скачать книгу бесплатно
Соһуччу көрсүһүү
Май П. Емельянов
Булт абылаҥар ылларбыт, сонор суолун олоҕун усталаах-туоратыгар үгүстүк тэлбит, Баай Байанай мааны бэлэҕэр элбэхтэ тиксибит, үөрүүтүн-хомолтотун этинэн-хаанынан билбит ааптар булчут араас мучумаанын, мүччүргэннээх сырыыларын уустаан-ураннаан ааҕааччыга бэлэх уунар.
Емельянов Май
Соһуччу көрсүһүү
Күндү ааҕааччы!
Булчуттар киэһэ үүтээҥҥэ тимир оһох сылааһыгар угуттанан утуйаары сытан сэһэргэһэр араас мүччүргэннээх сырыыларын туһунан кэпсээннэрин бэлиэтэммэккэ хаалбыппыттан хомойобун. Ол да буоллар, булт абылаҥар ылларбыт, сонор суолун олоҕум усталаах-туоратыгар үгүстүк тэлбит, Баай Байанай мааны бэлэҕэр элбэхтэ тиксибит, үөрүүтүн-хомолтотун эппинэн-хааммынан билбит киһи быһыытынан, ааҕааччыны сэргэхситиэ диэбит бэйэм сырыыларбыттан сэһэргии түһүүм дуу.
Сахам сирин киэҥ нэлэмэн сыһыыларын-хонууларын, баай хара тыаларын, күрбэ таас хайаларын, күөллэрин-үрэхтэрин быыстарын-быттыктарын кэрийдим ини, кэрийбэтим ини. Ол тухары булчут араас мучумаана, мүччүргэннээх сырыылара, үөрүүтэ-хомолтото хара баһаам буоллаҕа…
Икки сыллааҕыта булка сылдьыбыт ол түгэннэрбиттэн быһа тардан кэпсээбиппин истэн, философскай наука кандидата, Михаил Петрович Алексеев-Дапсы, хаһыакка суруйан бэчээттэтэрбэр сүбэлээбитэ. Ону ылынан, эдэр булчуттарга туһаайан өбүгэлэрбит бу биир сүрүн дьарыктарын салгыахтара, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ илдьэ кэлбит үгэстэрин тутуһуохтара, айылҕаҕа амарахтык сыһыаннаһыахтара, мин сырыыларбыттан бэйэлэригэр тугу эмэ туһалааҕы ылыныахтара диэн баҕа санаалаах суруйдум.
Саха киһитэ тыаҕа тахсыан инниттэн баай хара тыа иччититтэн Баай Байанайтан кыылын-сүөлүн аппаларга, маардарга хаайан биэрэригэр, күндү түүлээҕин тоҥууларыгар тосхойоругар көрдөһөр-ааттаһар. Бултуйдаҕына анаан-минээн махтанар. Онон, Баай Байанай саха киһитигэр ытык иччи буолар.
Ааптар
Сааскы кус
Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан күһүн өрөбүлбэр Кураанахха кустуу бардым. Олорор, көтөн тахсыбыт куһу «сакалаакка» ытарым. Күөлү хаҥас өттүнэн саабын бэлэм тутан иһэбин. Күөл ортотугар кустар баар курдуктар. Кытыыга туох да көстүбэт. Арай ойуур саҕатыттан көҕөн көтөн тахсан күөл диэки киирдэ. Саам чыыбыһын төлө тартым. Куһум умса баран түстэ. Үөскэ мунньустан олорбут кустар, саа тыаһыттан айманан, көтөн таҕыстылар. Чохчос гынным. Кустар күөлү эргийэн мин үрдүбүнэн кэллилэр. Иккитэ ытан биир куһу түһэрдим. Халба буолан үөртэ. Көрүҥэ төһө да көҕөн курдугун иһин, чөркөөкүттэн эрэ улахан. Ол да буоллар, улахан кустар ахсааннарыгар киллэрэрбит. Бастакы куспун көрдүү бардым. Кустар көтөн тахсан атын чугастааҕы күөлгэ баран түстүлэр быһыылаах. Көҕөнүм «тыла суох барбыт». Көрөн улаханнык соһуйдум: сааскы атыыр көҕөн сытар! Билигин күһүн ээ. Түүтэ сааскытынан сылдьар. Дьэ, дьикти диэтэҕиҥ! Урут бааһыра сылдьыбыт, онтукайа оспут.
Салгыы кэрийэ бардым. Күөлүм баһын диэки тиийдим. Оччолорго саабыт таһынан сомуоктаах этэ. Эрдэттэн сомуогун туруорбаппыт. Дьоммут үөрэтиитинэн ытаары гыннахпытына эрэ туруорарбыт. Чычаас ууну кэһэн чалымнатан иһэбин. Эмискэ иннибэр көҕөн көтөн таҕыста. Сомуокпун туруораат, кыҥаатым. Ыттым да, саам эстибэтэ, «тас» эрэ гынан хаалла. Ол тыаһыттан иккис көҕөн көтөн таҕыста. Иккис сомуокпун туруордум. Кыҥыы турдахпына холбоһор курдук буоллулар. Чыыбыспын төлө тартым, иккиэн сууллан түстүлэр. Оо, онно үөрбүппүөн! Күөлбүн эргийэн киэһэлик алта бөдөҥ кустаах дьиэбэр тиийдим. Сааскы көҕөнү киһи барыта араастык быһаарбыттара. Тиһэҕэр саас хойомуун буоларыгар өҥүн уларытар ньиэрбэтин таарыттарбыт буолуон сөп диэн тойоннообуттара.
Куочайга
Күһүн. Оскуоланы бүтэрэн баран сопхуоска окко үлэлии сылдьабыт. От мөлтөх буолан, биһиги звенобутун Ньурба аттыгар Куочайга лэбин охсуутугар ыыттылар. Урут манна хара маһыттан уулаах этэ. Ону мелиорациялар түһэрэн ходуһа сирэ оҥорбуттара. Урут өссө оскуолалаах обургу дэриэбинэ үһү. Билигин туох да суох. Бастакы сылларга уу түспүтүн кэннэ лэбин бөҕө үүммүтэ. Кус кэмэ буолан, бары саалаахпыт. Ходуһаҕа киирдэхпитинэ хаас кэлиэ диэн, саабытын сүгэ сылдьабыт.
Арай биирдэ сарсыарда от охсо киирэн иһэн, кустар көппүттэригэр ыппытым, биир кус табыллан ойуур иһин диэки түстэ. Эбиэккэ баран иһэн көрдүөм диэн, бара да сылдьыбатым. Ол оннугар түспүт сирин бэлиэтии көрдүм. Эбиэккэ тахсыы буолла. Мин куспун көрдүү бардым. Ойуура чачархай соҕус эбит, өлбүт кус көстүөх курдук. Кус түспүт сирин төһө да чуолкайдык көрдөрбүн, олох булбатым. Дьонум кэтэһэ сатаан баран үөгүлээн ыҥырдылар. Бу диэки түспүт буолуохтаах, тыыннаах да буоллаҕына ырааппата ини диэн, мастар төрдүлэрин барытын хастым. Ол туран мастар төбөлөрүнэн сирдэтэн көрбүтүм, куһум мас ачааҕар моонньуттан ыйанан бу турар эбит.
Тимирбит тайах
Сайын Дьаархаҥҥа от үгэнэ. Күүстээх үлэҕэ да сырыттарбыт, ас кэмчи буолааччы: килиэптээх арыы уонна саахардаах чэй. Сороҕор сопхуос салайааччылара уопсай сииргэ анаан тайах көҥүлүн булан биэрээччилэр. Ону ким да бултаан биэрбэтэ, бэйэҥ бултаатаххына дьолуҥ, мэлийдэххинэ бэйэҥ ночоотуҥ. Хас биирдии киһи ахсааҥҥа да сырыттар, көҥүл кэлбитигэр улахан уолаттар сүбэлэһэн баран, күтүөбүн Балантыыны сарсыарда эрдэ тайахтата ыыттылар.
Күнүс чэйдии олордохпутуна арҕаа диэкиттэн Балантыын аллараа уоһа түһэн, туга да суох бу иһэр эбит.
– Хайа, киһибит дэриэбинэттэн иһэр дуу? – «Кырдьаҕас» Баһылай киһитин көрөн саарбахтаата. Кырдьык, Балантыын кыратык да арыгы истэҕинэ аллараа уоһа түспүт буолааччы. Дэриэбинэ диэкиттэн буолбакка, арҕаа диэкиттэн күлэ-күлэ бу кытаран кэллэ.
– Ииккин иһэн итирдиҥ дуу, хайдаҕый? Бу былдьаһыктаах от үлэтин кэмигэр «аһыы» сылдьар, – диэн Баһылай сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
– Мантан быһа Саапкаҕа (дэриэбинэттэн тэйиччи арҕаа түҥкэтэх сиргэ соҕотоҕун олорор киһи) тиийдим. Киһим кыһыллаах эбит. Байанайы алҕаан аҥаарын курдугу истибит. Сорҕотун бултуйдаххына аһаар диэн, Саапка биэрэн ыыппыта. Быһаччы уруккуттан билэр көлүччэбэр тиийдим. Сэрэнэн-сэрэнэн көрбүтүм, биир тайах түһэн сытар эбит. Ону биирдэ ытан кээстим. Тайаҕым ууга булумахтанан баран тимирэн хаалла. Кыһылым тобоҕун иһэ-иһэ чаас курдук кэтэстим да, кыылым биллибэтэ. Ол иһин көмөлөһүннэрээри бу кэллим, – диэн күтүөм кэпсээнин бүтэрдэ.
– Чэйиҥ, Байанай биэрбитин кэннэ олоруоххут дуо? Быата-туһахта бэлэмнээҥ. Сырдык эрдэҕинэ баран кэлиэҕиҥ. Үс атынан бардахпытына сөп буолуо, – саастаахпыт Уйбаан дьаһайбытынан барда. Ууһуттар Мойуһуой биһикки барсар буоллубут. Ити иннинэ эбиэккэ, күүстээх Соппуруон өтөҕөр чэйдии олорон сакалааттаһан баран, Мойуһуойдуун ол Сыырдаах күөлүн ортотунан харбаан туораабыппыт. Онон ууһут аатырбыппыт. Мойуһуой чахчы ууһут уол этэ, Марха өрүһү санаатаҕын аайы туорааччы.
Сайын бырдах, күлүмэн саамай үгүннээбит кэмигэр кинилэртэн куотан тайах ууга түһэн, кулгааҕа эрэ көстө сытар буолар диэччилэр. Тайах сүрдээх ууһут, оннооҕор умсар диэн кэпсээччилэр. Былаан быһыытынан харбаан киирэн төбөтүттэн эбэтэр атаҕыттан быалаан соһон таһаарыахтаах этибит. Күөлбүтүгэр тиийбиппит, тайахпыт бэйэтэ ууттан тахсан дагдайа сытара. Сүлэ таарыйа уот оттон быарыттан үтэн сиэн абыраммыппыт. Дьэ, минньигэс ас этэ, доҕоор!
Хара улар
Маарга СПТУ-га үөрэнэ сылдьан өрөбүл аайы куобахха туһахтыырбын олус сөбүлүүрүм. Оскуолаҕа саҥа үөрэнэ сылдьан дьиэбит таһыгар туһахтааччыбыт. Онно ыттар туһахха иҥнибит куобаҕы сарылаппытынан сиэн кээһэннэр айдаан бөҕө буолааччы. Куобаҕы туһахха тутарга эмиэ сатабыл наада. Кини наһаа сэрэх, сэргэх, көрүгэс кыыл. Дэлэҕэ былыргыттан туһаҕы туртата сатаан кирпииччэҕэ аалыахтара дуо. Ол иһин чэҥкээйим маһын тэйиччиттэн аҕалааччыбын. Хатырыгын түһэрбэт курдук туттабын. Тыаһы иһиттэҕинэ туһахха өр киирбэккэ эрэйдээччи. Титириккэ баайдаххына, бииринэн, буларга бэлиэ курдук. Иккиһинэн, туһахтан босхолоно сатаан дэлби хаары тэпсэн мас хатырыгын алдьатан, суор булан сииригэр усулуобуйа оҥорор. Чэҥкээйиҥ эмиэ икки өрүттээх. Маҥнайгытынан, иҥнибит куобаҕы суоллаан иһэр астык баҕайы, чахчы булчут курдук сананаҕын. Иккиһинэн, тибии типтэҕинэ чэҥкээйиҥ суолун сүтэрэҥҥин куобаххыттан малыйыаххын сөп. Куобах сүүрэр, аһыыр сирдэрэ тус-туһунан буолааччы. Аһыыр сиригэр бытааннык лэкээлээн сылдьааччы. Ол иһин көрүмтүө буолар. Үксүн сүүрэр сиригэр туһахтары иитэ сатааччыбын. Сэрии кэнниттэн куобах мэнээктии сылдьыбыт быһыылаах. Саха сирин оччотооҕу үтүөлээх булчуттара Тааттаттан Соров М.М., Уус Маайаттан Иванов П.П.: «Тыһыынчанан куобаҕы туһахтаан ылар этибит. Сыарҕалаах атынан таһарбыт. Сүлүүтүгэр турар-турбат дьиэ кэргэн бары кытталлара», – диэн миэхэ кэпсииллэрэ. Куобах тириитин хойукка дылы судаарыстыбаҕа туттарарбыт. Тириититтэн суорҕан иһэ, бэргэһэ, куллука, үтүлүк о.д.а. тигэллэрэ, олус ичигэс буолаллара.
Биирдэ туһахтыы сылдьан хордоҕой устун куобах орох тэппитин көрдүм. Манна ыраас, сүүрэр сиригэр иҥниэн сөп эбит диэн, биир туһаҕы чэҥкээйигэ баайан иитэн кээстим. Нөҥүө өрөбүлгэ туһахтарбын кэрийэ сылдьан хордоҕойго тиийэн кэллим. Көрбүтүм, чэҥкээйим суох. Бай, үчүгэй буолаары гынныбыт дуу диэн, чэҥкээйим турбут сиригэр бардым. Куобах саҥа суола суох. Арай куртуйах сылдьыбытын курдук суол баар, эмиэ да, хаарга кынат таарыйбыт суола көстөр. Урут итинниккэ түбэспэтэх буолан мунаардым, тулабын көрүннүм. Тэйиччи соҕус кынат курдук быга сытарын көрдүм. Баран тардыалаан хаар анныттан улахан баҕайы куртуйаҕы таһаардым. Моонньугар туһаҕы кэтэ сылдьар. Чэҥкээйитин илдьэ көтө сатаабыт да, туһахха иилистэн сууллан түспүт уонна тоҥон өлбүт. Бултуйбут киһи быһыытынан сүгэһэрбэр уктан кээстим.
Аҕыйахта атыллаат, сыыр тэллэҕин диэки тииккэ тураах олорорун көрө түстүм. Көрдөхпүнэ, тураахтан лаппа улахан курдук. Суор дуу? Итинтэн атын көтөрдөрү, ыраах булка сылдьыбатах буолан, улаханнык билбэт этим. Суор буоллаҕына куттаҕас, саанан кыҥаатыҥ да, көтөн хаалааччы. Туоһапкабын ылан ииппэккэ эрэ кыҥаан көрдүм. «Суорум» олорор. Ээ, куртуйах эбит! Аҕам уонна күтүөм Балантыын бултаан аҕалалларын көрөр буоларым. 50 миэтэрэҕэ туруоран баран ыттым. Олорор. Хайдах сыыһан кээстим? Бэйэм бэйэбиттэн хомойдум. Өссө биирдэ ыттым. Куртуйаҕым кыһаллыбата. Миэтэрэтин сыыстарар эбиппин. Олох чугас олорор эбит, бэрт тиэтэлинэн 25-кэ туруордум. Ыттым. Куртуйаҕым төҥкөйөн көрдө. Ыксаатым. Алларанан ыта турар эбиппин. Куртуйаҕым көтөр буолла. 75-кэ туруордум. Дьэ умса баран түстэ. Оо, үөрбүппүөн! Хайыһарынан сыыры таҥнары анньынан кээстим. Сыырга балыттарбыт эбиппин. Тэйиччи да олордор, бу олорор курдуга. Тиийбитим уһун, модьу, көҕөрүмтүйэн көстөр моонньулаах, кыһыл хаастаах, уп-улахан хара көтөр буолан биэрдэ. Улардара диэн маннык буоллаҕа. Мааҕын туһахтан ылбыт куртуйахпыттан лаппа улахан эбит. Дьэ, табылынным! Ийэм үөрэрэ буолуо. Уҥуор өссө биир туһаҕы көрөрүм хаалла. Дьиэбэр тиийэ охсубут киһи.
Титириккэ баайбыт туһахпар бэрт улахан куобах иҥнэн турарын көрөн үөрдүм да этэ! Булт бөҕөтө! Куобаҕым суумкабар баппакка, тас өттүгэр хам кэлгийэн кээстим. Өтөрүнэн оччону бултаабатах киһиэхэ үөрүүбүттэн ыраах да чугаһаата, ыарахан да чэпчээтэ.
Дьиэбэр тиийэн билбитим, куртуйаҕым эрдэҕэс улар буолан үөрүүбүн өссө үрдэттэ.
Сахаларга улар улахан булдунан сыаналанар. Сиэнэр кыһыҥҥы көтөрдөртөн саамай улаханнара. Кинини суолтатынан тайаҕы кытта тэҥнииллэр. Былыр ырааҕы тэбэр күүстээх саа суоҕуна, саа сэбэ кырыымчык эрдэҕинэ, айанныыр техника үөдүйэ илигинэ, кырдьык, улары ытарыҥ бултаан бүппүккэ тэҥэ. Улары өлөрүөҥ, оттон чугас турар кыылыҥ тыаһырҕаан баран хаалыа. Биһиги бултуу сылдьан улары төннөн эрэ иһэн ытарбыт. Сатыы сылдьар киһиэхэ сарсыарда улары өлөрдөххүнэ күнү быһа сүгэ сылдьарга таһаҕас буолааччы.
Саһылга мастаммыт
Оскуоланы бүтэрээт, сопхуос мэктиэлээһининэн Маарга суоппар идэтигэр үөрэнэ тахсыбытым. Ийэбинээн урууларбытыгар Даарыйалаахха олорон кыстаабыппыт.
Өрөбүл күннэрбэр куобахха туһахтыырбын сөбүлүүрүм. Биир күн хайыһарбын кэтэн кэрийэ бардым. Чугас эргин сырыттым. Ойууртан сыһыы кытыытыгар таҕыстым. Уонча хонуктааҕыта хаҥас диэки сүүрбэччэ хаамыылаах сиргэ баай тиит анныгар, кыайан тоһуппаккабын, ураҕаска туһах баайбытым. Ааспыт сырыыга ааһан иһэн ыраахтан көрөн ааспытым. Куобах суох буолан, суола-ииһэ оһон барбыт этэ. Эһиэхпин сүрэҕэлдьээн ааһа турбутум. Ааһан иһэн туһаҕым диэки хайыһан көрбүтүм, тииккэ өйөннөрбүт ураҕаһым суох. Бай! Чэҥкээйим сиргэ сытар. Аттыгар тыыннаах куобах олорор. Туһахтан элбэх куобаҕы куоттарбыт буолан, туоһапкабын ылан хайыһарым үрдүттэн төбөҕө ыттым. Куобахпын ылан сүгэһэрбэр уктан баран суоллаатым. Бу диэки куобах суола сүппүтэ ыраатта. Хантан кэллэҕэй? Аҕыйахта хаамаат, куобах бүтэһик мүччүргэннээх сырыытын хаарга чуолкайдык «аахтым». Түүн систэн кэриигэ киирэн сүүрэкэлии сылдьыбыт. Өлүү болдьохтоох, ол сыһыы күөлүн кытыытыгар саһыл кутуйахтыы сылдьыбыт. Көрбүтэ, ойуур саҕатыгар куобах уҥа-хаҥас сүүрэкэлии сылдьар эбит. Оччону көрөн баран саһыл туруо дуо, куобахха быһа ыстаммыт. Куобах бастаан үлүбээй куоппут. Ол иһэн эргэ ороххо кэтиллэ түспүт да, ол устун куоппут. Саһыл улахан, хардыыта киэҥ буолан тулутуо дуо, бу ситэн кэлбит. Ол кэмҥэ, өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, куобах мин туһахпар кэтиллэ түһэр. Уһун ураҕас саһылы сыыһа-халты түспүт. Бу аҕай сиэри уоһун-тииһин оҥосто испит саһыл «куобаҕым мастанна» диэн өй кылам гынан ааспытыттан куттанан, аска эрэ наадыйбакка туора ойбут уонна эргиллэн да көрбөккө ойуур устун сүүрэ турбут. Куобах олорон хаалбыт.
Ити туһунан Ньургуусаптарга тахсан кырдьаҕас күтүөппэр Сэргэйгэ кэпсээтим.
– Ити аата, булчуттардыы эттэххэ, саһыл эйигин кытта кэлэн дорооболоспут. Кинини бултаһыаххын наада. Мин эдэрим эбитэ буоллар ити саһылы чуолкай бултуом этэ, – диэтэ.
– Хаһан да саһылы бултаабатаҕым ээ. Ханан сылдьарын хантан билиэмий?
– Олох боростуой. Саһыл сылдьыбыт сиринэн сылдьар. Сыһыыга кутуйахтыы үлүбээй сүүрбүтүн иһин, атын сыһыыга барарыгар үксүн биир сиринэн сылдьар. Ол иһин биир суолунан хаста кэлэн барбытын билэр ыарахан.
– Ол аата куобах ороҕун курдук буоллаҕа дии.
– Куобах тэпсэн ыллык курдук ороҕун оҥостор. Оттон саһыл суолуттан суолугар үктээн айанныыр. Биир саһыл ыыра син киэҥ буолааччы. Нэдиэлэ эҥин курдугунан эргиллээччи, – Сэргэй, уруккутун санаатаҕа буолуо, сирэйэ-хараҕа сырдаабыта сүрдээх.
– Дьэ бултаһар буоллахпына хайдах бултуубун?
– Мин бултаабатаҕым ыраатта. Онон сэбим-сэбиргэлим суох. Суолугар обургу саһыл хапкаанын иитэҕин. Лааппыга икки өттүнэн тэптиргэлээх саһыл хапкаана баар этэ. Ийэҕиттэн харчыта ылан 2–3 устууката атыылас, – диэн сүбэлээтэ. Ити киэһэ Сэргэй саҥа хапкааны хайдах оҥорор, саһылга хайдах иитэр туһунан сиһилии кэпсээтэ, үөрэттэ.
Мин үс хапкааны атыылаһан, Сэргэй эппитин курдук таһырдьа кутаа оттон, эргэ солуурга уу кутан хапхааннарбын оргута уурдум. Арыыта элбэҕэ бэрт буолан, өссө саҥа ууга харыйа лабааларын кытта оргуттум. Таҥаһынан кууруор диэри соттум уонна таһырдьа быраҕаттаатым. Хапкааннааҕар арыы сытын ыраахтан ылан саһыл чугаһаабат үһү. Ойуурга тимир элбэх буолан хапкаан сытыгар соччо кыһаллыбат буолбут.
Нөҥүө өрөбүлгэ хапкааннарбын сүгэн сарсыардаттан саһыл сылдьыбыт алааһыгар бардым. Сыһыыга сылдьыбыт суола элбэх. Уҥуор эргэ өтөх көстөр. Өтөххө кэлэн кутуйахтыыр эбит. Ол суолугар икки хапкааны ииттим. Өтөх кэннинэн маарга киирэр ыллык баар эбит. Сылгылар сылдьыбыттар, ыллык кытыытынан эмиэ да саһыл суола баар. Ол суолу тэйиччинэн батыһан дулҕалаах маарга кэллим. Маарга киирэргэ обургу чөҥөчөк кэннинэн киирбит эбит. Ол чөҥөчөгүнэн сирэйдэнэн туран бүтэһик хапкааммын ииттим. Суолбун хаары тарыйан, санаабар, сабан таҕыстым.
Нөҥүө күнүгэр үөрэх кэнниттэн, комсомольскай мунньах ыытан, дьиэбэр хойутаан тиийдим. Ийэм кэтэһэн олорор эбит.
– Сылгыһыттар кэлэн күүтэ сатаан баран бу соторутааҕыта бардылар. Эн туһахтыыр сиргэр хапкааҥҥа кыһыл саһыл кэлиҥҥи биир тарбаҕыттан иҥнэн олорор үһү. Ол иһин куотан хаалыа диэн куттанан өлөрбөтөхтөр.
Мин күтүөбэр Сэргэйгэ сүүрдүм.
– Тыҥыраҕыттан иҥнибитэ үчүгэй. Оннукка ыарыытыттан олорор буолар. Оттон атаҕыттан иҥиннэҕинэ, атаҕын кэрбээн баран хаалааччы, – булчут киһи быһыытынан, мин өрүкүйбүппэр олох да наадыйбакка, налыччы быһааран биэрдэ. Саха үгэһинэн булчут тэрилигэр иҥнибит кыыллары ким да тыытар бырааба суох, айыы буолар. Сылгыһыттар сөпкө гыммыттар, хата сэрэйэн эйигин түргэнник булбуттар.
– Тыыннаах олорор буоллаҕына хайдах өлөрөбүн, куобах курдук мөхсөн баран тарбаҕын быһа түспэт дуо?
– Үөл титиригинэн төбөҕө оҕус уонна сүрэҕин тутан кээстэҕиҥ дии. Эбэтэр туоһапканан төбөҕө да ытыахха сөп. Хааннырааччы эрэ. Ону сөбүлээбэппин.
Ити түүн олох утуйбатым. Түһээтэхпинэ саһылым тарбаҕын быһан куота турар. Сарсыарда эрдэ туран туоһапкабын сүгэн, хайыһарбын кэтэн куобахтыыр сирим диэки түһэ турдум. Халлаан сырдыыта хапкаан ииппит өтөҕүм таһыгар кэллим. Саһыл сылдьыбатах. Хапкааннарым сыталлар. Ыллык суолу батыһан маарга киирдим. Арай, чөҥөчөк кэннигэр ииппит хапкааным суох! Сүрэҕим өрүкүйэ түстэ. Эргим-ургум көрдүм да саһыл баара көстүбэт. Суола аллара диэкиттэн кэлбит. Иҥнибит да төттөрү ойбут. Кыра мас состоруулаах этэ. Онтун соспутунан маарга киирбит. Ити дулҕаҕа иҥнибит, бу дулҕаҕа өр мучумааннаммыт. Ойуурга киирбит. Биир титириккэ хапкаанын быатын эрийэн олус өр олорбут. Арааран салгыы барбыт. Айан суолугар тахсан кэллибит. Чигди суол. Туох да суола суох. Төттөрү-таары сүүрэкэлээтим. Ханна да суол баара көстүбэт. Ыксаатым. Арай сыарҕа суола айан суолуттан арахсан уҥа саһыл баран иһэр сирин диэки барда. Хайдах эрэ, ыттар суоллара баар курдук. Элбэхтик от-мас тиэйбит буоланнар, чэҥкээйи суола көстүбэт. Суол икки өттүн көрө-көрө баран истим. Алаас ортотугар харыйа ой көһүннэ. Суол ол аттынан ааһар. Аа-дьуо суолу көрө истэхпинэ, арыы диэкиттэн хапкаан быата «халыр» гынар тыаһа иһилиннэ. Олоро түстүм, төҥкөйөн тыас диэки эргилинним. Харыйа кэнниттэн кыһыл саһыл дьиктиргээбиттии миигин одуулаһар. Туоһапкабын ылан кыҥаан көрдүм. Сэргэй оҕонньор хаанырар диэбитин өйдөөн ыппатым уонна бачча олорбут өссө да олорор ини дии санаат, үөл титириги харахпынан көрдөөтүм. Саатар харыйа арыы буолан биэрдэ. Харыйанан охсоор диэбэтэҕэ ээ. Баҕар чэпчэки буолуо, баҕар оннук быраабылалаах буолуо, хантан билиэмий. Тэйиччи биир титирик турарын көрдүм. Саабын саһыл диэки тутан кэннибинэн тоҥуу хаарынан хаамтым, хайыһарбын суолга хаалларбытым. Титирикпин тоһутан, мутугун солоон охсорго сөптөөх гына оҥоһуннум. Саһылым биир сиргэ турар, тонолуппакка миигин одуулаһар. Таһыгар кэлэн туоһапкабын хаарга туруору астым уонна титирикпин икки илиибинэн кытаанахтык бобо тутан баран оргууй аҕай төбөтүн үрдүнэн ууннум. Саһылым хамсаабат. Мин маҕыйа түһээт, үөл титиригинэн төбөҕө биэрдим. Саһылым өйүн сүтэрэн сууллан түстэ. Маспын моонньугар уура охсоот, тобукпунан ыга баттаатым. Ол бириэмэҕэ кыылым өйдөнөн кэллэ. Кэлин атахтарынан харса суох тэбиэлэнэн кууһурҕатта. Түөһүн харбаан сүрэҕин көрдөөтүм. Иһин диэки тэбиэлиир курдук. Ону булан агдатыгар хаайан хам баттаатым. Киһи эрэ буоллар мөлтөөн барда. Сүрэҕин тэбиитэ тохтоото, тылын таһаарда. Үөрүүбүттэн икки илиибинэн тутан туран эккирээмэхтээн ыллым. Аан маҥнайгы саһылым!
Халлаан сырдаата. Саһылбын атахтарыттан баайталаан баран, сүгэн кээстим. Ыал турбутун кэннэ саһыл сүгүүлээх уулусса ортотунан хайыһарынан анньан дьиэбэр кэлбитим. Көрбүт оҕонньоттор-эмээхситтэр хойукка диэри хайҕаан кэпсээн оҥостоллоро.
Саһылбын күтүөппэр, Балантыыҥҥа, сүллэрбитим. Оччолорго СПТУ-га комсомол сэкирэтээрэ этим. Судаарыстыба баайын таҥас гынар туһунан санааҕа да суоҕа. Ийэбэр да, эдьиийдэрбэр да саҕа гыныахха сөп курдуга. Ону ааһан табаарыстарым атыылаһаарылар кычыгылата сырыттылар. Туох да иһин бэриммэтэҕим. Балантыын булдун кытта бииргэ судаарыстыбаҕа туттарбыта.
Ийэм бултаабыт киэһэбэр, оҕом маҥнайгы улахан булда диэн, урууларын ыҥыран малааһыннаабыта.
Солоҥдо
Суоппар идэтигэр Маар училищетыгар биир сыл үөрэнэн баран, үлэ көрдөһө Ньурба киин уулуссатынан хааман иһэбин. Эбиэт иннэ буолан, кэлэр-барар киһи элбээбит. Утары РОНО сэбиэдиссэйэ, биһиги Дьаарханнар күтүөппүт, Кардашевскай Алексей Гаврильевич иһэр. Миигин көрөн тохтоон дорооболосто. Дьоммун ыйыталаста уонна тугу гына сылдьарбын туоһуласта. Суоппар идэлэммиппин истэн сэҥээрдэ уонна миэхэ үлэбэр эбиэт кэннэ кэлэ сылдьаар диэн ыҥырда.
Аһаан баран Алексей Гаврильевичка үлэтигэр тиийдим. Утары олордон ону-маны туоһуласта:
– Дьоҥҥун билэбин. Тугу элбэҕи ыйытыахпыный. Биир боппуруоска эппиэттээ эрэ, арыгыны иһэҕин дуо?
– Кутан биэрдэххинэ антах анньыам суоҕа, – ыйыппытын курдук эппиэттээтим. Киһим күлүү бөҕөнү күллэ уонна кадр отделын үлэһитин ыҥыран:
– Бу уолу суоппарынан ылабыт. Дьыалатын оҥор, – диэн дьаһайда.
Ити курдук суоппар идэтин саҕалаабытым. Эргэ ГАЗ-21 «Волга» массыынаны оҥостон сүүрдэн барбытым. Биирдэ кыһын учууталлары Мархаҕа таһааран хааллардым. Айаннаан иһэн көрдөхпүнэ, онно-манна куобах, кырынаас суоллара мэнээктээбит этэ. Ол иһин нөҥүө күнүгэр дьоммун ыла барарбар туһах, хапкаан ылан бардым. Арыылааҕы ааһааппын кытта, суолбун субу солоҥдо туораабыт суола чуолкайа сүрдээх. Оҕотук санаабар «Ээ, ырааппатаҕа буолуо, маһынан да үлтү сынньан ылыллаа ини» диэх курдук санаатым. Бу хаһан да бултаабатах күндү түүлээҕим этэ. Ол эрэн аҕам бултаан үөрэн-көтөн кэлэрин көрөр буоларым.
Массыынам иһэ сылаас буолан, халтаҥ сонунан сылдьабын. Соннук ойон таҕыстым да, мас ылан солоҥдо суолун батыстым. Арыылаах анараа өттүгэр баар кыракый алааска киирдим. Солоҥдом ханна да көстүбэт. Күөл кытыытыгар киирэн өр кутуйахтаабыт. Суола Суптурҕан диэки барбыт. Массыынабыттан добуочча тэйдим, тоҥнум даҕаны. Ол да буоллар сибилигин ситэн ылаары суоллаан истим. Суптурҕаҥҥа тиийдим. Мелиорациялар хаспыт хорууларын буоругар киирбит. Онон-манан тахсыбыта буолуо диэн көрдүм да, ханан да суола суох. Массыынабын аҕала айан суолугар таҕыстым. Ол истэхпинэ массыына ситэн абыраата. Бэйэм массыынабыттан хапкааммын ылан солоҥдо баар сиригэр төттөрү тиийдим. Урут солоҥдоҕо хапкаан иитэ үөрүйэҕим суох эрээри, булчут киһи оҕото буолан, быһа холуйан хапкааммын хороонугар иһирдьэ соҕус иитэн кээстим. Чэҥкээйи мастаатым.
Аҕыйах хонон баран Дьаархантан дьон аҕалар буоллум. Урукку сирбэр тохтоон «Дьэ, хайаата буолла» диэн долгуйбут санаабар, мэктиэтигэр тыыммакка да тиийдим. Чугаһаан истэҕим аайы сүрэҕим тэбиитэ күүһүрэргэ дылы. Бай! Иҥнибит! Солоҥдо дьаардаах сыта муннубар саба биэрдэ. Хапкааным быата иһирдьэ тардыллан чиккэйэн сытар. Экскаватор таһаарбыт буора буолан, төһө да кыһынын иһин, начаас хаһан таһаардым, хам үктээн туран сүрэҕин туттум.
Киэһэ дьиэбэр тиийэн билэр булчуппар сүбэлэтэн сүлэн бардым. Тириитин алдьатыам диэн бэркэ сэрэнэн туттан киэһэ олох хойут бүттүм. Бүтэрим саҕана бастаан сүлбүт өттүм кууран хаалбыт этэ. Ити кэннэ солоҥдону түбэһэн бултаабатаҕым.
Истиэнэҕэ ыйаммыт саа
Сулууспам устата сааҕа дэҥнэммит дьоҥҥо элбэхтэ сырыттаҕым буолуо. Сорох бултуу сылдьан алҕаска сааҕа дэҥнэнэр. Ардыгар кус-куобах курдук соруйан да ытыһан өлөрсөллөр. Сороҕор бэйэлэригэр да тиийинэр дьулаан түгэннэрэ баар буолар. Хайдах, туох туһуттан киһи суорума суолламмытын чуолкайдааһын бокуонньук хаалбыт аймахтарыгар улахан суолталаах. Киһи салгынтан үөскээн кэлбэт. Хас биирдиибит төрөппүт дьонноохпут. Эйигин олох олордун, оҕо төрөтөн олоҕу салҕаатын диэн күн сирин көрдөрөллөр. Ол иһин көҥүл өттүнэн олохтон барыы хайа да сокуоҥҥа сөп түбэспэт. Итини былыр-былыргыттан дьону утары барыы, хаалбыттары ытыктаабат быһыы курдук көрөллөр. Бэйэҕэ тиийиммиттээх ыалы дьон сөбүлээбэт. Уруулара-аймахтара, буруйа да суохтарын иһин, үйэлээх саастарыгар дьоҥҥо буруйдаах дьон курдук көстөллөр. Ол иһин маннык түбэлтэлэри бэрэбиэркэлиир дьон дьаныһан туран чинчийиэхтээхтэр.
Ньурбаҕа үлэлии сылдьан кыһын участковайы кытта биир кыра бөһүөлэккэ быһылаан буолбутугар таҕыстыбыт. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Гоголев кэпсээнинэн, Петров Иван Николаевич диэн, саас ортолоох нэһилиэк биир тутаах үлэһитэ киһи, дьоно суоҕар оронугар сытан эрэ доруоп саатынан ытынан өлбүт. Дьон билэринэн олус иллээх ыал эбиттэр. Ким ытыан, кимниин өстөһүөн сөбүн таайа сатаабыттар да, оннук киһи баара көстүбэтэх. Туох да суругу хаалларбатах. Онон дэриэбинэ дьоно улахан санааҕа түһэн олороллор эбит.
Ол бириэмэҕэ оҕолор кулуупка сылдьыбыттар, кэргэнэ хотоҥҥо ынахтарын ыы тахсыбыт. Эр киһи оронугар сытан хаалбыт. Саа тыаһаабытыгар «туох түстэҕэй?» диэн соһуйан дьахтар хотонуттан сүүрэн кэлэн, хайыы-үйэ тыына быстыбыт киһи сытарын булбут. Аймалҕан бөҕө буолбут:
– Кини ытынар туох да биричиинэтэ суох этэ. Хотоммор тахсарбар оронугар сынньана сытан хаалбыта. Ытыммыта буоллар саатар сурук хаалларыа этэ, – диэн кэргэнэ Маарыйа ытаан айманар.
Биһиги толкуйбутунан ытымматаҕа чуолкай курдук. Ол аата өстөһөр киһилээх буолуон сөп. Ити сабаҕалааһыны участковай Ким Ир Сен чинчийбитинэн барда. Мин көрүү боротокуолун суруйааччы буоллум. Ыалларыттан икки киһини понятойунан ыҥыртаран ыллым. Ити кэннэ өлбүт киһи ханна, хайдах сытарыттан саҕалаан суруйан бардым. Биир айахтаах, таһынан сомуоктаах сомуога түспүт саа орон аттыгар сиргэ сытара. Дьиэлээх дьахтар кэргэнин саата буоларын бигэргэттэ:
– Күһүн куобахха сылдьан баран оронун үрдүгэр тоһоҕоҕо ити сааны ыйаан турбута.
– Оттон сүгэр быата ханнаный? – хаһаайкаттан суруйа олорон ыйытабын.
– Быаланааччыта суох. Итинник сулумах санныгар ууран уоһуттан тута сылдьааччы, – Маарыйа уруккуттан билэр киһилии чуолкайдык эппиэттиир.
– Оччоҕуна истиэнэҕэ хайдах ыйанан турбутай? – эмиэ ыйытабын.
– Дуҕатыттан куруук ыйааччы, – Маарыйа ытыы-ытыы хардарда.
Сааны ылан бүк туппутум, эстибит тимир ботуруон сылдьара. Ол туран өйдөөн көрбүтүм, элбэрээгин кэннигэр, ыйанан турбут балаһыанньатыгар быыл түспэтэх, оттон биир өттө быыллаах. Ону болҕойон көрүүгэ биир сиринэн кыратык быыл сотуллубут. Сомуогу туруордахха кэннэ быыла суох. Понятойдары, кэргэнин ыҥыран үһүөннэригэр итини барытын көрдөрдүм. Саа уоһугар иитиилээх ботуруоннаах сылдьыбыта, өссө сомуога туруоруллубутунан тоһоҕоҕо ыйаммыта чуолкайданна. Боротокуолу суруйан бүтэн баран бары истэн олордохторуна:
– Иван Николаевич алҕаска суорума суолламмыт. Саатын тоҕо эрэ ылан көрөөрү, элбэрээгин алҕаска тоһоҕоҕо таарыйбыт. Саа иитиилээх турбут. Ону бары көрдүгүт. Быраабыла быһыытынан, күһүн бултаан баран сууйан-сотон, хаатыгар уган тэйиччи ууруллубута буоллар бу иэдээн тахсыа, атын дьон уорбаланыа суох этилэр.
– Оҕолорбут, эһиэхэ баһыыба. Таба көрөҥҥүт, үлэҕитигэр суобастаахтык сыһыаннаһаҥҥыт санаа-оноо баттыга оҥосто сылдьыах эрэйбитин чэпчэттигит. Биһиги аҕабыт дьоллоох олоҕу олорон ааста. Хайыахпытый, бары көмөлөөн харайыахпыт, – Маарыйа ытыырын быыһыгар биһиэхэ махтана хаалла.
Куртуйахтар
70-с сылларга Ньурбаҕа кииннэнэн судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун комитетын салаата баара. Кини чугастааҕы оройуоннары көрөрө-истэрэ. Мин онно суоппардыы сылдьан биирдэ кыһын Данилов В.П. кытта Сунтаарга командировкаҕа бардыбыт. Онтон төннөн иһэн күнүс хаҥас диэки туораабыт суол омоонун батыһа көрбүтүм, тэйиччи тииттэргэ куртуйахтар олороллор эбит. Биһиги суолтан туораан маарга киирдибит. Тоҥуу хаарынан массыына төһө барарынан бара сатаатыбыт да, дулҕаттан иҥнэн тохтоотубут. Куртуйахтарга диэри быһа холоон 150-чэ миэтэрэ курдук. Массыынаттан тахсыбакка олорон туоһапканан иккитэ ыттым да кыһаллыбатылар. Владимир Петрович тулуйбата:
– Ыл, мин ытыым эрэ, – диэтэ. Киһим иккитэ ытта да мэлийдэ.
– Куртуйахтары көтүтээри гынныҥ, – диэн аны мин былдьаһааччы буоллум. Миэтэрэтин уларытан баран уҥа диэки чуолкайдык көстөн олорор куртуйаҕы ыттым. Куртуйаҕым истэтэн сапсын да сапсын буолан биһиги диэки өрө көтөн таҕыста. Син үрдүккэ тахсан баран, массыынаттан уонча миэтэрэлээх сиргэ түһэн хаарга умсан хаалла. Биһиги сирэй сирэйбитин көрсөн эрэ кээстибит:
– Доруоптаах киһи, саатар көтөн тахсарыгар ытан халыа этэ, – диэн кыһыыбыттан ботугураатым. Хаарга умсубут куртуйаҕы көрбөккө эрэ ханан мэнээк үлүбүөй ытыаххыный? Ол иһин тииккэ олорор куртуйахтары ытаары кыҥаан эрдэхпинэ, бары көтөн таҕыстылар. Уонна бастакы куртуйах умсубут сирин таһыгар түһэн, хаарга умсан хааллылар. Биһиги саҥата суох ньимийэн хааллыбыт. Утуйаары олорбут куртуйахтар эбит.
Хайдах буоларбытын билбэккэ олордохпутуна, хаар анныттан биир төбө, уу анныттан перископ тахсарын курдук олоотообутунан, тахсан кэллэ. Ааммын аһан хамсаабакка кыҥаан олоробун. Төбө биһиги диэки хайыһан ылла уонна хаар анныттан бүтүннүү тахсан кэллэ. Бэлэм олорор киһи ханна гыныамый, тэлибирии түстэ. Түргэн үлүгэрдик туоһапкабар ботуруон укта оҕустум. Иккис төбө көһүннэ. Ону-маны одуулаабыта буолан баран эмиэ бүтүннүү тахсан кэллэ. Сонно охтордум. Саабын эмиэ ииттэ оҕустум. Толкуйдатар да түгэн биэрбэккэ үһүс төбө көһүннэ. Онно миэстэтигэр хаалла. «Дьонум ханна бардылар» диэбиттии төрдүс быкта, онтон бэһис. Итинник дьиктигэ уонна түбэспэтэҕим.
Хорулаҕа
Бүлүүгэ үлэлии сылдьан күһүн уоппускабар дойдубар Дьаархаҥҥа тиийдим. Эдьиийим Маайа, ыарытыйа да сырыттар, сарсыарда эрдэ туран ынахтарын ыан, чэйин өрөн, аһын астаан, биһигини туруортаан аһылыкка ыҥырда. Күтүөтүм Балантыын бултуу бараары сээкэйин бэринэр: тугу эрэ киллэрэр, тугу эрэ таһаарар, түбүк бөҕө буола сылдьар. Таһырдьа Моойторук уонна Бойбооску, ыраата бултуу баралларын сэрэйэн, иччилэриттэн арахпаттар. Сайыны быһа таах тиэргэн бөҕө буола сытартан салҕан үөрүүлэриттэн кэлиилэрэ-барыылара сытыырхайбыт.
Урут хаһан да дьиэ таһыттан тэйбэтэх буолан тыалыы барарбыттан сүрдээҕин долгуйабын, туох таҥаһы, халыҥы-чарааһы, төһөнү ыларбын билбэппин. Ыраах сиргэ киһи үлүйэн хаалыа диэн саллабын. Ол эрэн халыҥ утуйар мөһөөччүгү, саҥа хаатыҥканы, тэлэгириэйкэни, истээх бэргэһэни дьиэбиттэн илдьэ кэлбитим. Ити кэннэ милииссийэлэр биэрбит сымнаҕас онньуускалара, ичигэс үтүлүктэрэ, ийэм тикпит кээнчэтэ, моонньуга эринэр саарпыгым, халтаҥ бэргэһэм, сылаас биэтэстээх киирсэбэй саппыкым, саппаас үтүлүгүм, ыстааннарым эҥин элбэх этилэр. Ойуурга тымныы буолуохтаах диэн тоҥмот гына тэриммитим. Дьиэҕиттэн арахтыҥ да илдьэ барбыккыттан атын таҥаһыҥ суох буоллаҕа дии. Илдьэ сырыттахха сатанар, аттар таһаҕас оҥостубат инилэр дии санаатым.
– Хайа, доҕоор, ханна бу туох ааттаах тэринниҥ? – Балантыын чэйдии олорон күлэ-күлэ ыйытта.
– Тыаҕа тымныы буолуо дии, хонтуораҕа олорор курдук буолбата ини.
– Хамныы сылдьар киһи туох да буолбат, – сылгытыйбыт киһи эппиэтэ судургу.
– Эн да таҥаскын көрүнүө этиҥ. Хаатыҥкаҕын кыайан улларбаппын. Дьоҥҥо тиктэриэххин, – эдьиийим Маайа тыл кыбытта.
– Ону дьарыктанар бириэмэ суох.
– Хаһан, хас буолан барабыт? – күтүөппүттэн ыйытабын.
– Алта хас буоларбыт буолуо. Чаппаҥдаттан Давыдов Байбал диэн киһи кэлиэхтээх. Уоннааҕылар маннааҕы уолаттар.
– Оттон аһылыкпытын хаһан ылабыт?
– Барыта сакаастанан турар. Бүгүн барытын ылыахпыт. Сарсын сарсыарда ааттаах эрдэ бардахпыт.
Уолаттар, кыргыттар аһаан бүтэн бары үлэлэригэр бардылар.
Мин санньыйбыппын көрөн эдьиийим:
– Күтүөм таҥаһын-сабын бэриммэт диэн санаарҕаама. Тоҥооччута суох. Сылдьар быһыыта. Таҥнар таҥастаах да наадыйбат. Тоҥноҕуна миэстэтигэр тиийэн оҥостуоҕа, – Маайа мичээрдээн кээстэ.
Киэһэ барааччылар бары биһиэхэ муһуннулар. Чаппаҥдаттан Давыдов кэллэ, Манчаары Баһылай, Туобуйа уола Хаарыл, Саввинов Сэмэн киирдилэр. Ким тугу ыларын сүбэлэстибит. Сарсын өрүс аартыгар көрсүөх буолан тарҕастыбыт.
