скачать книгу бесплатно
Kollu koxa
Muğanna İsa
Milli ədəbiyyat #27
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan və öz əsərləri ilə nəsr tariximizdə əhəmiyyətli yer tutmuş İsa Muğannanın bu kitabında onun yaradıcılığının müxtəlif mərhələlərinə aid nümunələr toplanıb. Burada insanlara ayama qoşan, hər zaman həqiqəti söyləyən, ətrafını saflaşdıran və qorxudan Kollu Koxanın kaloritli obrazıyla qarşılaşacaq, məşhur “Kollu Koxa” povestini oxuya biləcəksiniz. Bununla yanaşı, kitabda yazıçının yaradıcılığının çoxşaxəli olduğunu göstərən “Qayım qaya” kimi rəmzləşdirmə modeli, “Elan: İsa Hüseynov özünü axtardı, tapmadı” zarafatının yer aldığı “Yazıq” essesi kimi bir çox maraqlı nümunələr də dərc olunub.
İsa Muğanna
KOLLU KOXA
(Mirzə Cəlilin əziz xatirəsinə)
1
KOLLU KOXA
1
Cında qarı, Dingə Dəmir, Həsir Haşım!.. – Bu adlarda nəsə axtarmayın, əmma əlbəttə, qəribədir ki, bizim Qaracalarda uşaqları, yeniyetmələri çıxmaq şərti ilə, neçə adam varsa, bir o qədər də ləqəb var. Hamısını uydurub yaraşdıran da Koxadır. Daha doğrusu, Koxa idi. Daha yoxdur Koxa –
kənddə deyil. İndi onun özünün də ləqəbi var: Kollu Koxa.
Bu ləqəbi kim qoşub? Koxa bunu bilmir. Çünki, dediyim ki-mi, kənddə deyil. Gələndə görəcək ki, özünün də ləqəbi var.
Əmma… gələcəkmi? Ümumiyyətlə, bir də Qaracalara üz tu-tarmı? Aramızda baş vermiş hadisədən sonra mənim sədr olduğum kolxoza ayaq basarmı? Gəlsə nə olar?.. Bu barədə fikirləşəndə məni dəhşət götürür. Hərdən mənə elə gəlir ki, Koxa kəndə qayıdanda mən hətta idarə heyətinə ərizə verib işdən çıxmalı, evimi satıb, arvad-uşağımı da götürüb buradan getməliyəm. Qorxuram? Bəli. Açığı, Koxanın yenidən Qaracalara qayıdacağını düşünəndə məni xof götürür. Çalı-şıram heç olmasa bircə saatlığa unudum onu, mümkün olmur. Koxa qarşımda dayanıb sinəsi qabara-qabara nəfəs alır, azacıq çəp baxan iri, bir az çıxıq gözlərindən qəzəb saça-saça başlayır sadalamağa: “Cında qarı, Dingə Dəmir, Həsir Haşım…” Bununla da mənim işgəncəm başlanır. Bəli, bəli, sözün əsl mənasında işgəncə! Məsələyə bələd olandan sonra görəcəksiniz ki, ilk baxışda çox adi, hətta gülməli, duzlu-mə-2
zəli bir əhvalat kimi gürünən bu ləqəb əhvalatı, əslində dəhşətli və mənim üçün işgəncəli əhvalatdır.
Deyirlər, bu azar, yəni adamlara ləqəb qoşmaq azarı Koxaya atasından keçib; otuzuncu illərdə “kolxoz” təzə-təzə
qurulanda, kolxoza girmək istəməyən az-çox varlı adamlar
“qolçomaq” elan olunub tutulduğu vaxtlar Çopur kişi Qaracalarda ona-buna ləqəb – “laylağı” yaraşdırıb, axırda rayonun rəhbər işçilərinə də “laylağı” qoşub onlarla savaşmış, bundan sonra arvadını da götürüb buradan gedib, ömrünün axırına qədər Samuxda meşəbəyi olmuşdu. Mən onu – Çopur kişini tək bir dəfə, ömrünün son günlərində buraya –
ata-baba kəndinə qayıdanda gördüm. Eynilə oğlu kimi, yəni Koxa kimi nataraz, çopur adamdı. Mingəçevir Su Elektrik Stansiyasının tikintisi başa çatanda, yəni Samux meşəsi su altında qalanda Çopur kişi meşə idarəsinin maşınında Qaracalara düz bir ay kötük daşıdı, yanacaq naminə pambıq çö-pündən savayı bir şeyi olmayan qaracalıların qapı-bacalarını kötüklə doldurdu, axırda isə, yəqin ki, çox işləyib özünü zo-ra saldığına görə xəstələndi, ikicə gün yatıb vəfat etdi. O
vaxt bığ yeri təzəcə tərləyən, ata-anasız Koxa əvvəl Mingəçevirə getmək istədi. Nədən ki, onda hər yerdən fəhlə yığır-dılar, yaxşı maaş, yataqxana, hətta ev vəd edirdilər. Bizim kəndə də gəlmişdilər və başqa cavanlarla birlikdə Koxa da fəhləliyə yazılmışdı. Əmma gedəsi olmadı. Mərhum meşə-bəyidən yadigar qalmış mişarı və baltanı götürüb, gündə bir həyətdə işləyib, atasının gətirdiyi kötükləri yarıb doğradı.
Qocaların dediyinə görə Koxa yalnız atasına rəhmət oxut-durmaq xatirinə bu işə girişibmiş. Bir parası da bu fikirdə idi ki, Çopurlar, ümumiyyətlə, nəsilbənəsil, elə-obaya yaxşılıq eləyib bundan ruhlanarmışlar; Koxa da öz ata-babalarına ox-şayıb. Hər nə isə, fakt budur ki, Koxa uzun müddət həyət-3
lərdə kötük yardı. İndi dənizin altında qalmış Samux meşəsində anadan olub, orada da böyüdüyünə baxmayaraq, ata-baba kəndinin camaatına isinişdi, kötükləri yarıb kəndi, demək olar ki, bir illik odunla təmin etdikdən sonra, biz hamımız onu Mingəçevirə yola salmağa hazırlaşdığımız halda, o, burdan heç yana getməyəcəyini elan etdi. Bu vaxt mən hələ
kolxoz sədri olmasam da, Qaracalarda yeganə ali savadlı aqronom kimi hamı mənə hörmət edirdi. Ortalığa çıxıb: “Koxa bizə gedəcək” deyəndə, bu xeyirxah və qoçaq oğlanın müş-tərisi çox olsa da, heç kəs mənim qabağıma keçmədi. Koxa il yarıma qədər bizdə qaldı. Mən toya, yəni Suğranı evə gətir-məyə hazırlaşanda isə camaat yığışıb ona daxma tikdi. İllər keçdi, mənim Məmmə balam, arxasınca Şəmmə balam dün-yaya gəldi, mən yüzbir qayğısı olan ata, minbir qayğısı olan kolxoz sədri oldum, əmma o il yarımda o çopur, çəpgöz oğ-landan gördüyüm təmənnasız qulluqdarlığın, tabeçiliyin oyatdığı kövrək istilik ürəyimdən getmədi. Hardan, necə biləydim ki, bir vaxt olacaq, mərhum atası kimi Koxa da ləqəb
– “laylağı” qoşmaq həvəsinə düşəcək, həngamələr, dəhşətlər törəyəcək. Koxanın dostu ikən düşməninə çevriləcəm, hamının hörmət etdiyi, mötəbər vəzifəli bir adam ikən, eyni za-manda hamının nifrətini qazanacaq, gözükölgəli, ürəyiyük-lü, vicdanı ləkəli bir bədbəxtə çevriləcəm!..
Yetimlik, deyirlər, guya heç vaxt unudulmur, adam böyüyüb lap yaşa dolandan sonra da uşaqlıqda və cavanlıqda çəkdiyi məhrumiyyətlərin izi ürəyindən getmir. Yəqin ki, be-lədir. Əmma Koxa yetimliyi çox tez unutdu. Nataraz, dəli-dolu bir oğlana çevrilib, ona-buna ləqəb qoşmağa başladı. Və
nəhayət, günlərin birində, cəmaatın arasında dimdik dayanıb nərildədi ki:
– Mən sənin başıyın tacını sevirəm, ay sədr!
4
Ara-bərədə qəribə-müəmmalı pıçıldaşma gəzdi. Mən isə
heç nə anlamadım:
– Bu nə deməkdi? – dedim. – Necə yəni “başıyın tacını sevirəm?!”
Dedi:
– Qardaşın başının tacı-bacı deyilmi? Koroğlu deyib:
“axçasız-pulsuz aşiqəm”. Bir daxmam var, onu da bilirsən cəmaat tikib. Bir tək canım var o da sizə qurbandı. Söz verirəm, ömrümün axırınacan qapınızda qul olacam. Adı Bacı-tacını ver, başımda gəzdirim!
Qızardım, pörtdüm, necə deyərlər, şişdim qaldım.
Bacı-tacı kimi, bütün başqa ləqəblər də elə sərrast və tu-tarlı idi ki, hətta rayondan gələn qonaqlar da maraqlanırdı-lar. Sahədə, yaxud kiminsə evində, süfrə başında Koxadan təkidlə xahiş edirdilər ki, ləqəbləri sadalasın. Koxa isə “lay-lağılarını” ucuz satmırdı: hər biri bir idarənin məsul işçisi olan mötəbər qonaqlara “hərəniz bir şeyə boyun olun” – deyib, onları Qaracalar üçün nə isə xeyirli bir iş görməyə məcbur etməyincə sadalamırdı.
– Məsəl var, atamı öldürmüşəm ki, goruna and içim. Haşım kişini Həsir Haşım eləmişəm ki, bunun ona xeyiri dəy-sin, – deyirdi.
Ləqəblərin guya hərəsinin bir tarixçəsi vardı və guya hərəsinin altında bir məna gizlənirdi.
Soruşurdum. Özü də dəfələrlə. Əmma Koxa açmırdı.
– Fikirləş özün tap, – deyirdi.
Bizim cavanlardan kimisi “importnı tavar” alverinə, kimisi şeir yazmaq azarına tutulmuşdu. Xüsusilə, bu axır vaxtlar, şair olmaq asanlaşandan bəri, yəni “sərbəst şeir” dəbə
minəndən bəri hansı cavanı iş üstündə tapmırdımsa, bilir-5
dim ki, xəlvətə çəkilib şeir yazır. Koxa isə “laylağı” qoşmaq azarına tutulmuşdu.
– Ey, Xain Xıdır! – deyirdi. – Ey, Çənə Bağır! – deyirdi.
“Xain Xıdır”, necə deyərlər, diri gözlü ölürdü, “Çənə Bağır” qızarırdı, ağarırdı, bozarırdı.
– Yaxşı, yaxşı, a Koxa, çalışaram heç olmasa sən olan yerdə az danışım, – deyirdi.
– Tülkü Nəsib! Bic Bəbir!.. və sairə. Sadalayıb, axırda hökmən mənə baxırdı:
– Niyə “Tülkü”, ay sədr?! Niyə “Bic”, ay sədr?! Niyə öy-rənmirsən, niyə bilmirsən?!
Mən təəssüf edirəm, təəssüf nədir, yanıb-yaxılıram ki, başısoyuqluq elədim, vaxtında hər şeyi öyrənmədim. Öy-rənsəydim, əlbəttə, heç bir müsibət olmazdı. Nə isə…
Koxa kənddən gedəndən sonra nə iş üstundə, nə də
məclis-mərəkələrdə ləqəbləri sadalayan vardı. Bəlkə kim isə, haradasa isə, sadalayırdı. Mən eşitmirdim. Sonradan bildiyim kimi, hərəsinin doğrudan da öz tarixçəsi, gizli mənası olan bu ləqəblər unudulan şeylər deyildi, çox güman ki, sadalayan vardı. Mənim yanımda isə onları heç kəs dilinə gətirmirdi. Yalnız hərdən, yoldan ötəndə, yaxud axşamlar həyətdə oturanda, harada isə, kiminsə “Cında” və ya “Dingə”
dediyini eşidirdim. Bununla da əhvalım dəyişirdi. Başqaları üçün, indi, bəlkə də adi kəlmələrə çevrilmiş bu ləqəblər qulağıma dəyəndə hər dəfə sarsılırdım. Çünki, indi, Koxa ilə
mənim aramda baş vermiş hadisədən sonra bu ləqəblərin hər birində mən öz bağışlanmaz günahlarımın tarixçəsini görürdüm. Nə idi bu günahlar? Necə deyərlər, danışmasam ölərəm…
6
2
Gün əyiləndən sonra bütün kənd kanal boyunda otururdu ki, istidən təntiyən olanda özünü suya təpsin. Bakıdan gələnlər danışırdılar ki, orda da isti keçir: camaat səhərə qədər dəniz kənarından çəkilmir, skamyalarda yer tapmayan-lar sahilə qəzet sərib otururlar… Qaracalılar hərdən belə və
buna bənzər söhbətlər eləyirdilər. Əksər hallarda isə susurduq.
Gündüzlər motorlar qızdığına görə, adətən gecələr işləyən maşınlarımız da susurdular. İtlər, pişiklər də susurdu.
Göyün üzünü tutmuş durğun buludun altında hava elə bil getdikcə sıxılıb, bizi də sıxıb əzirdi. Quru palaz üstündə sə-rilib heysizlikdən qımıldanmayan uşaqlarımızın, ömürlərin-də belə müsibət görmədiklərini deyib, ikicə kəlmə danışma-mış təngnəfəs olan qocalarımızın, günbəgün yox, saatbasaat yanıb əldən gedən əkinlərimizin dərdini çəkə-çəkə qan-tər içində oturub susurduq. Əmma bu mənalı sükut idi: atom sı-naqları təbiətin, necə deyərlər, altını üstünə çevirmişdi; ən fəal “atomşik” isə elə “bizimki” idi, yəni Sovet hökuməti.
Üstüörtülü “baisin evi yıxılsın” deyib, deyinməkdən başqa nə danışaydıq!
Birdən, bu ölgünlükdə gümrah bir səs eşitdim:
– Salam əleyküm, a Qaracalar cəmaatı!
Kanalın beş addımlığında, asfaltdan ayrılıb bizim kəndin böyründən, əkinlərimizin arası ilə uzanıb düzənliyin də-rinliyindəki kəndlərə gedən torpaq yolda bir “Moskviç” dayanmışdı. Yəqin ki, bürkü məni lap əldən saldığına görə maşının səsini eşitməmişdim. Gecənin yarısında Qaracalar camaatını belə gümrah salamlayan adamın səsini isə, nə qədər 7
üzgün olsam da, eşitməyə bilməzdim. Çünki bu, Qılınc Qurbanın səsi idi:
– Ölənlərinizin ehsanına, sərin sudan, atlamadan nəyi-niz var.
Məndən savayı kanal boyunda daha bir neçə nəfər başını qaldırıb maşına tərəf baxdı. Faraların işığından xeyli kənarda, əllərini belinə qoyub dayanmış xırdaca qaraltını görən kimi sağ-solumda pıçıldaşdılar:
– Qılınc Qurbandı. Axır ki, gəldi!
– Xeyir ola, gecənin bu vaxtı niyə?..
– Su istəyir. Tez olun!
– Tək deyil, deyəsən. Böyük qabda apar.
– Atlama istəyir!
Qaranlıqda əlimi yan-yörəmə atıb, bir ucunu daş parça-sının altına qoyduğum kəndiri tapdım. Kəndirin o biri ucunu Suğranın axşamdan uşaqlar üçün hazırladığı qatıq atla-ması ilə dolu bitonun qulpuna bağlayıb, kanala sallamışdım.
İpi dartıb bidonu çıxartdım. Sonra kibrit çəkib, palazın künc-bucağında dəmir dolçanı axtardım.
Şofer yalxı maykada başını rulun üstünə əyib hərəkətsiz qalmışdı. Arxada oturan adam da qurşaqdan yuxarı so-yunduğuna baxmayaraq, deyəsən, lap taqətsizləşib başını yana söykəmişdi. Qurban kişi isə boğazının altında yalnız bir-iki düyməsi açılmış boz kiteldə, dimdik dayanıb, yanına gələnlərə bircə-bircə əl verirdi. Kanal boyundan yeni-yeni adamlar qalxıb görüşməyə tələsirdilər.
Bu hörmət, əlbəttə, səbəbsiz deyildi. Qılınc Qurbana əl vermək özü də şərəf sayılırdı.
Rayonda hara ayaq basırdısa, Qılınc Qurbanı hər yerdə, o cümlədən raykomda, icraiyyə komitəsində və başqa rəsmi yerlərdə də ehtiramla qarşılayırdılar. Hər rayonun öz şöh-8
rətli adamları olduğu kimi, bizimkilər də vardı. Qurban kişi isə həmin adamlar içərisində birinci idi. Rayon mərkəzinin ən səfalı yerində, bağ-bağat içində ev vermişdilər ona. Qurban kişi hər ay təqaüdünü alıb, bu səfalı evdə rahat oturub ömrünün sonunu yaşamalı idi. Əmma onu rahat qoymur-dular. Bakıdan, qonşu rayonlardan qonaqlar gələndə, Qılınc Qurbanı geyindirib-kecindirib, rayonun fəxri sayılan köhnə
bolşevik kimi, məclisin başında oturdurdular. Sağlığına içir-dilər. Onun da nə isə bir söz deməsini, dünyagörmuş, təcrü-bəli qoca kimi, nəsihətini-filanını gözləyirdilər. Bayram günlərində ordenlərini, medallarını taxıb zəhmətkeşlərin rəsmi keçidini qəbul etmək üçün tribunaya qalxmasını gözləyirdilər. Bütün bunların nəticəsində, hansı bir jurnalist isə maraq-lanıb, bu kişini geniş miqyasda şöhrətləndirməyi özünə borc bilib, onun haqqında “Qılınc Qurban” adında bir kitabça yazmışdı. Mən bu kitabçanı oxumamışdım. “Bələd olanlar bilirlər ki, işə az-çox can yandıran kolxoz sədrinin çox vaxt gündəlik qəzetə baxmağa vaxtı qalmır. Əmma eşitmişdim ki, həmin kitabçada Qurban kişinin vaxtilə, cavanlığında “Gəncə qiyamı” deyilən üsyanın1 yatırılmasında iştirakı, qaçaq-larla vuruşmaları, sonra öz kəndində sovet sədri vəzifəsində
gördüyü işlər barədə danışılırdı. Bu kitabça çap olunub ya-yılandan sonra Qurban kişini hamı “rayonumuzun fəxri” ad-landırırdı, əmma mən qəti bilirdim ki, o, təmtəraq xoşlayan adam deyildi. Öz şəxsiyyətinin qiymətini başa düşüb, lazım olanda bu qiymətə münasib, mötəbər görünsə də, axır vaxtlar təriflərdən bezikmişdi, eşidəndə dərhal üz-gözünü tur-şudurdu. Dərin, sıx qırışlarla çalın-çarpaz doğranmış bir əlcə
qara sifəti elə bil daha da qaralırdı, hətta iri, işıqlı gözləri də
1 1920-ci ildə Sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan.
9
kölgələnən kimi olurdu: “Öldük! Canımız çıxdı mədhiyyə
eşitməkdən! Bəs deyilmi, ay cəmaat?!” – Qurban kişi belə deyəndə, mən görmüşdüm ki, bəziləri bir-birinə göz vurub be-lə güman edirdilər ki, “mədhiyyələrin” əleyhinə danışmaqla qoca özünü dartıb bir az yuxarıkı pilləyə qoyur.
Səhv edirdilər.
Bir dəfə kolxoz sədrlərinin, kənd soveti sədrlərinin və
ilk partiya təşkilatı katiblərinin birgə rayon müşavirəsində
tənəffüs vaxtı Qurban kişi sərin limonad istədi. Ona qulluq göstərmək istəyən kolxoz sədrlərindən azı beş-altı adam hamısı birdən bufetə cumub, hamısı da əli butulkalı qayıdanda Qurban kişi əvvəlcə qəhqəhə çəkdi, sonra isə birdən qapqara qaraldı, dediyim kimi, elə bil hətta gözlərinin içi də kölgələndi. Bircə kəlmə: “Bezmişəm!” – dedi. Sonra adəti üzrə deyinməyə başladı: “Stalini tərifləyib göylərə qaldırdınız, sonra da “kultliçnostun zərərləri” deyib yerə vurdunuz! Heykəlləri heç, şəkli də qalmadı! İndi də mən təki bədbəxtləri qaldırır-sınız ki, bizi də yerə vurasınız?!” Bu deyintidəki dərdi, faci-əni görməmək mümkün deyildi: kişi əzab çəkirdi.
Bufetdən limonad gətirənlər içərisində mən də vardım.
Həmin deyintidən sonra, ömründə birinci dəfə elədiyim can-fəşanlığımdan qızarıb bir kənarda qalmışdım. Qurban kişi, yəqin ki, mənim əhvalımı duyub gülümsündü: “Gətir, sə-ninkini içəcəm”, – dedi.
Bəzi sırtıq-sürtük sədrlər zarafata, məsxərəyə salıb, hərəsi öz butulkasını irəli soxmağa çalışdısa da, Qurban kişi tək mənim gətirdiyim limonaddan içdi, sonra milçək qovur-muş kimi, əlini yellədi, həmin sırtıq-sürtükləri başından qo-vub, məni yanında oturtdu.
– Təmiz adama oxşayırsan. Səndən xoşum gəldi, Cavanşir, – deyib orda ilk dəfə mənimlə xeyli söhbət elədi. Mən 10
bir daha inandım ki, bütün ömrünü kəndlərdə at belində ke-çirmiş bu kişini indiki həyatı doğrudan da darıxdırır. – Ələl-xüsus da ki, bu yaltaqlıq! Dad bu yaltaqlıq əlindən, Cavanşir! – dedi. – Əvvəllər nə kənddə-kəsəkdə, nə də bu şəhərdə
belə sırtıqlıq yoxdu. Lap zibili çıxıb bu vəzifəli adam deyilə-nin! Pis qırdı bu yaltaqlıq, yapışdımı, daha qopartmaq olmur! – dedi. – Gedəcəm! Əvvəl-axır gedib dədəmin o uçuq komasında oturacam! – dedi.
Mənim gətirdiyim limonadı son damlasına qədər içən-dən sonra, Qurban kişi “bu zəhrimarın” adamı daha da yan-dırdığından şikayətlənib, vaxtilə kənddə sovet sədri olanda yayın istisində yaylağa atlı göndərib qarlı dağlardan xur-cunda, saman içində buz gətirtdiyi dəmləri xatırladı. Bunu elə yanıqlı danışdı ki, mən mütəəssir oldum, bu saat ona buz tapmağa söz verdim. Raykomun bufetinə, oradan da su dü-kanlarına yüyürdüm. Son vaxtlar rayonda işlənən süni buz qalaqları arasında, nəhayət, bir parça əsl buz tapdım, pivə
dolçasının içində müşavirə gedə-gedə rəyasət heyətinə aparıb Qurban kişiyə verdim.
– Pah! Pah! Sağ ol, bala, sağ ol! – dedi və cibindən iri bıçaq çıxarıb açıb, müşavirəni-filanı saymadan, elə o pivə dolçasının içində şaqqaşaq doğrayıb, xırdalayıb, dişinə salıb xartaxart yedi.
Müşavirənin axırında hamı xahiş etdi ki, “rayonumuzun fəxri” də danışsın. Qurban kişi başını buladı. Sağ-solunda oturan raykom katiblərinə şikayət tərzində nə isə deyib, nəhayət, ayağa qalxanda isə, cəmi beş-on kəlmə danışdı.
Mən orda öyrəndim ki, rayonda çağrılan bütün iclaslarda, müşavirələrdə, bayram şənliklərində, qonaqlıqlarda iştirak etdiyinə baxmayaraq, Qurban kişini üstəlik də məhkəməyə
xalq iclasçısı seçiblər. Çıxışında o, bütün bu həngamənin 11
əvəzində ürəyinə yatan “atüstü bir qulluq” istədi. Rəyasət heyəti də, zalda oturanlar da hamı “rayonun fəxrinin” mü-şavirədə haqqında söhbət gedən təsərrüfat məsələlərindən, pambıqdan, üzümdən, suvarma işlərinin çətinliyindən da-nışmasını gözləyirdilər. O isə “atüstü bir qulluq”, yəni “adı, ünvanı olan bir vəzifə” istəyib oturdu.
