скачать книгу бесплатно
САҲИФАЛАР
МЕҲМЕД ОКИФ ЭРСЎЙ
МЕҲМЕД ОКИФ ЭРСЎЙ
С А Ҳ И Ф А Л А Р
МЕҲМЕД ОКИФ ЭРСЎЙ
С А Ҳ И Ф А Л А Р
(САФАҲОТ)
Шеърлар
Туркчадан Миразиз Аъзам таржималари
М.О.Эрсўй (1873-1936) ҳозирги замон турк адабиётида “Истиқлол марши”нинг ва етти китобдан иборат “Сафаҳот” тўпламининг муаллифи сифатида маълум ва машҳурдир. Онаси Амина Шарифахоним асли бухороликдир. Бу ҳақда унинг ўзи шундай деб ёзади: “Бундан деярли юз эллик йил аввал Ҳаким Ҳожибобо исмли бир киши Бухородан Онатўлига келган, Бойобод маҳалласида уйланган, сўнгра оила бу ердан кўчиб кетиб, Тўқотда жойлашган.” Она томондан катта бувиси шу ерда туғилган ва улғайгач,яна Бухородан келган тижоратчи Муҳаммад Афанди билан турмуш қурган ва улардан онаси туғилган.
Меҳмед Окиф Истанбулда улғайди, ветеринария мактабини битирди, турли давлат идораларида ишлади, мактабларда зоологиядан дарс берди. Шу йилларда миллий курашларга қатнашди. “Иттиҳод ва тараққий” фирқасига аъзо бўлиб, 1907-12 йилларда “Сирот-и мустақим” (“Тўғри йўл”),1912-21 йилларда “Сабил-ур-Рашод” (“Ҳақиқат йўли”) газеталарига муҳаррирлик қилган эди. Улар Яқин Шарқ ва Туркистон зиёлиларига таъсир қилганлиги тарихий ҳужжатлардан маълум. Чунки М.Окиф бу газеталарда мазкур мамлакатлар ҳаётини ҳам ёритиб борарди.
Меҳмед Окиф ўз даврининг атоқли шоири ва мутафаккири эди. Халқ ҳаётининг ҳамма томонларини кўрган ва яхши билгани туфайли, шеърга реалистик манзараларни – ҳаётнинг ўзини, жамият дардларини тарихий ва маънавий ғоялар билан боғлаб, шеъриятга жонлилик киритди, жимжимасиз, бўёқларсиз сатрлари билан, ахлоқ, ватан, миллат, маънавиятга оид туйғулари билан халқ меҳрини қозонди.
Шоирнинг “Саҳифалар” (“Сафаҳот”) китоби ўзбек тилида илк бора тўла нашр этилмоқда.
МЕҲМЕД ОКИФ ЭРСЎЙНИНГ ЎЗБЕК ЖАДИД ЁЗУВЧИСИ
АБДУРАУФ ФИТРАТГА ТАЪСИРИ ТЎҒРИСИДА
2007 йил ноябрида атоқли луғатшунос ва публицист, Туркия Ёзарлар Бирлигининг фахрий раиси Меҳмед Дўғон уйимга телефон қилиб, Меҳмед Окифнинг “Сафаҳот”и ва муҳаррирлик қилган “Сирот-и мустақим” ва “Сабил-ур-рашод” газеталарининг Чўлпон ижодига таъсири ҳақида бирон нарса ёзиб бероласанми?” деб сўради.
–Билмадим, “Сирот-и мустақим” чиққан 1908-1912 йилларда Чўлпон 10-12 яшар бола эди,– дедим.
–Лекин “Сабил-ур-рашод” чиққан 1912-1925 йилларда у етук шоир эди.
Насрий ижодига, адабий ва танқидий қарашларига таъсири бўлгандир,
дейман,
–Балки…-дедим,– ўрганиб кўрай-чи…
2008 йилда Меҳмед Окиф ижоди ва муҳаррирлик фаолиятини ҳамда жадид-чиларимизнинг ҳаёт саҳифалари, ижод намуналарини, жадидшунос олимла-римизнинг тадқиқотларини бир бошдан ўрганишга киришдим. Аммо Абдул-ҳамид Сулаймон Чўлпоннинг юқорида номлари тилга олинган газеталар билан таниш бўлганлигини тасдиқловчи биронта ҳужжат топмадим.
Чўлпон кўп тадқиқий ишларда, ҳатто энциклопедияларда ҳам қайд этилга-нидай, 1897 йилда эмас, 1898 йил март ойлари атрофида туғилганлигини атоқ-ли олим, Беруний мукофоти совриндори, филология фанлари доктори Наим Каримов ҳар тарафлама исботлаган. У ўзининг“Чўлпон” отлиғ маърифий романида Чўлпон маърифатли отасининг соясида махсус ёлланган ўқитувчилардан турк, рус, форс, араб тилларини ва мусиқа илмини ўргангани, ўзбек, турк, татар ва форс тилларида чоп этилган газеталарга обуна бўлиб, дунё воқеаларидан хабардор бўлиб боргани қайд этилган. Ҳатто 1913 йилдаёқ “Таржумон” газетига Исмоил Ғаспиралига мактуб ҳам битиб, “Шалола”, “Турк юрди”, “Шаҳбал”, “Таржумон”, “Вақт”, “Иқбол” газеталарини ўқишини ёзган. Замондошлари хотираларида ҳам саналган газеталардан ташқари Татаристон, Озарбайжон, Ҳиндистонда чиқадиган ҳамма газета ва журналларга обуна бўлганлиги, Оренбургда икки ойда бир чиқадиган “Шўро” (муҳаррири: Ризоуддин ибн Фахруддин), Самарқандда чиқадиган “Ойна” (муҳаррири: Беҳбудий), “Юрт”, “Ялт-юлт” ва бошқа журналларни ҳам ўқиб боргани ва уларга журналист, ёзувчи сифатида қатнашиб тургани ҳақида ҳам маълумот бор.
ХХ аср бошида Биринчи жаҳон уруши бошлангунча Туркистонда турк матбуоти анча кенг тарқалган. 1914 йили уруш бошлангач, Туркия Россия-га душман тарафида бўлгани учун, бу нарса чеклаб қўйилган. Чўлпон Тур-киядан “Сарвати фунун” журналини олиб турган ва журнал атрофидаги шоир ва ёзувчиларнинг ижоди билан таниша борган. Тавфиқ Фикратнинг “Рубоби шикаста”, “Тарихи қадим” шеърий китобларини яхши билган. Кейинчалик 1920 йилда “Марҳум Тавфиқ Фикрат” номли мақола ҳам ёзган. Ризо Тавфиқбекнинг “Фикратнинг қабринда” шеъри таржимасини ҳам га-зетада чиқарган. 1924 йилда “Ризо Тавфиқбек” сарлавҳали мақоласи чиқди. чиққан. Бу икки мақолада Чўлпоннинг турк адабий жараёнидан хабардор-лиги кўзга ташланиб туради. Аммо, афсуски, унинг “Сирот-и мустақим” ва “Сабил-ур-рашод”ни ўқигани, унга муносабат билдиргани ҳақида бирон маълумотга дуч келмадим. Балки, тасодифан шундай бўлгандир, ўзининг ижодида газеталар таъсири бордир, дея иккала томоннинг ижод намуна-ларини чоғиштириб кўрдим. Чўлпоннинг 1914 йилда “Садои Туркистон” газетасида чиққан “Дўхтур Муҳаммадёр” ҳикоясида шундай сатрларга дуч келдим:
“Халқ ўз фойдасини англаса, миллий мактаб ва мадрасалар очса, Оврупо дорилфунунларига болаларини юборса, дўхтур, адвокат, муҳаррир ва ҳунарманд, савдогар ва муҳандислар чиқса, буларнинг ҳар бири ўз вазифаларида туриб, ишларини тартиб билан юргизсалар, халқимизнинг фойдасини кўрсатсалар, нақадар олий ва нақадар гўзал бўлар эди, деган хаёллар кўнглига келар эди. Фақат буларнинг бўлишига кўзи етмас эди. Чунки борган сари орқага қараб кетмоқдамиз…”
Бу ҳикоя ўз мазмунлари билан “Сирот-и мустақим”ни эслатмайдими? Чўлпоншунос олимларимиз эса, бир овоздан, бу ҳикоя И.Ғаспиралининг “Дор ул-роҳат” романининг таъсирида ёзилган, демоқдалар.
Бу деган сўз Меҳмед Окифнинг журналлари Туркистон жадидлари фаолиятига таъсир қилмаган, дегани эмас. Машҳур жадидчи ёзарларимиз Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Мунавварқори Абдурашид-хонов, Абдулла Авлоний ва бошқа жадидчиларимизга таъсири бўлгани шак-шубҳасиздир.
Биз буни Фитрат мисолида кўриб чиқамиз.
Аввало, Меҳмед Окиф ва унинг газеталари, Фитрат ва Туркистон газета-журналлари қандай шароитда майдонга чиққани тўғрисида икки оғиз сўз.
Усмонли императорлигининг сўнгги ҳукмдори Абдулҳамид Иккинчи
(1842-1918) тахтга ўтирган пайтларда империя таркибидаги Босна-Ҳерсек (Босния-Герцогевина) ва Булғористон кетма-кет исён кўтариб, у ерларда яшаётган туркларни кўчиб кетишга мажбур қилаётган эди. Туркияда бутун халқ ҳаяжонда, давлат идорасида ислоҳотлар қилиш, тартиб ўрнатиш керак, илгариги Танзимат (конституцияли мутлоқият) энди ярамай қолди, мутлоқиятни чеклаш зарур, деган фикр кун тартибига чиқиб қолган эди (Ислом энциклопедияси, 1-жилд, 76-80 бетлари ва 12-жилднинг П китоби, 363-378 саҳифалар. Миллий Эгитим басимэви, Истанбул – 1988.– М.А).
1876 йилнинг 31 августида тахтга ўтирган Абдулҳамид П, тахтга ўтиришдан олдин халқнинг кайфиятини маъқуллагандай бўлиб, янги конституция (қонун-и асосий) лойиҳасини тайёрлаган Мидҳат Пошо ва унинг тарафдорларини қўллаб-қўлтиқлаган, 1876 йилнинг 23 декабрида конституция эълон қилинишида қаршилик қилмаган эди. Бу қонун-и асосийдаги янгиликка кўра, Овруподаги каби, ойон ва мебусон (яъни сенаторлар ва миллатвакиллари)дан иборат икки палатали мажлис подшоҳ фаолиятини назорат остида тутиши керак эди. Янги конституция учун ҳаракат бошлангандан буён давлатнинг идора этилишига халқнинг иштирокини ҳам таъминлаш масаласи тортишилган, наридан бери ташкил қилиниши керак бўлган “шўро” ва “машварат” йўллари ҳам тавсия қилинган эди.
Абдулҳамид П кучли таҳсил олмаган, лекин зако даражасини, айниқса ҳақиқий савиясини ва дунёқарашларини билдирмасликда жуда моҳир эди. У Мидҳат Пошонинг халқ ўртасидаги катта обрўйини ҳисобга олиб, раёсатга тайинлаган, аммо ичида Абдулазизнинг тахтдан йиқитилишида Мидҳат Пошо бош рол ўйнаганини унутмас, бир кун ўзини ҳам йиқитиши мумкин деган гумон билан уни тахтдан йироқлаштиришни ўйлаб юрарди. 1877 йил 5 февралда Мидҳат Пошони тўсатдан саройга чақириб, ноаниқ сабаблар би-лан четэлга чиқариб юборилишига эришди. Абдулҳамид янги конституция-га бўйсунишни истамас эди. Бу пайтда Усмонли императорлиги Болқонлар-да катта муваффақиятсизликларга дучор бўлди, рус чоризмининг ҳарбий кучлари Дунайдан ўтиб, Истанбул этакларигача етиб келди. Шунда Абдулҳамид П бу ишларга парламент айбдор, мен хоҳлаганимдай ҳаракат қилолмадим, деган баҳона билан 1878 йили парламентни муҳлатсиз таъ-тилга чиқариб юборди, давлат парламентсиз эски танзимат йўлига ўтиб олди.
Абулҳамид П 30 йил давом этган ҳукмдорлиги вақтида ташқи сиёсатда ниҳоятда эҳтиёткорлик йўлини тутди, Усмонли империяси исён кўтарган юртларга оз-оздан ён бериб, йилдан йилга кичрайиб борди, ички сиёсатда эса ҳар қандай ғалаёну сиёсий ҳаракатларни бостириб нисбий тинчлик-барқарорликка эришиб, юртда ободончилик ва маданият ишларини ривож-лантиришга ҳаракат қилди: темирйўл, почта, телеграф ташкилотлари қур-дирди, айни чоғда ўз ҳуқуқларини кенгайтириб истибдодни орттирди. Шу тариқа империяда таназзул чуқур илдиз ота борди.
“Бир тарафдан модиявий етишмовчиликлар ва ҳар турли ҳурриятларнинг
таҳдид ва шартлари, давлатнинг чет мамлакатлар қаршисида ўз виқорини ҳимоя қилиш кучига эга эмаслиги, вақти-бевақт юз бериб турган ички исёнларнинг такрорлари, янги-янги мухторият ва истиқлол талаблари ва буюк давлатларнинг бундай вақтлардан дарҳол фойлаланишлари, давлат-нингбутунлай парчаланишига йўл очувчи ҳақ-ҳуқуқ талабларининг бит-мас-туганмаслиги борган сари халқ табақаларида норозилик уйғотаётган ва яширин мухолиф ташкилотлар туғилишига сабаб бўлаётган эди.”
(Ислом энциклопедияси. 1-жилд. 79-бет ).
1889 йилда Иттиҳод ва Тараққий (Бирлик ва Тараққиёт), Ёш усмон-лилар каби жамиятлар қурилди ва улар Абдулҳамиддан мактабларга, матбуот ва нашриётларга диққат қаратишни талаб қила бошладилар. Подшоҳ бунга жавобан Иттиҳод ва Тараққийга нисбатан шиддатли таъқибни оширгандан сўнг, жамиятлар яширин фаолиятга ўтди, бир қисми чет элларда, бир қисми ичкарида шиддатли фаолиятга киришиб, машрутиятни тиклаш учун кураша бошлади. Ниҳоят 1908 йил 23 июлда Усмонли империясида иккинчи марта машрутият эълон қилинди.
Иттиҳод ва Тараққий Жамияти Машрутият эълонидан кейин мамлакатда шариатга мос ҳуррият яратишни, таназзулдан боши чиқмаётган ватанни фалокатлардан қутқаражагини, армияни ва ҳокимиятни, таълим-тарбия соҳасини ва мадрасаларни ислоҳ қилажагини ваъда қилаётган эди. М.Окиф ана шундай бир тарихий шароитда майдонга чиққан, Иттиҳод ва Тараққий жамиятига аъзо бўлган эди.
1908 йил 27 август куни Истанбулда “Сирот-и мустақим” номли ҳафталик газета босилиб чиқди. Муассислари проф. Абул-уло Зайналобидин ва ҳуқуқшунос, ҳофиз Ашраф Адиб, бош муҳаррири эса Меҳмед Окиф Эрсўй эди. Газета фалсафа, адабиёт, ҳуқуқ иа илмлардан баҳс юритар, формати 20х28,5 см бўлиб, ҳар сони 16 саҳифадан иборат эди.
ХХ асрнинг бошларида Русия империясидаги ижтимоий-сиёсий аҳвол деярли Усмонли империясидаги каби эди. У 1904 йилда рус-япон урушида енгилгандан кейин халқнинг ҳокимиятдан норозилиги ортиб кетма-кет
ихтилол ҳаракатлари юз бера бошлади. Бутун империя бўйлаб инқилобий мақсаддаги ишташлашлар шу қадар кенгайиб, чуқурлашиб ва кучайиб кетдики, подшоҳ Николай П мутлоқият ҳокимиятини юмшатишга, идора тизимига янги ўзгартишлар киритишга мажбур бўлди. У 1905 йил 17 октябрида “Давлат идорасини такомиллаштириш тўғрисила” номли манифестга имзо чекди. Унда фақат рус халқига эмас, Русияга қарам барча мамлакатлар, миллатларга ҳам ҳуррият, қонун чиқарувчи Думага ноиб сайлаш ва сайланиш ҳуқуқлари, сўз, матбуот, виждон эркинлиги берилиши баён этилган эди.Бу мустабид давлатнинг қўзғолган халққа ён бериши эди.
Русия ватандоши деб
ҳисобланувчи, аслида мустамлака бўлган Туркистонда, Идил бўйларида
, Қиримда, Қофқозда яшаган турки халқлар
Манифестга асосланиб бир томондпн ўзларининг Русия босқинидан илгариги дунёвий ва диний ҳақ-ҳуқуқларини тиклаш ҳаракатига киришган бўлсалар, иккинчи томондан Думага ўз вакилларини кўрсатиш йиғинлари, намойишлар ва матбуот ташкил қилиш ишларини бошлаб юбордилар. ХХ аср бошла-ридаги бутун турки халқлар ҳаётида бу ҳол яққол кўзга ташланади.
Авваламбор, Туркистон, Идилбўйи, Қирим ва Қофқоз турклари орасида бирликка интилиш ва ишбирлиги учун ўзаро хабарлашма юзага келди.
Ялта-Алушка йўлидаги Ғаспира қишлоғида туғилган, Боғчасарой, Оқмачит (Симферопол), Йўлкермон (Воронеж) ва Москвада маълумот олган, эндиликда Боғчасаройда “Таржумон” газетасини чиқараётган, номи оламга таниқли олим, ёзувчи ва муҳаррир Исмоил Ғаспирали (Гаспринсикий) Манифест берган эркинликдан фойдаланиб:
“Азиз ва муқаддас уч нарса бордирки, қанча сўйланса, ёзилса яна оздир ва оздир: буларнинг бири “диндир”, бири “тилдир” ва яна бири “илмдир”, деб ёзади (Ғаспирали. Танланган асарлар. Уч жилдлик. Истанбул, 2908 йил. Ш жилд. 87 бет).
Туркистонда машҳур педагог, публицист, шоир ва жамоат арбоби Мунаввар қори Абдурашидхонов:
“1905-нчи 17 октябрда берилмиш манифест, яъни ҳуррият жумла Русия фуқароларини асирлик зиндонидан озод қилиб, ўз ҳуқуқи диния ва дунявия-ларини талаб қилмоқда ва ўз мамлакатларини ислоҳида ва ўз мактаб ва мадрасалариға тартиб ва низом ижро қилмоқда,” деб ёзади Мунаввар қори Абурашидхонов (Танлангани асарлар. Тошкент, 2003 йил. 139 бет).
Татаристоннинг машҳур шоири, ёзувчи ва публицист Абдулла Тўқай ўзининг “Онг” деган шеърила:
Биз Бешинчи йилда бир кунда уйғондик тонг билан,
Ишга даъват этди бизни кимдир эзгу ном билан…
… Ўтди энди, дўстларим, ул ўтган иш, не бўлса ул;
Энди ишлайлик очиқ кўзлар билан, чин онг билан,-
деб ёзади. (Абдулла Тўқай. Асарлар. Беш томлик. Қозон. 2-жилд. 216 бет. )
Манифест халққа матбуот ва сиёсий ташкилотлар тузишга рухсат берганлигидан фойдаланиб, Туркистон жадидлари бир қатор уюшма-жамиятлар билан бирга газета-журналлар чиқардилар. Тошкентда “Тараққий” (1906, 27 июн. Муҳаррири: Исмоил Обидий) , “Хуршид” (1906, сентябр. Муҳаррири: Мунаввар қори Абдурашидхонов ), “Шуҳрат” 1907,
1 декабр. Муҳаррири: Абдулла Авлоний), “Тужжор” (1907. Муҳаррири: Саидкарим Саидазимбой ўғли), “Осиё” (1908. Муҳаррири: Аҳмаджон Бектемиров) газеталари чиқа бошлади.
Бухорода “Турон”газетаси (1912. Муҳаррири: Ғиёсиддин Ҳасаний) ўқувчиларга етиб борди.
Самарқандда Маҳмудхўжа Беҳбудий “Ойна” (1908) журнали, кейинроқ “Самарқанд ” (1913) газетаси нашрларини йўлга қўйди.
Фарғонада “Садойи Фарғона” (1914. Муҳаррири: Обиджон Маҳмудов)
чиқиб турди.
Айни чоғда Тошкентда 1909 йилнинг 12 майида “Жамияти хайрия” (муассислари Абдулла Авлоний, Мунаввар қори Абдурашидхонов ва бошқалар) , Бухорода 1909 йилнинг 18 июнида “Тарбияти атфол” (муассислари Ҳамидхўжа Меҳрий, Усмон Хўжа ва бошқалар) жамияти ташкил топади. Бу жамиятларнинг 41 моддага эга бўлган ҳаракат дастурида ёшларни ривожланган чет мамлакатларга ўқишга юбориш ҳам назарда тутилган эди. Бухоронинг “Тарбияти атфол” жамияти бу масалани тез ҳал қилишга киришди. Бухороликлар бундан олдин, аниқроғи, 1908 мартида жадид мактаблари ташкил қилиш учун “Ширкати Бухорои шариф” тузган ва Садриддин Айнийнинг маълум қилишича, жадид мактабларининг тажрибаларини ўрганиш учун Меҳрий ва Усмонхўжани Боқчасарой ва Истанбулга юборган ва улар уч ой давомида у ерларда бўлиб, кўп нарсалар ўрганган ва керакли китоблар олиб келишган эди. Энди “Тарбияти атфол” беш кишини Истанбулга ўқишга юборди, буларнинг орасида Абдурауф Фитрат ҳам бор эди.
Фитратнинг Истанбулга борган вақти Садриддин Айний, Ҳамид Олим-жон, Заки Валиди Тўғон, америкалик Эдвард Олворт, япониялик Хисао Кўматсу каби бир қатор ёзувчи ва олимлар томонидан ҳар хил кўрсатилган. Бу нарсага аниқлик киритиш учун фитратшунос олим Ҳамидулла Болтабоев Бухоро, Тошкент, Истанбул кутубхона ва архивлари, шунингдек, ДҲҚ архивидаги 4269 рақамли йиғма жилд материалларини дақиқ тадқиқ этгандан сўнг, Фитратнинг Истанбулда 1909 йил сентябридан 1914 йилнинг баҳорига қадар бўлганини аниқлади (Ҳамидулла Болтабоев. Фитрат ва жадидчилик. Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси. Тошкент -2007, 28 бет. Фақат Ҳ.Болтабоев 1909 йил сентябр сўзининг ёнида ойнинг туркча номини еким деб ёзган; еким эса сентябр эмас, октябрдир; сентябрнинг туркчаси эйлулдир. Шунга кўра, Фитратнинг Истанбулга келган вақти октябр ойи бўлса керак, деб ўйладим.-М.А. ).
Фитрат Истанбулга келиши биланоқ ўзидан олдин келган туркистонлик ёшлар бошлаган – Истанбулда “Бухоро умумий маориф жамияти” тузиш
ишини тезлаштиради. Бу жамиятнинг Низоми ва Дастурини ёзади. Расман тан олинган бу ҳужжатлар 1909 йилнинг 26 октябрда эълон қилинади.
(Ҳ. Болтабоев.Юқоридаги китоб. 19 бет.)
Фитрат учун буишларнинг енгил кўчиши фақат унинг турли илмларни билиши туфайлигина эмасди, Туркияда ва бошқа мамлакатдарда илгари ҳам унинг кўрган-кечирганлари бор эди. Гап шундаки, Фитратнинг отаси сар-роф, савдогар эди. Фитрат эса “Бухорода 18 ёшларига қадар” ўқиган, сўнг, отаси ёнида хизмат қилган. Ота-бола бирга ҳажга боришган, Туркия, Эрон, Ҳиндистон, Арабистонда бўлишган” эди. (“Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти”. Тошкент. “Маънавият”, 2004. 357 б). Шу дарсликнинг айнан шу саҳифасида яна “унинг Москва, Петербург шаҳарларига ҳам саёҳат қилгани маълум. Бу сафар-саёҳатлар 1904-1907 йилларга тўғри келади” дейилган. Шу маълумотга асосланиб, Фитрат Русия ва Яқин Шарқ мамлакатларини кезган чоғида у ерлардаги ижтимоий-сиёсий ҳаракатларни ҳам кузатган ва озми-кўпми малака орттирган, деб тахмин қилиш мумкин.
Фитрат Истанбулда 1909-1913 йилларда Дорулмуаллимин (Педагогика Институти)да , баъзи тадқиқотларга кўра, Истанбул Университетида ўқиган
ҳамда Иттиҳод ваТараққий жамияти, Ёш Турклар инқилобининг ҳар бир қадамини катта ҳаяжон билан кузатган, “Сирот-и мустақим” журнали муҳар-ририяти билан яқин алоқалар ўрнатган.
Фитрат ҳали Бухорода эканлигидаёқ бу журнал билан узлуксиз танишиб борарди. Япон олими Хисао Кўматсунинг ёзишича, 1908 йилда таниқли олим Абдурашид Иброҳим Бухорода бўлганида талабалар билан кўп учрашгани-нини, “талабаларнинг қобилиятини синаб кўрганини, Бухоро талабасида бир нави қобилият мавжудлигини” эътироф этган (Абдурашид Иброҳим. 20-аср бошларида Ислом дунёси ва Японияда исломият. 1-жилд. Истанбул. 1987. Ени Осиё нашриёти. 50 бет.) Х.Кўматсу давом этиб шундай дейди:
“Мирараб мадрасасида таҳсил олаётган Фитратни Иброҳимбек учратганми, йўқми, билмаймиз. Шундай бўлса ҳам маълум вақт ўтиб Фитрат Бухорода усмонлилар газетаси “Сирот-и мустақим” учун бир ўқув тўгараги ташкил этган эди.” (Ҳ.Болтабоев. Фитрат ва жадидчилик. 269 бет).
“Сирот-и мустақим” газетаси Ислом оламидаги орқага кетишларнинг сабаблари тўғрисида муҳим хулосаларни баён этар, мадрасаларни ислоҳ қилишга чақирар, калом ва ҳадис илмини бу кунги ҳаёт муаммолари билан боғлаб шарҳлар, янги-янги таклифларни ўртага қўяр эди. Унда Ҳиндистон, Русия, Туркистон, Яман, Ҳижоз, Миср мусулмонларининг аҳволига доир жуда кўп мақолалар бериларди. Булардан ташқари Меҳмед Окиф вақтинча Саъдий номидан фойдаланиб, ўзининг янги шеърлари ва мақолаларини шу газетада эълон қилиб борардики, улар ҳам ўта долзарб ва замонавий мавзуларда эди.
“Фотиҳ жомеи”, “Хаста”, “Майхона”, ”Сайфи бобо” манзумалари шулар жумласидандир. Бу шеърлар ўта “самимий, содда ва равон эди” (М.Эртуғрул Дуздоғ).
Меҳмед Окиф яна газетада Яқин Шарқнинг атоқли шахсиятлари асарлари-дан бериб боришни ҳам ўзининг бурчи деб билди. Фарид Важдий, Муҳаммад Абдуҳ, Азимзода Рафиқ, Шибли ан-Нуъмони, Аддулазиз Човуш, Саид Ҳалим Пошо асарларидан намуналар таржима қилди.
Фитрат газета саҳифаларини варақлаб, Меҳмед Окифнинг ўз шеър ва мақолалари билан бирга ўгирмалари билан ҳам танишаркан, бу олим ва арбобларнинг қалбини безовта қилаётган қилаётган муаммолар ҳақида ўйлаб, ҳаяжони кескинлашиб борарди. Айниқса, Муҳаммад Абдуҳнинг “Сирот-и мустақим” газетининг 17 сонида давомли қилиб берилган “Ҳаното билан муноқаша (тортишув)” асарини ўқиб чиққанда жонажон Бухоросининг аҳволи кўз олдидан кетмай қолди. Шиа ва суннийлар нифоқи, қадим(эскичи) ва жадид (янгичи) мунозаралари, фақат Бухорода эмас, бутун Туркистон, бутун Шарқ ўлкаларидаги таълим борасидаги қолоқликлар, Бухоро армиясининг фақат шамширу эгри камон ва етмиш нафар фалокатга йўлиқажак сарбоз билан чекланганлиги, тўп, милтиқ, бомба, динамит ва бошқа қуроллар ясашни ҳаром деб фатво чиқарганлиги, Бухоро зиёлиларинингжаҳолати, талабаларни талаётган мударрислар, халқнинг ночор аҳволи, Бухоро амири ва аъёнларининг мутаассиб хатти-ҳаракатлари, муқаррар йиқилиш сари олиб боришини ўйлар эди. Аҳмад Донишнинг Бухоро армиясини янги ҳарбий қуроллар билан таъминлашга даъвати,Исмоил Ғаспиралининг ҳам янги мактаблар қуриш учун берган ўринли кенгашлари, Абдурашид Иброҳимнинг амирни Бухоро мустақил-лигини сақлаш учун тадбирлар кўриши зарурлиги ҳақидаги маслаҳатлари на амирнинг, на аъёнларининг қулоғига кирди. Абдурашид Иброҳим ёзганди: “Бухоро амири шу қадар олижаноб одамдирки, қаерда руслар бир иш бошласа, Бухоро амири ўша ерга етиб боради. Болтиқ денгизида бир зирҳли ҳарб кемаси бутунлай амирнинг пули, маблағи билан қилингандир.Япон-рус урушида, ўзининг айтишига қараганда, беш миллион рубл ёрдам бергандир.” “Бухоро амирлиги ўзида бир боқимсизлик ҳис этиб ўзини мустақил деб ҳисобламоқда. Лекин аслида Бухоро боқимсизлиги Бухорода рус маъмурлари йўқ, ўз ёғларига ўзлари қоврилиб ётишибди” дейишдан иборатдир. Рус маъмурлари ва рус аскари Бухородан тўққиз километр нарида Когон (аслида Қоғон) дейилган ерда жойлашган. Хоҳлаган пайтида бир рус маъмури келади-да,истаган ишини қилади ва ҳар ишга ҳам аралашади.” (А.Иброҳим. Ислом дунёси. 1-жилд. 50 бет). Аммо Бухоро амири Саид Олимхон бу уч буюк инсоннинг маслаҳатларини писанд қилмади.
Фитратнинг уйқуси ўчди. Муҳаммад Абдуҳ йўлида “Мунозара”ни ёзишга киришди. Агар ёзмаса, илҳом уни бўғиб қўйиши ҳам мумкин эди. Асарнинг тўла номи “Ҳиндистонда бир фаранги ила Бухороли мударриснинг жадид мактаблари хусусинда қилған мунозараси” бўлиб, икки кишининг суҳбат-баҳси (диалог) тарзида саҳна учун мўлжаллаб 1911 йилда ёзилган. Бир йилдан кейин “Ҳинд сайёҳининг қиссаси” ҳам шундай диалог тарзида битилди.
Раҳматли Озод Шарафиддинов ўзининг Фитрат ҳақидаги мақоласида юнон файласуфлари Афлотун, Арасту, Диоген каби буюк олимларнинг
анча-мунча асари диалог шаклида ёзилганлигини ва Фитрат “Ҳинд сайёҳи”-
ни яратишда жаҳон адабиётининг бой тажрибасига мурожаат қилгани ва ундан озиқлангани фикрини илгари суради. Шундай бўлиши ҳам мумкин, аммо Фитратнинг бу асарларни яратишига кўпроқ таъсир қилган асарлар қаторида Исмоил Ғаспиралининг “Дор-ур-роҳат” (“Ғанимат диёр”) романини, Мирза Фатали Охундовнинг “Ҳинд шаҳзодаси Камол уд-давланинг Эрон шаҳзодаси Жалол уд-давлага уч мактуби ва унинг ҳинд шаҳзодасига жавоблари” номли бадиий-публицистик асари ва ҳаммадан кўпроқ Муҳаммад Абдуҳнинг “Фаранги нотиғи Ҳаното ила муноқаша” асарини санаш тўғрироқ ва асослироқ кўринади. Чунки булар шундоқ ёнбошидаги манбалар эди.
Ғаспиралининг “Дор-ур-роҳат…” романи турки тилдаги биринчи роман бўлиб, олдин “Таржумон” газетида босилган, 1906 йилда китоб бўлиб чиқ-қан эди. Унинг бир қисмини тошкентлик Мулла Аббоснинг гўё Францияга қилган саёҳати асосида “Фарангистон мактублари”ташкил қиларди.
Мулла Аббос Андалузияни сайр этар экан, бир маҳкамага кириб хизмат қилаётган қози билан танишади. Қози мулланинг араб, форс тиллари грамматикасидан бошқасини ўқимаганлигидан ҳайратга тушади:
“ –Воажаб! Ўн икки йил таҳсилда бўлиб, ҳисоб, ҳандаса, ҳукумоти таъбия, тарих каби фанлар кўрмадингизми?
–Шундай, афандим, кўрмадим
–Балки илми саноидан, тиббиёт, муҳандислик, кимё ва меъморлик таҳсилида бўлгандирсиз?
–Бўлмадим. Лекин Франса ўлкасида, аксинча,бир неча фандан сабоқ олдим.
–Франклардан қандай сабоқ олдингиз?
– Мухтасар тарихи умумий, фанни жаҳоннома, илми ҳайвонот, ҳукумот ва бироз ҳисоб ва илми сиҳҳат сабоқлари олдим.” (Н.Каримов. Чўлпон.55-56б.)
Наим Каримов бу парчани кетириб, Чўлпон “Дўхтур Муҳаммадёр”ни “Дор-ур-роҳат” романидан таъсирланиб ёзганини кўрсатади. Кўриниб турибдики, Фитрат ҳам “Мунозара”ни ёзишда шу романдан таъсирланган. Лекин Фитрат Муҳаммвд Абдуҳнинг “Муноқаша”сидан кўпроқ таъсир олган. Буни япон олими Куматсу шундай далиллайди:
“Абдуҳ расмий тақлиддан холи тургани ҳолда, ўзининг ислом қонунини англатишдаги маслаҳат (ижтимоий фикрга қизиқтириш) ва талфиқ (кашфиёт, яъни фикрни очиб бериш) каби икки ғояни илгари сурди.Унинг услубияти ва мантиқи қуйидаги ифодаларда кўриниши мумкин.
Қуръоннинг 2-сура, 194-оятида: “Бас, кимки сизга адолатсизларча тажовуз қилса, сиз ҳам у қилган адолатсизликка яраша жавоб қайтаринг” деган буйруғига биноан иш кўриб, кўп ҳам мулоҳаза қилиб ўтирмай, тўп, милтиқ, бўмба, динамит ва бошқа қуроллар ясашни ва ҳарбий низом таҳсилини ҳаром демаганингизда… ислом ҳеч қачон бугунгидек инқироз ҳолига тушмаган бўлур эди.”
Фитратнинг “Муноқаша”дан таъсирланганини унинг қуйидаги жумлаларидан сезиш мумкин:
“Мулоҳаза қилинг, насронийлар бутун ҳамюртларини ислом динини рад қилишга қаратиб… кунига бир неча жилд китоб ижод ва нашр қилмоқдалар.
… Бухоро уламосидан биронтаси насронийликни рад қилиш у ёқда турсин, ҳатто бирортасини мақтаб ёзганини ҳалигача эшитмадим”(Ҳ.Болтабоев, 270).
Яна бир нарсани: Фитрат “Мунозара”сини ҳам, “Ҳинди саёйҳи”ни ҳам даставвал тожик тилида ёзганини унутмаслик керак. Нега тожик тилида? Нима у тожикмиди? З. В.Тўғон уни тожик деб ёзади. Аммо Фитратнинг тожиклигини тасдиқлайдиган биронта ҳам ҳужжат йўқ. Ҳамма ҳужжатларда, паспорт ва умр баёнларида, ҳамма ерда уни ўзбек деб ёзилган. Бўлмаса нега дастлабки асарларини тожикча ёзди? Гап шундаки, Бухоро амири ва 89 фоиз аъёни ўзлари ўзбек бўлсалар ҳам, давлат ишларини тожик тилида олиб борардилар. Бухоро халқи ўзи умумун икки тилли халқ. Одамнинг ҳаваси келади.
Латифанамо бир воқеа.
Ёзувчимиз Ражаббой Рауф ўзи ҳам, хотини ҳам бухоролик.
Бир куни Ўктам Ҳакимали Ражаббойдан сўради:
–Тўғрисини айт, ўзбекмисан, тожикмисан?
– Ўзбекман, ака.
