скачать книгу бесплатно
Жети ата. Жан-д?йн? кайрыктары
Мирлан Бакытович Калдыбаев
Ырдын кара с?зд?н айырмасы бар экенин ар бирибиз билебиз. Ал эми 18-кылымдагы француз драматургу Мольердин Акс??кк? айланган карапайым деген комедиясындагы кейипкер Журден мырза билген эмес. Ал бул тууралуу биринчи ирет укканда: Кырк жылдан ашуун убакыттан бери кара с?з менен с?йл?п келе жатканымды билген эмес экенмин – деп чыны менен та? калган.
Жети ата
Жан-д?йн? кайрыктары
Мирлан Бакытович Калдыбаев
© Мирлан Бакытович Калдыбаев, 2020
ISBN 978-5-4493-0136-9
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Жети ата
Жети ата – кыргыздардагы ата текти бил??г? байланышкан генеалогиялык т?ш?н?к. Жети атанын элдик генеалогиялык т?ш?н?к катары кабыл алынышы патриархалдык-к?чм?н салтка байланышкан. Жети ата кыргыз коомунда социалдык маанил?? роль ойногон. Салтка ылайык кыргыз коомундагы ар бир адам ?з?н?н жети атасын бил??г? тийиш болгон. Жети атасын билбеген адам кул катары кабыл алынган. 19-кылымдын аягында Кыргызстанга келген орус адамы мындай деп жазган: «Бейтааныш адам ж?н?нд? бир нерсе бил?? максатында: „Сенин жети ата? ким болгон“, деп сурашат. Бул суроого абдан так жооп беришке кыргыздын ар бир баласынын кудурети жетет». «Ким ?з?н?н жети атасын билбесе, эл безери», деп окутат кыргыздын адеп кодекси. Жети ата ?з?н? тиешел?? т?м?нк?д?й терминдер менен аталып, элдин а?-сезимине абдан тере? си?ген: ата, чо? ата, баба, буба, кубаар, жото, жете. Элдин эсинде сакталып калган «кубаары?дын куу чокусу, мадери?дин баш териси» (мадер т?шт?к диалектиде эне), «кудай кылса кубаары?дын акысы барбы?», «жото-жетесиз кул», «жетеге жетч? кек», «жети атасынан бери жиликтеп сура» деген сыяктуу к??н? т?ш?н?кт?р мындай салттын байыркылыгын ырастайт. Жети атаны с?р?шт?р?? салты уруу ичиндеги никелик мамилелерди ж?нг? салып, элдин генеалогиялык тазалыгын сактап калуу жана биол. популяциясына, ?с?п-?н?г?ш?н? ы?гайлуу шарт т?зг?н. «Ал кезде жети атасын сурап кыз бермек ырасим болгон», деп айтылат. Кыргыздар байыртадан бийик тоо шартында бири биринен обочолонуп жашагандыктан, тукумдун тазалыгын сакташ ?ч?н нике мамилелерин ж?нг? салуу зарыл болгон. Бул адат боюнча жети муун ?тм?й?нч? никеге турууга тыюу салынган. Муну илим жети муундук экзогамия деп аташат. Бул отурукташкан элдерден айырмаланып, кыргыздарда никенин жана урпак-тукумду ?ст?р??н?н ?з?нч? мад-ты иштелип чыккандыгын айгинелейт. Ушундан улам жети атасын с?р?шт?р?? салты келип чыккан. Анын баштапкы негиздери урук ичиндеги экзогамиялык талаптарга байланышса, кийин коомдо мыйзам сыяктуу турмуштук кодекске айланган. Анткени, патриархалдык коомдогу уруктун ар бир адамы жети атасын так билгенде гана кайсы урукка таандык экендигин далилдей алган.
Жети атам
Ата-бабам багыш аттуу элденбиз.
Ке? шаар эски кетмен-т?б? жерденбиз.
Байырлап ата-бабам ?нг?н жерде.
Суусун ичип аба жутуп келгенбиз.
Санжыра бар мурас кылган урпака.
Кээси алат аксакалы улуулары сурака.
Билбегенди жетим дешип элимде,
Дегени бар жети атасын булар унутпака.
Мына б?г?н санжырадан баштадым.
Бул ойдон бул кыялдан кайтпадым.
Жеткирсем деп те?-туш жоролорго,
Жети атамды ыр кырына саптадым.
Биринчи атам Бакыт менин ?з атам.
Сен дегенде ич кайышып жан тартам.
Аман ж?рг?н к??л?-к?чт?? мурдагыдай,
Бир ?з??с?? айдан асыл жан атам.
Улуу кесип аркалаган тарыхчын?
Билим берди жалпы муунга мунум чын.
Неберемин мугалим Калдыбайга,
Мактана алам баш к?т?р? мунум чын.
Сен ?ч?нч? сен атамсы? Дайрабай.
Куран окуп дуба кылдым багыштай.
К?рб?с?м да билбесем да ?з??д?.
Ырга салдым ыр мейкинин чабыттай
Кыбырамын бубам баатыр Бешкемпир.
Те?ирим бейиши?де бул адамга кезиктир.
Топурагы? торкоо болсун!
Аллахым жабрейилге бул адамды кезиктир.
Тыбырамын Курман-кожо молдонун.
Ал баскан ислам дини жолдомун.
Лаа иллааха иллаллоху,
Иншаллах мен дагы ушул жолдомун.
Ч?рп?с? мында турат Кожо-Саип.
Дуба кылам мен алакан жайып.
Бейиште орун алып важиб болсун!
Ак сакалы бол жанната Кожо-Саип.
Жетинчи атам Абуталиб мыкты атам.
Ырым жазып санжыраны таратам.
Жанагындай киргиздерге бул ырды,
Санжыра-деп б?т ааламга таратам.
Атама
Атаке арман к?п сага айта албаган.
Арман к?п ?з??? жаза албаган.
Атаганат жаштыгымда кете берди?.
Сырым к?п ичимде айтылбаган.
Жа?ыдан жети жашка толгонумда,
А?-сезим эми-эми ойгонгонунда,
Кете берди? азаптарга бизди таштап.
Болоор эле дагы он жыл болгону?да.
Декабрьдын орто чендин бир т?н?нд?,
Кабар келди куттуу биздин ?й?б?зг?.
Ата?ар оо ааламга узап кетти,
Не азап болду экен бул к?н???зд?.
Аттиги? кош айтыштым атакемден.
Оо те?ирим эмне к?н?? ал пенде?ен.
Атаке алыстарга узап кетти?.
С?зд?р?? кайда эле д?йн? кенен деген.
Сезди? бекен уулу?дун жетилгенин.
Сезди?би бул уулу?дун эмгектерин.
Жазма акын жаралыпмын бул ааламга.
Сезди?би уулу?дун эрезеге жеткенин.
Оо атаке сезген болсо? сен эгерде,
Кубанды?бы? с?й?нд??б? эмгегиме.
Атаке к?рг?м келет. сагындым..
Оо аллахым ушул беле бул пенде?е.
Эмне дейин айтаар с?з?м бул болсун!
Бейиштен орун алып жайы? болсун!
Жаткан жери? жайлуу болсун!
Атаке тилегеним сага ушул болсун
?з?м
Кээде ыр жазам чындыкты кошуп.
?тк?н?н жазам жашоомдо болуп.
А кээсинде тагдырдан алып коём.
Анча-мынча с?зд?рд? мындан кошуп.
Кээде жазам досторумдун тагдырын.
Башынан ?тк?н болуп ?тк?н бардыгын.
Окурмандар ойлобосун та?ыркап,
С?йс? керек-деп бул кыздардын бардыгын.
Ырлар арбын с?й?? дастан айтылган.
Ачык с?з с?й?м жаным жазылган.
Мен жашоодо с?й?м жалгыз инсанды,
А бул инсан ата-энем алтындан.
Талп этип
Ж?з?? сонун чайга салчуу анык балдай,
К?зд?р?? кара кочкул карагаттай.
Кандай адам деги сени жаратты экен.
Бир ?з???н нур чачырайт шам чырактай.
Эси?деби жолуканбыз кан базардан.
Бактылуумун бул ?м?рд? оо жараткан.
Мен ыраактан ?з?? менен тиктешем,
Оорум бар, тартынам уялчактык жараттан.
С?й?? бекен денем басты калтырак.
К?пк? турдум бул сезимден жабыркап.
К?з?м албай тартыламын ?з???,
Карагандар бар не болду-деп та?ыркап
Не к?ч бар бул сезимге кабылткан.
Ж?р?г?мд?н соккон добушун угулткан.
Жан-д?йн?мд? башка аалам курчады,
Жер ж?з?н? т?шк?н сы?ар чагылган.
Ара? турдум кулачуудай талп этип.
К?й?кк?н чуркап аргымактай энтигип.
Не к?ч бар айтса? боло кыйнабай,
Азыр т?ш?м билип турам талп этип.
Арман
Эл катары суйгум келет.
Каралдым колдон келбейт.
Анткени эркектик кыла албайм,
Ой-туюм бирдей сезбейт.
Т?рт жыл мурун илгери,
Ат туяктын тебенеги.
Келип бир тийген.
Алсызмын ошондон бери.
Мен дагы суйгум келет.
Жетелеше баскым келет.
А бирок алсызмын.
Тушунгун ушул себеп.
Каламбы жалгыз т?б?л?к.
Ж?р?м?н эптеп с?йр?л?п.
Ойлонуп ойго жетпедим.
Кыйнады к?нд?р ж?д?т?п.
Жете албай ойдун т?б?н?,
Коно албай турмуш т?н??г?.
Тагдырдын берген сыноосун.
Т?рк?рд?м ушул ?м?рд?
Жаштарды к?р?п суктанам,
Те?ирден жалынып суранам.
Кайтарып берсе ?тк?нд?,
Башка эмес мен ушуну суранам.
Кут болсун!
Кут болсун досум майрамы?.
Куттук айтып турамын.
Отузга чыгып жашы?ыз,
Толуп турган убагы?ыз.
Ден-соолугу? чы? болсун!
Узун-?м?р бак консун!
Таалайы? сенин ачылып.
?м?рд? жолу? мол болсун.
Жамандык сени тоорубасын.
Ден-соолугу? оорубасын.
