скачать книгу бесплатно
Албанскае танга
Вiнцэсь Мудроy
У кнiзе прадстаyлены апавяданнi аyтара розных гадоy. Цэнтральным творам з'яyляецца новая аповесць «Албанскае танга», якая апавядае пра разрыy савецка-албанскiх адносiн. У аповесцi прысутнiчаюць дзве сюжэтныя лiнii, адна – непасрэдны канфлiкт Хрушчова i Энвера Ходжа i гiсторыя кахання албанскага студэнта i беларускай дзяyчыны.
Вiнцэсь Мудроy
Албанскае танга
Гiсторыя хваробы
На трэцiм уроку мяне заyсёды цягне на сон. Сёньня y нас трэцi yрок геаграфiя. Я сюд-туд правальваюся y сонную замарач, нечыя цьмяныя твары плывуць перад вачыма, прастору поyняць гэткiя ж цьмяныя пахi i аднекуль здалёк далятае абрыдлы голас геаграфiчкi: «Да дошкi пойдзе Дасюлiн».
Я ачомваюся. Дасюлiн зь неахвотаю yстае, гучна ляскае векам парты i пашчэнкi мае рассоyвае адчайны позех.
– А можна бяз грукату? – падае голас геаграфiчка i, прычакаyшы Дасюлiна, тыцкае яму y руку yказку. – Напачатку скажы – калi ты абкарнаеш свае пэцалы? Зарос як Галуза з Шутовiчам.
Чувакi, якiх згадвае геаграфiчка, вучацца y дзясятым клясе i носяць фрызуры «пад бiтлоy».
– Маyчыш? Зусiм ад рук адбiyся, – прамаyляе геаграфiчка з пагрозьлiвай iнтанацыяй, але потым мяняе тон i y голасе яе чуецца зьедлiвае задавальненьне: – Ну тады пакажы нам асноyныя эканамiчныя цэнтры Вугорскай Народнай рэспублiкi.
Мiшка, праyдападобна, ня ведае дзе знаходзiцца сама Вугоршчына. Указка паyзе спачатку y бок Балтыйскага мора, потым рашуча скiроyвае на поyдзень i няyпэyнена застывае пасярод жоyта-брунатнай падковы Карпат. Мапа, што вiсiць на дошцы, адмысловая. На ёй не падпiсаны нi гарады, нi краiны. Паспрабуй, знайдзi тут прамысловыя цэнтры.
Настаyнiца yдыхае паветра, каб паyшчуваць Дасюлiна, ды тут з расчыненай фрамугi далятае мерны шоргат i хтосьцi гучна загадвае:
– Цягнiце,… вашу маць!
Я хаця й сяджу каля вакна, але толькi цяпер заyважаю напятую вяроyчыну. Вяроyчына зьлёгку матляецца y бокi – яе нехта тузае – i за вакном, захiнуyшы на нейкi час дзённае сьвятло, паyзе чырвоны, зьбiты з негабляваных брусоy транспарант.
«51-я га-да-вiна Вя-лi-кай Кастрыч…» – чытаю я задам наперад словы заклiку, геаграфiчка ляпае далоньню па стале, патрабуючы цiшынi, i ляпаньне тое заглушае доyгачаканы званок.
– Задзяyбла yжо сваёй Вугоршчынай, – выдыхае мне y сьпiну Мiшка Дасюлiн. – Нарадзiлася там, цi што? А можа пятнаццаць сутак сядзела… за дробную хулiганку?
Мы выходзiм y калiдор i я тузаю сябра за рукаво: геаграфiчка (па сумяшчальнiцтву яна яшчэ й наша клясная кiраyнiчка) сунецца сьледам i можа пачуць Мiшкавы праклёны.
– А хай чуе, Палуёнас-Палуянчык недаробленая…
Летась клясная, Надзея Мiкiтаyна Палуянчык, пабралася шлюбам з мужыком па прозьвiшчы Ёнас, i з тае нагоды атрымала падвойную мянушку.
Пад час пярэрвы yсе бягуць у буфэт, але мы зь Мiшкам нiкуды не бяжым. Стаiм на сходах, назiраючы, як два дзядзькi – вiдаць, тыя самыя, што мацавалi транспарант, – спускаюцца празь люк са школьнага даху.
– Гляньма, замок не павесiлi, – сябрук блiскае белымi, як на падбор зубамi, дае лёгкага высьпятка недаростку, што таyчэцца пад нагамi, i калi дзядзькi зьбягаюць долу, шпарка yзьбiраецца па прымацаванай да люка жалезнай лесьвiцы. Сьледам, азiрнуyшыся, узьбiраюся i я.
Волкi вецер налягае на сьпiну, казыча шыю i тут жа дзьмухае y твар, ды так хвацка, што на вочы наплывае сьлязiна.
Адсюль, з пляскатага даху, горад выглядае аграмадным i незнаёмым. Немаведама адкуль – цi то зь зямлi, цi то з нiзкiх папяловых хмараy струменiць сiняе сьвятло i гэтай сiнечай палеяныя навакольныя будынкi, згалелыя дрэвы, якiя атачаюць школьныя майстэрнi, i тонкая стужка ракi на даляглядзе.
Мяне раптам ахоплiвае вострая радасьць. Я пацiраю рукi, спрабуючы yцямiць – з чаго гэта радуюся, i сябрук, таксама пацёршы далонi, захоплена шапоча:
– Да вакацыяy – тры днi засталося…
На доле гучыць званок i дах прыкметна дрыжыць ад прыглушанага тупату. І хаця мы прамерзьлi на ветры, лезем у паддашкавы люк без ахвоты. Бо каму ахвота вяртацца з паднябеснай вышынi y прыцемны кляс.
– Пятровiч зноy будзе душыць пятлёй магнiтнага гiстэрэзысу, – бурчыць сябрук, патрапляючы y тон маiх думак.
Наступны yрок у нас фiзыка, а выкладае яе Пятровiч – адзiны настаyнiк, якога я паважаю.
У суботу надарылася неспадзеyка: перагарэy наш стары «Нёман». І гэта прыканцы футбольнага сэзона! Акурат сёньня мае кумiры – менскiя дынамаyцы – гуляюць дома з растоyскiм СКА. І вось я сяджу y Мiшкавай хаце i гляджу футбольны матч. Тэлевiзар у Мiшкi клясны: «Тэмп-7»! Экран цi не y два разы большы ад «нёманскага». Аднак усё псуе Мiшкава бабуля. Бабулi 87 гадоy, i яна yвесь час прагне з кiмсьцi пагаманiць. І хаця нi я, нi yнук яе ня слухаюць, старая yголас, з усхлiпамi, згадвае як з iхнай вёскi бралi людзей на расейска-японскую вайну.
… Леанард Адамаy прарываецца па правым фланзе… перадае мячык Мустыгiну… мы з сябрам ускокваем з крэслаy i разам хапаемся за галовы: мячык пасьля yдару менскага форварда ляцiць мiма брамаy.
– А y якiм жа гэта было годзе? Цi то y чацьвёртым, цi то y пятым? – мармыча за нашымi сьпiнамi бабуля, i пасьля паyзы, пад час якой растоyскi брамнiк выбiвае мячык у поле, дадае: – Вiдаць, у чацьвёртым… тады яшчэ гарачае лета было…
– Бабуля… – з iнтанацыяй абарванай лаянкi гукае Мiшка, – дай нам паглядзець футбол!
– А я што, не даю? – бабуля гучна смаркаецца y хусьцiнку. – Гэта ж ажнуль у Манчжурыю людзей павезьлi… Хведзька Лiхаманаy вунь з адарванай рукой вярнуyся, а Ваньку Залатуху дык зусiм забiлi… А якi танцор быy! На вячорках калодкi да ботаy прывяжа, мазгочыць па падлозе…
– Бабуля, – плаксiва стогне yнук, ды тут «Дынама» iзноy iдзе y атаку i Мiшка, ужо акрыялым голасам, прамаyляе: – Паглядзi лепш гульню!
– А што тут глядзець! Бегаюць як ашалелыя… А чорны вуньдзека – гэта хто?
– Судзьдзя, бабуля, судзьдзя, – бязгучна, аднымi вуснамi шапоча сябрук, выцягнуyшы шыю i yтаропiyшыся y экран. Ды дзiва што! Белагаловы Сахараy прарываецца па цэнтры, абводзiць адразу двух армейцаy i мячык – я нават не yгледзеy, якiм чынам, – залятае y сетку растоyскiх брамаy.
– А-аа, бляха! – крычым мы з Мiшкам, захоплена абдымаемся, i сябрук хуткагаворкай, перакрыкваючы футбольнага камэнтатара, гарлае: – Памятаеш, у 65-м, першая гульня y Менску… забiлi нам тады, с-сукi… цяпер вось атрымай!
– Зусiм мальцы здурнелi, – мармыча бабуля, спалохана хрысьцiцца, але мы не зьвяртаем на яе yвагi. – Менчукi вядуць зь лiкам 1:0, i рэшту гульнi даглядаем стоячы – нiчога, апрача футбола, ня бачачы i ня чуючы.
Задаволеныя – дынамаyцы выйгралi, хай i зь мiнiмальным лiкам – выкульваемся з сябруковага пад’езду i Мiшка, згадваючы фiльм «Цырк», якi нядаyна круцiлi па тэлевiзii, махае рукамi i пытаецца:
– Цяпер ты разумееш?
– Цяпер разумею! – адказваю я, таксама, з маршавым iмпэтам, махаючы рукамi.
Гаворка, вядома, пра 87-гадовую бабулю.
– Вось у такiх цяжкiх умовах даводзiцца жыць, глядзець футбол i вучыць фiзычны законы, – Мiшка нездарма згадвае фiзыку; наша школа адзiная y горадзе, дзе гэты прадмет, дзеля пэдагагiчнага экспэрымэнту, вывучаюць паглыблена. – Праyда, бывае i цiкавыя рэчы кажа, – сябар зыркае на вокны сваёй кватэры, – сёньня японскай вайной даймала, а yчора yвесь вечар пра немцаy ды партызанаy балакала. Ведаеш, чаму немцы да Масквы дайшлi? Таму што, як кажа бабуля, нiхто за савецкую yладу ваяваць не хацеy. Думалi, пры немцах калгасаy ня будзе, новае жыцьцё пачнецца. І толькi як пабачылi, што немцы горшыя за камунiстаy, тады толькi y лес падалiся.
Прызнацца, я штосьцi падобнае чуy i ад мацi, але не надаваy таму yвагi, i вось цяпер адчуy у сэрцы, якое толькi што трапятала ад радасьцi, нейкую халодную паныласьць. Паныласьць гэтая выплывала зь цёмных кутоy двара, струменiла мляyкiм сьвятлом лiхтароy; яе нёс, разам з папяровым сьмецьцем, гарэзьнiк-вецер, якi цяпер, позьнiм вечарам, стаy яшчэ больш няyрымсьлiвым i рашучым.
Да майго дому iдзем разам. Мiшка наагул гатовы цягацца хоць да ранку, балазе мацi пайшла y начную зьмену, а бацька, iнжынэр-будаyнiк, знаходзiцца y замежнай камандзiроyцы. Будуе горад Дархан у братняй Манголii. Бяз бацькi сябрук, як кажа клясная, зусiм ад рук адбiyся: зьехаy на тройкi ды стаy адрошчваць валасы. Праyда, яны y яго пакуль не такiя даyгiя, як у «бiтлух» – Галузы i Шутовiча.
Па дарозе абмiнаем школу. Школьны гмах зьлiваецца зь цемрай i ад таго здаецца аграмадным цыклёпам, якi глядзiць на нас сваiм адзiным вокам – асьветленым вакном. Сьвятло гарыць на першым паверсе i y кволай, што y той дзяжурнай аптэцы, яснасьцi кратаецца чыясьцi пахiлая постаць.
Мы падыходзiм блiжэй.
За сталом сядзiць старая вахцёрка i штосьцi вяжа: у руках яе цьмяна блiскаюць вязальныя пруткi.
– Пазнаеш? Гэта тая корга, што мяне y школу не пускала, – бубнiць ля вуха Мiшка Дасюлiн. – У суботу сябрук забыyся зьменны абутак i цёткi-прыбiральшчыцы затрымалi яго каля школьных дзьвярэй. – Чым бы яе пужнуць? – Мiшка зыркае пад ногi, выглядаючы каменьчык каб шпурнуць у шыбу, ды раптам пляскае кулаком у далонь i бяжыць некуды yбок, ляпаючы рукой па школьным падмурку.
Хвiлю стаю y непаразуменьнi, маракуючы – куды гэта ён?… i якiм чынам зьбiраецца пужаць коргу? – i толькi калi сябрук спыняецца каля пажарнай лесьвiцы, што вядзе на дах, становяцца зразумелымi ягоныя пляны.
Лесьвiца высока, рукой не дастаць. Я згiнаюся, Мiшкава калена балюча цiсьне на пазваночнiк, потым, другiм каленам, Мiшка б’е мне y вуха i, нарэшце, хапаецца за нiжнюю парэнчу. Мацаючы зьвiнючае вуха, гляджу yгору i шчыра зайздрошчу сябру. Лезьцi y цямноцьцi на школьны дах па пажарнай лесьвiцы, якая, да таго ж, уся праржавела i гучна рыпае – на такое y нашай занюханай школе мала хто здольны. Штосьцi ляцiць згары, я адлятаю y бок i на асфальт з гучным рэхам падаюць Мiшкавы кеды – адзiн, потым другi…
Мне нiчога не застаецца, як прыхавацца за рог майстэрань i адтуль цiкаваць за цёткай у асьветленым вакне. Старая вяжа, раз-пораз адкiдваючы нiтку yбок, i толькi на iмгненьне пакiдае варушыць пруткамi ды салодка пазяхае. Змагаючыся з хваляваньнем, таксама спрабую пазяхнуць i y гэты момант вахцёрка адцягвае нiтку i рука яе – на кароткае iмгненьне – застывае y паветры. Цётка наструнена тузае падбародзьдзем, прыслухоyваецца i неyзабаве, кiнуyшы на стол вязаньне i страсянуyшы наастачу пакульлем сiвых валасоy, зьнiкае зь вiдавоку.
На першым паверсе паволi, як бы з неахвотаю, запаляецца сьвятло i школьны гмах скаланаецца ад зычнагалосага званка. Самая пара сiгануць дахаты, але y руках маiх сьмярдзючыя Мiшкавы кеды i я, увабраyшы голаy у плечы, бягу на паyсагнутых да лесьвiцы.
Званок неyзабаве ацiхае, я цiснуся сьпiнай да падмурку, каб прыхавацца y прыцемку i на супрацьлеглым баку школы азываецца легкавушка. Цi не мiлiцыя?!
Чорт ведае колькi часу прамiнула, пакуль над галавой не зарыпела жалезьзе i сябрук – з неверагоднай вышынi – абрынуy долу. І вось мы yжо ляцiм, як ачумелыя, у бок майстэрань i Мiшка, на хаду насунуyшы кеды, задышлiва выдыхае:
– Зь перапуду… пад стол залезла… потым ужо сьвятло yрубiла!
Дзьверы, як заyсёды, адчыняе мацi.
– Дзе гэта цябе носiць супраць ночы?
Нi слова нi сказаyшы, iду на кухню, дастаю зь лядоyнi бутэльку малака i прагна, са стогнам, глытаю гаючую халадзёнку.
– Хто там за табою гнаyся? – цяпер ужо пытаецца бацька.
– У футбол гулялi…
Мацi iдзе разаграваць кашу (iзноy, вiдаць, панцак… як я яго ненавiджу!), а я падаюся да свайго пiсьмовага стала. Над сталом вiсiць таблiца чэмпiянату СССР па футболе. На перакрыжаваньнi менскага «Дынама» i растоyскага СКА малюю тлустую адзiнку.
– Што, выйгралi? – пытаецца бацька, прыклаyшы вуха да радыёлы. – Пасьля таго, як перагарэy тэлевiзар, бацька цэлымi вечарамi сядзiць ля прыймача ды слухае варожыя радыёстанцыi.
– Йес! – ляканiчна адказваю бацьку, сьлiню хiмiчны аловак i малюю яшчэ больш тлусты нуль.
– Хто забiy – Малафееy цi Мустыгiн?
– Сахараy, – адказваю, наструнiyшы нюх, i задаволена крэкаю. – З кухнi цягне духавiтым пахам грэчкi, а грэчку я люблю.
Доyга спрабую заснуць – сплю я y сьвятлiцы, на старой канапе, – але сон не iдзе i сэрца па-ранейшаму yлякнута б’ецца y грудзiне.
Усё ж такi малайчына Мiшка! Я б да такога нават не дадумаyся – убiцца y школу праз паддашкавы люк. А да люка трэба яшчэ па iржавай лесьвiцы лезьцi. А па ёй, вiдаць, як школу збудавалi, нiхто i ня лазiy… Нечакана y душы, пад самым сэрцам, пачынае цiхенька стагнаць трывожна-салодкая думка: а страшнавата сядзець ноччу y пустым будынку…
Мiнулай зiмы y нашай школе ладзiлi вечар сустрэчы з выпускнiкамi. І вось адзiн выпускнiк, ладна кiрнуyшы y сваiм былым клясе, пабег па лесьвiцы ды так шпарка, што праскочыy першы паверх i па iнэрцыi рынуy далей – у цёмны закутак, дзе прыбiральшчыцы захоyваюць сваё начыньне. Грымнуy там швабрамi ды вёдрамi, павалiyся i yстаць ужо не здолеy. Так i заснуy, пад галаву мокрыя анучы падклаyшы. Сярод ночы прачнуyся, пайшоy у прыбiральню i так напужаy вахцёрку, што тая потым пачала заiкацца…
– Што робяць, сволачы, – перарывае думкi сьцiшаны бацькавы голас. – Свалачамi бацька называе чэхаy, пра якiх дзень да ночы распавядаюць замежныя радыёстанцыi.
Я прыслухоyваюся, але нiчога ня чую, апроч дакучлiвага зумканьня глушылак.
– Ма! – клiчу я мацi, якая yжо сьцiшылася y спальнi.
– Ну што табе?!
– А праyда, што напачатку вайны нiхто за савецкую yладу ваяваць не хацеy?
Я пытаюся мацi, але y адказ чую незадаволеную бацькаву кашлянiну. Адхiнуyшыся ад прыймача, бацька глядзiць у мой бок.
– Хто табе такое сказаy?
– Мiшкава бабця.
– Гэта тая… дзевяностагадовая? Зусiм старая з глузду зьехала, – бацька аддзiмаецца i двума пяцярнямi прылашчвае валасы на галаве – заyсёды так робiць калi хвалюецца. – Ты ж глядзi, нiкому не пераказвай гэтую брахню.
– Якую брахню! – гэта yжо мацi прыспаным голасам азываецца са спальнi. – Я сама бачыла тых салдат. Цэлы тыдзень мiма нашай хаты iшлi. Брудныя, галодныя, страшныя… «Усё, – казалi, – больш нi сталiнятаy, нi калгасаy ня будзе… iдзем дахаты».
– Яшчэ адзiн Дубчак знайшоyся… Што ты сыну антысаветчыну пляцеш? Хочаш каб i у нас тут, як у Чэхаславакii, контррэвалюцыя паднялася?
– Божухна, якi дурны! – апалым голасам выдыхае мацi.
Бацька яшчэ хвiлiну шнарыць па этэры, потым сунецца на кухню i yжо адтуль гукае:
– Ты свайго брата-паэта згадай! Дабалбочацеся, што i за вамi прыдуць!
Я ляжу з заплюшчанымi вачыма, слухаю, як бацька скрабе лыжкай, вычэрпваючы з рандолi рэшткi грэцкай кашы, i бачу асьветленае вакно i пахiлую постаць вахцёркi.
– Ма!
– Ты дасi мне сёньня спаць? – мацi рыпае спружынамi матрацу, – мне yставаць а шостай. – Мацi працуе мэдсястрой у палiклiнiцы i yстае зь цёмнага рана.
– А чаму старыя цёткi вахцёркамi працуюць? Ім што, пэнсii не хапае?
– Пражывеш ты… на калгасную пэнсiю…
Мацi зморана yздыхае i народжаны тым уздыхам непрыемны скразьнячок кранае душу.
… Летась мы yсiм клясам езьдзiлi y Маскву. Цэлымi днямi цягалiся па сталiцы, а yноч спалi на матах у адной з тамтэйшых школ. Школа была старая, цi не дарэвалюцыйнай пабудовы. Аднае ночы мы зь Мiшкам раздурэлi, не давалi нiкому спаць, клясная нас i выставiла y калiдор. Селi y цёмным калiдоры на лаву, прыслухалiся i дурыкi вомiгам выпетрылiся з галоваy. Нам падалося, што там, на верхнiм паверсе, нехта ёсьць, нехта сьцiшана ходзiць па рыплiвай падлозе. Крокi былi ледзь чутныя, але вось памацнелi, гулка азвалiся на лесьвiчнай пляцоyцы, а калi зашоргалi па сходах, мы з Мiшкам рынулi y спартзалю, дзе спалi аднаклясьнiкi, леглi на свае маты, з галавой накрылiся коyдрамi…
А можа й дарма Мiшка лез у школу?
Я стаю на ганку, чакаючы Дасюлiна, мерзну i мяне працiнае халодны пот i пачынаюць бiць дрыжыкi. Хвiлiн празь дзесяць да ганку падыходзяць Галуза й Шутовiч з 10-га «А». За iмi, па старой завядзёнцы, рушыць збой дзевяцiклясьнiкаy, пасярэдзiне якога прыкметна вытыркаецца кудлатая Мiшкава галава.
Галуза з Шутовiчам вялiкiя аматары ансамбля «Бiтлз». З тае нагоды адгадавалi даyгiя валасы – дзесьцi да паловы вуха, – i дырэктар школы Тэлесфор Данатавiч Дунчонак (школьная мянушка Бздунчонак) на кожнай лiнейцы пагражае «бiтлухам» выключэньнем са школы, калi тыя не падстрыгуцца.
Перад тым, як пераступiць парог, Галуза з Шутовiчам зачэсваюць валасы за вушы, прыyздымаюць каyняры, наструньваюць насы. Дзерык наш былы вайсковец i па-старой вайсковай звычцы кожнай ранiцы голiцца ды пырскае на твар нязьменны «Шыпр». Па тым адэкалённым смуродзе, што потым лунае y паветры, Галуза з Шутовiчам i вызначаюць – ёсьць дзерык у школе, цi яшчэ няма.
Мы пераступаем, сьледам за «бiтлухамi», парог i чуем злавесны голас:
– Шутовiч з Галузам! Да заняткаy не дапускаецеся!
Дзерык стаiць пасярод калiдора, шырока рассунуyшы ногi, i школьная малеча з двух бакоy пужлiва абмiнае яго, шоргаючы плечукамi па сьценах.
– А вы ня маеце права адхiляць нас ад заняткаy, – мармыча Галуза, i дзерык па-бацькоyску насьмешлiва выдыхае:
– Гляньма, законы ты ведаеш, а вось правiлы савецкiх школьнiкаy ведаць не жадаеш. Зарасьлi з Шутовiчам – вачэй не вiдаць!
– А што, правiлы рэглямэнтуюць даyжыню валасоy? – падае голас Шутовiч.
