Pi`nin həyatı

скачать книгу бесплатно


Təbiətdə heyvanlar məcburiyyətdən hərəkət edirlər, vəhşi çevrədə hər bir canlı dəyişilməz ictimai iyerarxiyaya tabedir, qorxu orda adi şeydir, qidalar isə olduqca qıtdır, gecə və gündüz öz ərazini qorumaq məcburiyyətindəsən və təbii ki, acgöz parazitlər daim sənin bədənində qanını soracaq. Onda belə bir “azadlığın” kimə nə xeyiri var? Ən doğrusu isə budur ki, vəhşi heyvanların nə iradə azadlığı, nə məkan azadlığı, nə zaman azadlığı, nə də bir-birləri ilə münasibətdə azadlıqları var. Nəzəri olaraq, ya da daha sadə bir deyimlə fiziki olaraq, vəhşilər haraya gəldi düşə bilərlər, bunu onların cəmiyyətlərinin qaydaları və növlərinin xassələri tələb edir. Belə şeylər heyvanlarda insanlara nisbətən daha tez-tez olur. İndi hər hansı bir iş adamına denən ki, gəl işini, ailəni, dostlarını, cəmiyyətini at, əlində olan bütün pulu götir, ayağın hara başın da oraya doğru üz tut get! Amma bir məsələ də var ki, insan canlıların ən cəsarətlisi və ağıllısıdır, heyvanlar isə adətən təklikdə özlərini qoruyub, təmin edə bilmirlər, onlar hər şeyi atıb, təkcə yaşaya bilməzlər, buna görə də heyvanları insanlarla müqayisədə daha mühafizəkar hesab etmək olar? Bəli, bəli, elədir ki var: bütün vəhşilər mühavizəkardır, hətta bir az radikaldırlar da. Həyatlar da baş verən azca dəyişikliyə çox ağrılı cavab verirlər. Onlar hər şeyin, günbəgün, aybaay olduğu kimi qalmasını sevirlər. Onlar heç bir gözlənilməzliyi sevmirlər. Məsəlçün götürək onların ərazilərdinə qarşılıqlı münasibətlərini. Hər bir canlının, istər təbiətdə olsun, istərsə zooparkda, öz əraziləri olur ki, bu ərazilərdə bütün münasibətlər şahmat fiqurlarının funksiyaları kimi dəqiq təyin olunub. Eynilə kərtənkələ, ayı və ya maralın ərazisi də şahmat taxtasında filin ərazisi ilə eynidir. Bir sözlə məqsədə çatmaq üçün hər iki modeldə müəyyən qaydalar qoyulub. Təbiətdə vəhşi heyvanlar bir sezondan o birisinə keçərkən həmişə eyni yollarla və eyni səbəblərdən köç edirlər. Zooparkda isə əgər bir heyvan uzun müddət eyni yerdə dayanmırsa deməli burda nə isə problem var. Bu o deməkdir ki, biz hiss etməsək də onun ətrafında nə isə dəyişib və o bundan narahatdır. Ola bilsin qəfəsləri təmizləyən işçi orda su borusunu unudub ya da bir vedrəni ağzıüstə çevirib, heyvan isə bundan çox narahat olur. Ya da onun ərazisində gölməçə yaranıb, bu heyvanı nəyə görəsə qorxudur. Ola bilsin pilləkanın kölgəsi gölməçəyə düşüb. Lakin, bu heyvanlar üçün daha böyük mənaya malikdir, bəzən hətta ən pis halda zooparkın müdirini qorxudan bir xəstəliyə, iştahsızlığa çevirlə bilir. Vetirinar çağırırlar, məlum olur ki, yaxınlıqdakı qəfəsdən leylək köçürüldüyü üçün o biri qəfəsdəki heyvan narahat olub.

Lakin gəlin məsələyə başqa tərəfdən yanaşaq. Tutaq ki, biz başqa adamın evinə soxuluruq, qapını qırırıq, səs-küy salıb qışqırırıq: “Rədd olun burdan! Siz azadsınız! Quş kimi azadsınızı! İtilin burdan! İtilin!” – elə bilirsiniz onlar dərhal dabanlarına tüpürüb, doğma məkanlarını tərk edəcəklər və sevincdən qışqırışacaqlar? Belə bir şey olmayacaq. Quşlar azad deyil. Sizin bayıra atdığınız sakinlər qayıdıb soruşa bilərlər: “Hansı həddlə bizi bayıra atırsan? Bu bizim evimizdir. Şəxsi məkanımızdır. Biz burda birinci ildir yaşamırıq. İndi polis çağıracağıq, axmağın biri axmaq!”

Kim bu məhşur deyimi bilmir: “Qonaqlıqda yaxşıdır, evdə isə lap əladır?” Eyni şeyi vəhşilər də hiss edir. Onlar ərazi canlılarıdır. Onların psixologiyasının mahiyyəti bundan ibarətdir. Ancaq öz sahələrində onlar təbiətdəki əsas funksiyalarını yerinə yetirə bilərlər, bu düşməndən gizlənmək və yeməklə su tapmaqdır. Yaşamaq üçün yararlı olan istənilən məkan, bir zoopark guşəsu, ya da çəpərlənmiş bir yer, bir qəfəs, xəndək, su ilə əhatə olunmuş adacıq, ağıl (cütdırnaqlılar üçün yer), terrarium (ilanlar və başqa sürünənlər üçün yer), volver (quşlara aid yer) və ya akvarium olsun, heyvanların yaşaması üçün mövcud olma yerləridir. Ola bilsin bu yerlər heyvanların təbii yaşayış yerlərinə daha az bənzəyir və insanların öz yaşayışına uyğun qurulub, lakin heyvanlar bir müddət sonra zoopark şəraitinə tamamilə öyrəşirlər. Belə ərazinin onların təbii əraziləri ilə müqayisədə daha kiçik olduğu tamamilə aydındır. Yaşamaq üçün məkan çox böyük olmalıdır, bu heyvanların öz istəklərinə görə deyil, həyati məcburiyyətlərə görədir. Zooparkda isə biz heyvanları özümüz evimizdə məskunlaşdığımız kimi yerləşdiririk. Çalışırıq dar bir məkanda onların böyük məkanda sahib olduqlarının hamısı ilə təmin edək. Halbuki, zamanında bizim də yaşadığımız mağaranın da xeyli uzaqlığından çay axırmış, ov üçün ovun dalınca onlarla kilometr gəzirikmiş, bəzən bir yerdə dayanıb gecələyirikmiş, giləmeyvələr üçün isə daha da uzaqlarla gedirikmiş. Bununla belə, ətraf mühit zəhərli sürünənlər və indikindən daha iri şirlərlə, ilanlarla, qarışqalarla, zəlilərlə dolu imiş. İndi isə “çay” borudan axıb gəlir, bircə krantı burmaqla su əlinin altındadır, elə yatağının yanındaca yuyunmaq, yemək və yaşamaq mümkündür. Belə yaşayış yerini asanlıqla təmizləmək, çəpərə almaq, qorumaq mümkündür. Ev, yığcam məkandır, burda bütün əsas ehtiyaclarımızı ödəyir, həm də bir yerdə rahat və təhlükəsizcə yaşaya bilərik. Zoopark da eynilə insanlarda olduğu kimi, heyvanlar üçün möhkəm, əlverişli yaşayış yeridir, doğrudur orda qızdırıcı soba və hər insanın evində olan başqa bu cür rahatlıqlar yoxdur. Heyvanlar burda onlara lazım olan hər şeyə, gəzinti meydançasına, istirahət üçün tövləyə, yemək və su içmək üçün yerlərə, su deposuna, ayaqyoluna və hər cür başqa rahatlıqlara sahibdir, o bir müddət sonra görür ki, artıq ova çıxmağa ehtiyac yoxdur, axı burda yem öz-özünə başa gəlir, özü də həftədə beş dəfə, bir müddət sonra heyvanlar vəhşi təbiətdə olduqları kimi burada da yaşamağa öyrəşirlər, məsəlçün növlərinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq yaşadığı yerlərin ətrafını sidikləri ilə nişanlayırlar, qoxusuna öyrəşirlər. Yeni yerə köçən heyvan, özünü təqib olunan mülkədar kimi hiss edir, ancaq heç bir halda o özünü dustaq kimi hiss etmir, tam hüquqlu ev sahibi kimi hiss edir. Qapalı yerlərdə bütün heyvanlar özlərini azadlıqda olduqları kimi aparır, hər zaman öz ərazilərini istənilən çağırılmamış qonaqdan qoruya bilir. Subyektiv yanaşsaq, çəpərlənmiş ərazi, heyvanların təbii yaşayış məkanından nə yaxşı nə də pisdir, istər çəpərli ərazi olsun, istərsə də azad məkan olsun, heyvanlar bir şeyi anlayır ki, əgər yaşayış şəraiti belədirsə deməli beləcə də yaşamaq lazımdır, bu onlar üçün sadə bir məntiqi nəticədir, bəbirin dərisindəki ləkələr kimi bu da təbiidir. Hətta kimsə mübahisə edə bilər ki, zopparkda yaşamaq heyvanlar üçün daha ağıllı bir seçimdir, çünki burada toxluq var və düşmənlərdən, parazitlərdən uzaq xoşbəxt bir həyat var, vəhşi təbiətdə isə onları daimi aclıq, gözlənilmədən qarşıya çıxan düşmənlər və parazitlər gözləyir. Özünüz mühakimə edin, hansı daha yaxşıdır, “Riç” mehmanxanasında havayı yaşamaq, bu azmış kimi pulsuz tibbi yardım almaq, yoxsa küçələrdə hamının zəhləsi gedən avara olmaq? Fəqət vəhşilər müqayisə etməyi bacarmırlar. Onlar düşdükləri hər yeri necə var eləcə qəbul edirlər.

Yaxşı zooparkda hər şeyi incəliklərinə qədər düşünürlər, beləliklə əgər heyvan öz ərazisinin girişlərini sidiyi ilə işarələyib: “Kənarda dayan!” – deyirsə, biz bunu anlayırıq və “Harda oturursan otur!” deyərək, bunun üzərinə hətta onlara etibar etdiyimizi göstərmək üçün ərazilərini dəmir barmaqlıqlarla çevrələyirik. Belə sülh diplomatiyası çərçivəsində həm heyvan incimir, həm də biz sakitcə, heç bir qorxu keçirmədən kənarda dayanaraq, bir-birimizə baxırıq.

Ədəbiyyatda heyvanlar haqqında xeyli sayda hekayətlər var ki, qaçıb azadlığa çıxmaq imkanları olub, amma qaçmayıblar, qaçsalar belə mütləq əksəriyyəti geriyə qayıdıblar. Bax məsəlçün şimpanze haqqında bir hekayətdə deyilir ki, bir dəfə necə olursa onun qəfəsinin qapısını bağlamağı unudurlar və qapı öz-özünə açılır. Şimpanze vəlvələyə düşüb, özünü sağa-sola vurur, hətta bir ara özü də çalışır ki, qapını bağlasın bağlaya bilmir. O vaxtadək səs-küy salır ki, axırda zooparkın ziyarətçilərindən biri bunu görür və xidmətçilərdən birini səsləyir. Xidmətçi gəlib qəfəsin qapısını bağladıqdan sonra şimpanze sakitləşir. Avropa zooparklarından birində də buna bənzər bir hadisə baş verib, yenə də qapısı açıq qalan qəfəsdən çıxmış cüyürlər, ziyarətçiləri qorxudaraq özlərini birbaşa, yaxınlıqdakı meşəyə vururlar. Həmin meşədə hələ də vəhşi halda cüyür sürüsü yaşamasına və burada bütün sürü üçün lazımınca yer olmasına baxmayaraq bir müddət sonra cüyürlər tövlələrinə geri qayıdırlar. Başqa bir zooparkda isə işçilərdən biri səhər tezdən əlindəki kürəklə gedirmiş, birdən dumanın içində bir ayı ilə qarşılaşır, dəhşət içində qaçmağa başlayır. Sonra zooparkın digər işçiləri ilə birlikfə ayını axtarırlar, məlum olur ki, ayı öz qəfəsinə qayıdıb. Sadəcə ayı qəfəsindəki ağacların birinə çıxıbmış, budaqlardan biri qırılıb və qəfəsindən kənara düşüb, sonra isə geri qayıdıb.

Bunları deməklə mən heç nəyi sübut etməyə çalışmıram. Heç zooparkları müdafiə də etmirəm. Tanrı xatirinə onların hamısını qapada da bilərsiniz (ümid edək ki, vəhşi təbiətdə qırılıb qurtaran heyvanlar arasından biri kiçik vəhşi adaların birində sağ qalıb nəsli davam etdirəcək). İnsnaların artıq zooparklara maraq göstərmədiyini bilirəm. Eynilə dinə olduğu kimi. O da, o birisi də inşaların beynindəkı azadlıq hissini oyadıb, onları qıcıqlandırır.

Pondişeri zooparkı artıq yoxdur. Heyvanların məskunlaşdığı çuxurlar doldurulub, qəfəslər dağıdılıb. Bu gün onun izlərinin qaldığı tək yer, mənim yaddaşımdır.

Bölüm 5

Adımla bağlı hekayət bununla bitmir. Əgər sənin adın Bobdursa, “O necə yazılır?” deyə heç kim soruşmur. Amma Piscine Molitor Patel olanda hər şey dəyişir.

Bəziləri mənim sinqx olduğumu düşünür və adımın P. Sinqx kimi qəbul edir və təəccüblə niyə başımda əmmamə ilə gəzmədiyimi soruşurlar.

Mən tələbə olanda bir dəfə dostlarımla Monreala getmişdik. Necəsə axşam pizza sifariş etmək mənim öhdəmə düşdü. Dəhşət içərisində düşünürdüm: bax, indi bir fransız da məni ələ salacaq, xəttin o başındakı adam adımı soruşanda dedim:

“Kimsəm Oyam”. Yarım saat keçdi və “Kim Semoyam” adına iki pizza gətirdilər.

Bu müşahidə etdiyim bir həqiqətdir ki, biz qarşımıza çıxan insanların təsiri ilə dəyişib elə oluruq ki, bir müddət sonra heç özümüzü də tanımırıq, adımızı da unuduruq. Məsəlçün götürək, Simona çevrilən Pyotr adını, Levi kimi oxunan Matfeyi, Varfolomey adlandırılan Nafanaila, əvvəl İskariot, sonra İyuda adlandırılan Faddey, sonradan Pavelə çevrilən Savl və.s

İlk “roma qladiatorumla” bir səhər oxuduğum məktəbin həyətində qarşılaşdım, onda cəmi on iki yaşım var idi. Məktəbə yenicə gəlmişdim. Məni görən kimi, onun qalın qafasında bir işıq parıldadı və əli ilə məni işarə edib qışqırdı: Bu da bizim Pissing Pateldir! (fransıca piscine hovuz və ingiliscə pissing işəmək oxşar səslənir – red.)

Bir anın içində bütün sinif gülüşməyə başladı, gülüşlər ancaq sırayla sinfə keçəndə kəsildi. Üzümdə əzici bir kədərlə sinfə hamıdan axırda daxil olan mən oldum.

Uşaqlar qəddar olurlar, bu heç kimə sirr deyil. Elə mən də o qəddarlığın qurbanı olmuşdum. Yeri gəldi-gəlmədi, otağın o başından da olsa qulağım eşidirdi dediklərini: “İşəmək gəlir, mağıl bu gün hər yan təmiz idi!” Yaxud: “Üzünü divara niyə çevirirsən? Yoxsa işəyirsən?”. Mən bunları eşidərkən qulaqardına vurub işimi görürdüm amma səs kəsiləndən sonra ağrısı içimdə qalırdı, içim çox acıyırdı buna görə.

Müəllimlər də məni elə adlandırmağa başlamışdılar. İsti bir gün idi. Səhər tezdən kiçik bir sahə qədər boş olan coğrafiya dərsi, günortaya yaxın Tar (Hindistanda səhra adı) səhrası qədər genişlənmişdi. Elə tarix dərsi də erkən saatlarda canlı görünür, günortaya getdikcə isə yanmış və tozlanmış hala düşür, riyaziyyat dərsi isə əvvəl qayda-qanuna tabe olur, sonra isə xaosa boğulur. Günortadan sonra insanı basan yorğunluqla, boyunlarını və alınlarını burun dəsmalı ilə silən müəllimlər adımın sərinlik və suyla bağlı olduğunu ağıllarına belə gətirmədən məni ələ salmağa davam edirdilər. Çox çətinliklə olsa da onların səslərində nazikləşməni hiss edə bilirdim. Onların dilləri at qamçılayan çapar kimi yorulmuşdu. Adımın ilk hecası olan Pi-ni səlis desələr də, havanın istiliyindən ağızları kömpüklənir, tər onları basır və çətinliklə də olsa sin– kəlməsini işlədə bilirlər. Bunun əvəzinə sidik – demək onlara daha asan gəlirdi və növbəti dəfə adımı çəkmək üçün o qədər enrji sərf etməli olmurdular. Mən əlimi dərsə cavab vemrək üçün qaldıranda, “Sən cavab ver Sidik” ifadəsi ilə qarşılaşırdım. Çox vaxt müəllimlər məni necə çağırdıqlarının fərqində belə olmurdurlar və bəzən istidən ən az müəllimlər qədər əziyyət çəkən tələbələr də buna fikir vermirdi. Nə bir gülüşmə, nə bir lağ eşitməsəm də, təhqir olunduğumu hər zaman hiss edirdim.

Müqəddəs Cozef məktəbindəki son ilimi, Həzərəti Məhəmmədin Məkkədə çəkdiyi zülümlərə bənzədirəm, allah ona rəhmət eləsin. Eynilə onun Mədinəyə Hicrət etməsi kimi mən də qaçıb canımı burdan qurtarmaq üçün yönümü dəyişməyə qərar vermişdim. Müqəddəs Cozef liseyindən sonra Podşineridə ingiliscə təhsil verən özəl Petit Seminariyasına getdim. Qardaşım Ravi də orda oxuyurdu, hər kiçik qardaş kimi mən də hər kəs tərəfindən sevilən böyük qardaşın izi ilə getmək əziyyətini çəkdim. Ravi Petit Seminairiyasında yaşıdları arasında uğurlu bir idmançı, inanılmaz bir bovlinq oyunçusu, güclü bir topçu, şəhərin ən yaxşı kriket (ağacdan dəyənəklə oynanan top oyunu) komandası olan Kapil Devin kapitanı idi.

Mən balıq kimi üzsəm də, heç kim mənə fikir vermirdi, insan təbiəti belə qurulub, dənizkənarı xalqlar yaxşı üzgüçülərə diqqət vermir, eynilə dağ xalqları alpinistlərə fikir vermədiyi kimi. Mənsə heç kimin kölgəsinə gizlənmək fikrində deyildim və “Pissing”-dən başqa istənilən bir ad üçün hər şeyə hazır idim. Hətta “Ravinin qardaşı” adına da hazır idim. Bir sözlə mənim çox yaxşı bir planım vardı.

Mən məktəbə gəldiyim ilk gündən, elə ilk dərsdəcə həmin planı həyata keçirməyə başladım. Mənimlə Müqəddəs Cozef liseyinin başqa tələbələri də oxuyurdular. Dərs bütün məktəblərdə ilk dərs günü necə başlayırsa, həmin qaydalarla yəni şagirdlərin özlərini təqdim etmələri ilə başladı. Biz oturduğumuz sıralara uyğun olaraq özümüzü təqdim etdik.

–Qapathi Kumar.

–Vipin Nat.

–Şamşol Hudxa.

–Piter Carmarac.

Müəllim, qısa və ciddi hərəkətlərlə başını yelləyir və jurnalda hər bir adın qarşısına quş qoyurdu. Mən sanki iynənin üstündə oturmuşdum.

–Acit Ciatson, – məndən dörd sıra aralıdakı uşaq dedi.

–Sampat Saroja, – məndən üç sıra aralıdakı uşaq dedi.

–Stenli Kumar, – məndən iki sıra aralıdakı uşaq dedi.

–Silvestr Navin – düz qarşımdakı uşaq dedi.

Və budur mənim sıram gəldi. Şeytanın qılçını qırmağın vaxtı çatdı. Mədinə məni gözlə gəlirəm. Mən parta arxasından durub özümü lövhəyə çatdırdım. Müəllim ağzını açmağa macal tapmamış, bir parça təbaşir götürüb yazaraq dedim:

Mənim adım

Piscine Molitor Pateldir

Hamının bildiyi

-Mən adımın ilk iki hərfini iki dəfə vurğuladım-−

Pi Patel

Daha dəqiq olmaq üçün isə, altdan yazdım:

p = 3,14

Bunun ardınca böyük bir çevrə çəkib, eynilə həndəsə dərsindəki kimi onun diametrini işarələdim.

Sinifdə sükut hökm sürürdü. Müəllim lövhəyə baxırdı. Mən nəfəsimi içimə çəkib dayanmışdım.

Nəhayət müəllim dilləndi:

– Əla, Pi. Otur. Gələn dəfə cavab vermək istəyəndə, icazə almağı unutma.

Aydındır, ser.

O adımın qarşısına bir quş qoydu. Növbədə olan uşaqlar özlərini təqdim etməyə davam etdilər.

–Mənsur Əhməd.

Mən xilas olmuşdum.

– Qautam Sivarac.

Rahat nəfəs ala bilirdim.

–Arun Annaci.

Yeni dövr yetişdi!

Bu diqqətçəkən tamaşanı hər müəllim üçün ayrıca oynadım. Təkrar, biliyin anasıdır, bu təkcə heyvanlara deyil, insana da aiddir. İki adi adı olan oğlan uşağının arasından sivişib, lövhəyə çıxmağım artıq vərdiş halını almışdı. Bir-iki dəfədən sonra oğlanlar mənimlə birlikdə adımı tələffüz etməyə başlamışdılar. Hər dəfə yeni adımın altından xətt çəkərkən, yerdəki uşaqlardan onu eşitmək elə həyəcanverici idi ki. Yəqin ki, hər orkestr dirijorunun arzusu bu idi ki, onun əl hərəkəti ilə böyük bir qrup idarə olunsun. Bacardığım qədər sürətlə lövhədə yazarkən, yerdəki oğlanlarlardan “Üç! Nöqtə! Bir! Dörd!” pıçıltılarını eşidirdim və mən konsertimi bitirəndə dairəni elə böyük enerjiylə çəkirdim ki, təbaşir parçaları havada uçuşurdu.