замонавий назария ва амалиёт асосида кечиши тасаввурларини шакллантириш ҳозирги даврнинг долзарб вазифаларидан биридир.
«Сиёсий тизим» тушунчасига илк бор ўз аҳамиятини қаратган мутафаккирлардан бири – бу француз олими Кондильякдир. У 1749 йилда «Тизимлар ҳақида трактат» асарини ёзади. Унда Кондильяк «тизим» тушунчасига аниқлик киритар экан, қуйидаги таърифни илгари суради: «Ҳар қандай тизим қандайдир амалий фаолият ёки фаннинг барчаси бир-бирларини ўзаро қўллаб-қувватлайдиган, охиргиси биринчисини далиллайдиган турли қисмларининг маълум бир тартибда жойлашувидан бошқа нарса эмас. Унинг бошқа қисмларини далиллайдиган қисмлари эса принциплар деб аталади»86 .
Кондильяк ўз давридаги сиёсий тизимнинг идеал намунасини қуйидагича таърифлайди: «Дворянлар, магистратура аъзолари, руҳонийлар, савдогарлар, молиячилар, ёзувчилар ва турли хил ҳунармандлар – улар фуқароларнинг турли қатламларидир. Уларни ким бошқараётган бўлса, унинг тизимига мувофиқ равишда ҳамма иложи борича шунчалик бахт-саодатли бўлсинки, ундан барчанинг умумий фаровонлигига зарар етмасин. Бундай ҳолатда давлат тузуми янада мустаҳкамланади. Бундан иккита нарса кўзланади: бошқарувчиларнинг халққа ва шунингдек, қўшни давлатларга нисбатан муносиб хулқ-атвори шаклланади. Халқни бошқариш учун барча қатламларнинг ўзаро мукаммал мувозанатини қўллаб-қувватлайдиган ва ҳар бир фуқаро манфаатини жамият манфаатларидан топишга мажбур қиладиган интизомни ўрнатиш лозим. Шундай қилиш керакки, фуқаролар турли ниятлар билан хатти-ҳаракат қилган ҳолда, уларнинг ҳар бири ўзининг алоҳида тизимини ташкил этсин ва уни умумий тизим мақсадлари билан мувофиқлаштиришни зарурият деб билсин»87 .
Кўриниб турибдики, сиёсат янги даврнинг биринчи ярмида фақат давлат тузилмалари фаолиятига хос деб саналарди, ҳокимият муносабатларида бош субъект сифатида намоён бўлиши кузатилар эди. Маълум бир даврга қадар бу каби талқинлар сиёсий ҳаётга мувофиқ ҳолда яшаб келди. Лекин фуқаролик жамиятининг шаклланиши, ўз ҳуқуқ ва эркинликларига эга бўлган шахсларнинг пайдо бўлиши фуқароларни нафақат бўйсунувчи объект, балки сиёсий ташкилотлар воситасида давлат фаолиятига таъсир қила оладиган кишиларга айлантирди. Ҳокимият давлат монополияси сифатидаги даврини тугатди, ҳокимиятга доир муносабатлар мураккаб тус ола бошлади, унда энди фаол фуқаролар, ўзини ўзи бошқариш органлари ва нодавлат ташкилотлар ҳам иштирок эта бошлади. Институтционал ва бихевиориал ёндашувлар пайдо бўлган даврга келиб ҳокимият муносабатларининг тобора мураккаблашиб боришига боғлиқ равишда сиёсатни талқин этишни қайтадан кўриб чиқишга зарурият туғилди. Энди сиёсат мураккаб масалаларни ечиши лозим эди: нобоп ташқи муҳит шароитларида жамият барқарорлиги ва яшовчанлигини таъминлашга қодир бўлган универсал қонуниятлар ва механизмларни излаб топишга эҳтиёжлар пайдо бўлди.
ХХ асрнинг 20-йилларида бу соҳа ривожланишига туртки бўладиган ҳодиса юз берди: биология фани соҳасида тизимлар назарияси яратилди. “Тизим” тушунчасини илмий муомалага биринчи бўлиб немис биолог олими Л. Фон Берталанфи (1901–1972 йй.) киритди. У ташқи муҳитга боғланган тизимни кашф этиш мақсадида ҳужайрани “ўзаро бир-бирларига боғлиқ бўлган йиғинди” сифатида тадқиқ этди. Ундаги унсурлар бир-бирлари билан шундай тарзда ўзаро боғланган эдики, ҳаттоки тизимнинг битта унсури ўзгариши натижасида барча унсурлар, бутун бир йиғинди ўзгариб кетар эди. Тизим ташқаридан бўлган сигналларни ҳам, ўз ички унсурлари талабларини ҳам ҳис қилар, уларга акс-садо берар эди88 .
Бу ҳолатдан руҳланган сиёсий фанлар соҳасидаги олимлар ҳам янги кашфиётлар сари юзлана бошлади. Л.Фон Берталанфи ишлаб чиққан тизимларнинг умумий назариясига таянган ҳолда АҚШ олими Т.Парсонс жамиятда ниҳоятда мураккаб бошқарувдан иборат нисбатан автоном (иқтисодий, сиёсий ва маънавий) тизимлар мавжуд эканлигига эътибор қаратди. Бу тизимларнинг ҳар бири ўзининг алоҳида функциясига эга бўлиб, улардан бири – сиёсий тизим Т.Парсонснинг фикрича, умумий мақсадларни ишлаб чиқиш, интеграциялаш ва амалга оширишни таъминлаб беради. Т.Парсонснинг сиёсий тизимга доир ғояларини яна бир АҚШ сиёсатшуноси Д.Истон ҳар томонлама чуқурлаштирди ва ривожлантирди. Шунинг учун ҳам у тарихда сиёсий тизим назарияси асосчиси, деган номга эга бўлди. Д.Истон ўзининг «Сиёсий тизим» (1953 й.) ва «Сиёсий таҳлил меъёри» (1965 й.) асарларида сиёсий тизимни «ташқаридан келадиган импульсларга – буйруқларга фаол акс-садо берадиган, ривожланувчан ва ўзини ўзи мувофиқлаштирувчи организм» сифатида таърифлади.
Сиёсий тизимни бихевиорал ёндашув асосида тизимли ва тизимли-мақсадли таҳлил этиш усулларининг ривожланиши натижасида Т.Парсонс тизимли таҳлилнинг биологик назариясига асосланган ҳолда ижтимоий тизимлар назариясини ривожлантириши туфайли сиёсатшунослик фанида сиёсий тизимлар назариясини ўрганиш одатга кирди. Т.Парсонснинг тизимли тадқиқ этиш усулининг пойдевори – бу ҳар қандай тизимнинг яшаши ва сақланишини таъминловчи тўртта асосий қоидасининг мавжудлигидир: 1) адаптация, 2) мақсадга эришиш, 3) интеграция,
4) моделни қўллаб-қувватлаш.
Ижтимоий тизим даражасидаги жараёнда адаптация функциясини иқтисодий остки тизим, мақсадга эришиш функциясини – сиёсий, интеграция функциясини ҳуқуқий институтлар ва урф-одатлар, моделни қўллаб-қувватлаш функциясини – эътиқодлар тизими, ахлоқ ва ижтимоийлаштириш органлари (оила, таълим институтлари ва бошқалар) таъминлайди. Шу тарзда, сиёсат ва жамиятнинг бошқа остки тизимларини ана шу асосий функциялар билан уйғунликда тасаввур қилинади. Шунингдек, бихевиорал ёндашувга биноан, сиёсат – бу фуқаролар ҳаракатини таъминлаб турувчи асосий омиллар – турли хил институтлар ва тузилмалар эмас, балки кишиларнинг сиёсий ҳаётдаги хатти-ҳаракатларидир. Сиёсий тизимни тадқиқ этишда бихевиорал усулнинг ютуқлари асосан қуйидагилардан иборат бўлди:
