скачать книгу бесплатно
Qəzəllər
Hacı Mail
Kitaba görkəmli füzulişünas-alim, qəzəlxan-şair, ustad Hacı Mailin yaradıcılığının müxtəlif illərində qələmə aldığı qəzəllər daxil edilmişdir.
Hacı Mail
Qəzəllər
SÖZ SƏRRAFI[1 - Zahir Adiloğlunun Hacı Mailə həsr olunmuş “Sonsuz ömrə nöqtə qoyulmaz” (Bakı, “Nurlan”, 2005) adlı kitabından götürülmüşdür.]
Hacı Maili gənc yaşlarımdan tanıyırdım. Ona həmişə böyük hörmətim olub.
Hacı Mail bütün Abşeronun, Bakı kəndlərinin sevimlisi idi. Şirin danışığı, hazırcavablığı, ədəb-ərkanı, duzlu-məzəli söhbətləri ilə hamının qəlbinə yol tapardı.
Cavan olmasına baxmayaraq, Mailə bütün Bakı kəndlərinin toy-büsat mərasimlərində xüsusi hörmətlə yanaşıb daim yuxarı başda oturdar, salamlaşmağa, kəlmə kəsməyə, şuxluq etməyə can atardılar. O da öz növbəsində hamı ilə görüşüb söhbət etməyə, hamıdan hal-əhval tutmağa çalışardı.
Xanəndələr Hacı Maildən hansı dəstgahı dinləmək istədiyini eşitdikdə, onun bu arzusunu böyük məmnuniyyətlə yerinə yetirərdilər. Dəstgahın ifası zamanı Füzulinin, Seyid Əzimin, Racinin, Sərrafın, Səməd Mənsurun, Həsən Səyyarın, Ağadadaş Münirinin, Azərin, Saqibin və Vahidin qəzəlləri ilə yanaşı, Mailin də qəzəlləri oxunardı. Bu da, sözsüz, məclisi daha da rövnəqləndirərdi.
Bildiyiniz kimi, Nardaran Abşeron kəndləri arasında dindarlığı, şeirə-sənətə, xüsusilə muğama vurğunluğu ilə fərqlənir. Mail məhz bu kənddə doğulduğundan uşaqlıqdan İslam dininə, klassik ədəbiyyatımıza, Şərq poeziyasına, ərəb və fars dillərinə böyük maraq göstərərdi.
O, elm, hikmətli sözlər və gözəl şeirlər öyrənmək üçün Abşeronun, eləcə də Azərbaycanın bütün rayon və kəndlərini qarış-qarış gəzər, köhnə savadlı kişilərdən eşitdiklərini öz dəftərçəsinə qeyd edərdi. Qısa müddətdən sonra bu söz inciləri əzbərlənib ayrı-ayrı məclislərdə şövqlə səslənərdi.
Mən Mailin bizim Kürdəxanı kəndinə, dövrünün ən ziyalı adamlarından biri olan Məşədi Hüseynağanın yanına gəlib ondan çoxlu şeir öyrəndiyinin dəfələrlə şahidi olmuşam.
Hacı Mail əsl söz sərrafı, şeir-sənət aşiqi idi. Məclislərdə hamı ona qulaq kəsilər, danışmağı, şeir oxumağı, Füzuli qəzəllərini təhlil etməyi xahiş edərdi. Mail də öz növbəsində poeziyamızın günəşi hesab olunan Füzulinin qəzəllərini elə məharətlə təhlil edərdi ki, hamı, o cümlədən peşəkar ədəbiyyatçılar belə ona heyran qalardılar.
Məlumdur ki, Füzulini təhlil etmək o qədər də asan məsələ deyil. Bunun üçün ərəb və fars dillərini, ana dilini, Qurani-Kərimi, dini, şəriəti, islam tarixini, məzhəbləri, əruzu, qədim Şərq fəlsəfəsini, bütünlükdə Şərq poeziyasını, təbabətini və əsatirini bilmək lazımdır. Əks təqdirdə Füzulini açmaq qeyri-mümkündür.
Hacı Mail bu sahələrin hamısından yaxşı xəbərdar idi. Üstəlik poeziyanı dərindən duyurdu və rəvan təbli şair idi. Bu səbəbdən Füzulini gözəl şərh etməyi bacarırdı.
Cəsarətlə deyə bilərəm ki, ürəfa məclislərində Füzulini Əli Fəhmidən sonra Hacı Mail qədər gözəl aça bilən ikinci şəxsə rast gəlməmişəm.
Rəhmətlik Mail mənimlə söhbətlərində tez-tez deyərdi ki, Füzulinin türk divanındakı bütün qəzəlləri şərh etməyə nail olmuşdur.
Hacı Mailin klassik ədəbiyyatımızın təbliği sahəsində də misilsiz xidmətləri olub. O, Füzulinin türk divanının elmi-tənqidi mətnini hazırlayıb nəşr etdirmiş, “Leyli və Məcnun” əsərinin elmi-tənqidi mətnini redaktə etmiş, Cahanşah Həqiqinin əsərlərini oxuculara çatdırmışdır.
Hacı Mail vaxtı ilə Bakıda məşhur olan “Məcməüş-şüəra” ədəbi məclisini öz Nardarandakı evində bərpa etdirərək onun ilk sədri seçilmişdi. 1994-cü ildə isə “Füzuli” ədəbi məclisinin əsasını qoyub ömrünün sonunadək ona rəhbərlik etmişdi.
O, həm də klassik üslubda, ələlxüsus əruz vəznində yazan bir çox istedadlı gəncin aşkara çıxarılıb şair və sənətkar kimi yetişməsində çox böyük rol oynamışdır. Misal üçün təkcə mərhum Baba Pünhanı göstərmək kifayətdir.
Mail özü də, Füzuli demişkən, “ləbi Hikmət Dayəsi (Allah-təala – V.M.) tərəfindən şeir cəhdi ilə tər qılınmış” püxtə şair idi. Bizə gözəl qəzəllərdən, qəsidələrdən, tərcibəndlərdən, tərkibbəndlərdən, novhələrdən, mürəbbelərdən, müxəmməslərdən, müsəddəslərdən, müsəbbelərdən, müsəmmənlərdən, qitələrdən, təxmislərdən və təzminlərdən ibarət zəngin irs qoyub getmişdir. Təkcə qəzəllərinin sayı mindən artıq idi.
Təəssüf ki, Mailin indiyədək həcmcə çox da böyük olmayan iki kitabı çapdan çıxmışdır ki, bunlar da onun şeirlərinin az bir qismini təşkil edir.
Mailin həm əruz, həm də heca vəznlərində oxunaqlı şeirləri çoxdur. Onlar mövzu baxımından rəngarəngliyi ilə fərqlənir: vətən və millət sevgisi, Allah, Peyğəmbər (s), Əhli-Beyt (ə) eşqi, Kərbəla vaqiəsi, dünyanın faniliyi, zülmə, haqsızlığa nifrət, dostluğa, sədaqətə məhəbbət, doğruluğa, düzgünlüyə dəvət, kin-küdurət, ədalətsizliklə barışmamaq və s.
Mail hələ gənc ikən Azərbaycan oğlu olduğunu, özünü vətənsiz təsəvvür etmədiyini bəyan etmişdi:
Hər kim soruşa gər mənim ünvanımı sizdən,
Ol şəxsə deyin: “Mailin ünvanı vətəndir!”.
O, Azərbaycanı bütöv olaraq sevirdi. Bakı ilə Təbrizi bir-birindən ayırmır, özünü o taylı-bu taylı Azərbaycan oğlu sayır, gec-tez vətənin birləşəcəyinə ürəkdən inanır, bu günü böyük həsrətlə gözləyirdi:
Ağlım söz kəsəndən bu günə kimi,
Dilimdə əzbərdir sözü Təbrizin.
Necə şükr etməyim ulu Tanrıya,
Mənə qismət oldu özü Təbrizin!
…Birləşdi Vyetnam da, Korey, alman da,
Bircə biz qalmışıq yarı o yanda,
Yarısı həsrətlə baxır bu yanda,
Gözlər həsrət gözü bizi Təbrizin…
Hacı Mail Allah-təalanı hər şeydən uca tutur, Rəbbinin məxluqatı gözəl yaratdığını, insanlara səmavi kitablar, peyğəmbərlər göndərib onları doğru yola dəvət etdiyini, xudbinlikdən, mənəm-mənəmlikdən uzaq olub bir-birləri ilə dostluq, ülfət etməyi, mehriban olmağı tövsiyə edirdi. O, insanların öz nəfslərinə uyaraq Allahın tövsiyələrini və buyruqlarını unutduqlarını ürək yanğısı ilə qələmə alırdı:
…“Sən”ü “mən” kəlməsi aləmdə Sənə məxsusdur,
“Sən” üçün əfv elə, ey qadiri-sübhan Rəbbim.
“Biz” sözündən budu məqsəd ki, biz “mən” deməyək,
“Mən” sözü etdi bizi gör nə pərişan, Rəbbim.
“Mən” sözü əzbər olubdur dilimizdə daim,
Cəhl ilə eyləmişik aləmi viran, Rəbbim.
…Zahirən adımız olmuşsa müsəlman, əmma,
Eylərik nəfsimizə dini də qurban, Rəbbim…
Hacı Mail Məhəmməd Peyğəmbəri (s) Allah-təalanın yaratdığı ən gözəl, ən kamil, ən yüksək insan sayır, risalətinin əbədi olduğunu bəyan edir, ariflərin onu könül sultanı saydığını, cahillərin isə anlamadığını bildirirdi:
Ya Mühəmməd! Ya Nəbi! Ey bir adı Xeyrül-bəşər,
Olmasaydın dərk qılmazdı şərü xeyrin bəşər.
Ol ki, arifdir, bilir yetməz sənə kim, bir nəbi,
Ol ki, cahildir, səni dərk eyləməz, cəhl eyləyər.
Şair müttəqilərin imamı Əli əleyhissəlamı isə irfan dəryası, Allahın şiri, din uğrunda bir çox vuruşun qəhrəmanı, səxavət kanı, ən çətin şəri məsələləri həll edə biləcək kimsə, igidlik, müdriklik rəmzi kimi vəsf edirdi:
Əhli-irfanə, könül, bir ismi-pünhandır Əli,
Kimsə bilməz ki, necə bir əhli-irfandır Əli.
Olmasaydı “Zülfiqar”, əldən gedərdi dinimiz,
“La fəta illa Əli”yə bunca bürhandır Əli.
Bir qəzavat olmayıb keçsin Əlisiz şər’idə,
Düşmənani-müslimə bir şiri-meydandır Əli.
…Yox Peyəmbərdən sora bir kəs Əliyə tay ola,
Batinin gör, zahirən hərçənd insandır Əli!
Hacı Mail bütövlükdə Əhli-Beyti (ə) geniş tərənnüm edir, İmam Hüseyn əleyhissəlamın Allahın dəvətini böyük şövqlə qəbul etdiyini, İlahi imtahandan ləyaqətlə çıxdığını, özünü din, əqidə, amal, azadlıq, İslamın ülviyyəti uğrunda qurban verdiyini vurğulayırdı:
Otursun başda məclisdə Mühəmməd ibni Əbdullah,
Onun yanında əyləşsin, Əliyyül-Mürtəza gəlsin.
Həsən bir yanda əyləşsin, bəzətsin bəzmi-irfanı,
Hüseyn şəm’i-büsat olsun, şəhi-Kərbübəla gəlsin.
Həyavü ismətin kani, əlində qanlı bir köynək,
Şəfaət verməyə məhşər günü Xeyrünnisa gəlsin.
və yaxud:
“Qalu bəla”də tək Hüseyn söylədi Xaliqə “bəla”,
Dərk eləməz “bəla” sözün Kərbübəlayə gəlməyən.
Şair fani dünya malına aludə olanların, düzlükdən, doğruluqdan, halallıqdan uzaqlaşanların halına ürəkdən acıyırdı:
Dünya malına, mülkünə divanə olan çox,
Öz meylini bihudə bu dünyayə salan çox.
Dünya malını heç neçəyə – müftə alan çox,
Düzlük qıt olub, ərşə çıxıb, leyk olan yox.
Hacı Mailin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olan hər bir kəs onu ilk növbədə qəzəl şairi kimi tanıyırdı. Mailin qəzəlləri ülvi məhəbbətin tərənnümünə həsr olunmuş əsl poeziya nümunələri idi. O, şeirdə və qəzəldə dahi Füzulini əlçatmaz zirvə, Vahidi isə Ustad hesab edirdi.
İnamla deyə bilərəm ki, Hacı Mail bu gün xanəndələrimizin Füzuli, Hacı Seyid Əzim və Vahiddən sonra ən çox müraciət etdikləri şairlərdən biridir.
Hacı Mail Allahın mömin bəndələrindən idi. O, sovet dönəmində, ateizmin tüğyan etdiyi bir şəraitdə heç kimdən çəkinmədən hər il öz evində Peyğəmbərimizin (s) mövlud gününü böyük təntənə ilə qeyd edər, aşura mərasimləri keçirərdi.
Mövlud günü sözün əsl mənasında Peyğəmbərə (s) layiq bir məclis olardı. Bu məclislərdə Məhəmməd salavatullahın nübüvvətindən, Qurani-Kərimdən, dinimizdən, şəriətimizdən geniş söhbət açılar, Peyğəmbərimizə (s), Əhli-Beytə (ə) həsr olunmuş gözəl şeirlər oxunardı.
Hacı Mail çox maraqlı, təkrarolunmaz bir insan idi. Onunla ünsüyyətdə bulunan hər bir kəs duzlu-məzəli söhbətlərindən doymaq bilməzdi. Sözü həmişə yerində, özü də çox gözəl deyərdi.
Zarafatları bu gün də dostların, onu yaxından tanıyanların dilindən düşmür. Sizi inandırıram ki, əgər bu zarafatları bir yerə toplasaq, çox maraqlı bir kitab əmələ gələr.
Hacı Mail dostluqda və yoldaşlıqda da möhkəm idi. Hamının xeyir-şərində yaxından iştirak edər, gəlişi ilə məclisləri zinətləndirərdi. Azərbaycanın elə bir bölgəsi yoxdur ki, oraya getməmiş olsun.
Bu gün Hacı Mail aramızda yoxdur. O, haqq dünyasında, bərzəx aləmindədir.
Biz Hacı Mailin 80 illik yubileyini onsuz keçiririk.
Hacı Mailə ən böyük ehtiramımız bundan ibarət olar ki, onun bütün əsərlərini küll halında nəşr etdirib geniş oxucu kütləsinə çatdıraq. Bununla da biz, bir tərəfdən, şairin nigaran ruhunu intizardan qurtarmış olarıq, digər tərəfdən isə mailsevərləri bir daha ürəkdən sevindirərik.
Hacı Vasim MƏMMƏDƏLİYEV
akademik
HACI MAİL
(Tərcümeyi-hal)
Görkəmli füzulişünas-alim, qəzəlxan-şair, filologiya elmləri namizədi Mail İsmayıl oğlu Əliyev (Hacı Mail) 1935-ci il oktyabr ayının 25-də Bakının Nardaran kəndində dindar bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Atası İsmayıl Hacı Məhəmməd Tağı oğlu Nardaranda və ətraf kəndlərdə sayılıb-seçilən, möhtərəm və təqvalı şəxslərdən biri idi. Anası Hüsniyyə xanım o zamanın imkanlı şəxslərindən olan Seyfulla kişinin qızı idi.
Heç bir xüsusi təhsili olmasa da İsmayıl kişi İslam dininin incəliklərinə, klassik Şərq ədəbiyyatına, xüsusən Məhəmməd Füzuli yaradıcılığına dərindən bələd idi. O, öz evində tez-tez dini və ədəbi məclislər təşkil edər, o dövrün söz və irfan əhlini bu məclislərə dəvət edərdi. Məhəmməd Peyğəmbərin (s) mövlud gününü və İmamlarımızın (ə) təvəllüd və vəfat günlərini vaxtlı-vaxtında qeyd edərdi (Sonralar bu ənənəni Hacı Mail öz evində davam etdirirdi). Bu məclislərdə dini mövzuda söhbətlərlə yanaşı, klassik ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılıq- larına da müraciət olunar, Nizami, Füzuli, Nəsimi, Seyid Əzim və digər böyük sənətkarların əsərlərində işlənən çətin anlaşılan beytlər şərh olunardı. Yaşı az olduğuna görə Maili bu məclislərə buraxmazdılar. Lakin qadağalara baxmayaraq, balaca Mail gizlicə qapının arxasından içəridə gedən söhbətlərə diqqətlə qulaq asardı. Uşaq yaşından Füzuli şeirinin, Füzuli sözünün sehrinə düşən Mailin klassik ədəbiyyata və şeir yazmağa marağı təbii idi.
II Dünya Müharibəsinin qanlı-qadalı illərində Mail Nardaran kəndindəki 130 nömrəli orta məktəbin birinci sinfinə getməyə başlayır. Elm öyrənməyə, hərtərəfli savad almağa hədsiz həvəsi vardı Mailin. Lakin bir tərəfdən müharibənin ağır şərtləri, digər tərəfdən ailənin böyük olması və maddi çətinliklər onun məktəbə davamiyyətini aşağı salırdı.
O vaxtlar Nardaran əhalisinin əksəriyyəti əkinçilik, az bir hissəsi isə balıqçılıqla məşğul olurdu. İsmayıl kişinin də bir qədər əkin sahəsi vardı. Ailənin böyük övladı olan Mail təsərrüfat işlərində atasına köməklik göstərirdi. Bununla belə gənc Mail imkan tapan kimi mütaliə ilə, xüsusən klassik ədəbiyyatı mütaliə etməklə məşğul olardı.
İsmayıl kişinin qulağı ağır eşitdiyinə görə onu müharibəyə aparmamışdılar. Mail özündən yaşca kiçik olan beş qardaşının və dörd bacısının həyatda uğur qazanması üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Buna görə Hacı Mail gənc yaşlarından öz nəslində və kənd camaatı arasında böyük hörmət qazanmışdı.
1951-ci ildə Mail Nardaran məktəbinin yeddinci sinfini bitirir və qonşu qəsəbə Maştağadakı 128 nömrəli orta məktəbin səkkizinci sinfinə getməyə başlayır. O zaman Nardaran məktəbi yeddiillik olduğundan təhsilini davam etdirmək istəyən nardaranlılar Maştağa məktəblərinə oxumağa gedərdilər. Bu məktəbdə dərs deyən Məmməd Nuru oğlu, Seyid Əli müəllim kimi Şərq ədəbiyyatını mükəmməl bilən müəllimlərdən ədəbiyyat dərsləri alan Mail, həmçinin Maştağa ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndələri – Məhəmmədəli Şəfayi, Hacı Kazım, Ağahüseyn Əfsun, Seyidağa kimi şairlərlə yaxından tanış olur (Sonralar onlarla dostluq edir). Məktəbdə ədəbiyyat dərnəkləri təşkil edir.
Hacı Mail rəsmi təhsillə yanaşı, o vaxt Nardaranda və ətraf kəndlərdə tanınmış alim, şair və arif Hacı Şeyx Əli “Tuti” təxəllüsdən şəriət və irfan, Paşa Mirzəbağır oğlundan (Hacı Paşa Əzadar) əruz və qafiyə, Zirə kəndində şeyx Əhməddən hüsnxət (qeyd etmək lazımdır ki, Hacı Mailin nəstəliq xəttində gözəl xətti vardı), Binə kəndində Ağa Mövsüm Naseh təxəllüsdən (Nəcəf alimi) hikmət və fəlsəfə, Bakıda əslən iranlı olan Məşədi Lətifdən fars dili və ədəbiyyatı, Abşeronun məşhur muğam bilicilərindən olan Məşədi Səməd, Məşədi Şükürdən muğam dərsləri alır.
Hacı Mail həmçinin Kürdəxanı kəndində klassik ədəbiyyatımızın gözəl bilicilərindən olan Məşədi Hüseynağa, Məşədi Məzahir, Maştağa kəndindən Mir Əbdülqəni ağa, Buzovna kəndindən əslən nardaranlı olan, Nəcəf təhsili almış alimlərdən Məşədi Məzahir, məşhur şərqşünas alimlərdən Əli Fəhmi, professor Əkrəm Cəfər, ustad qəzəlxan Əlağa Vahid və dövrünün digər böyük şəxsiyyətləri ilə gənc olmasına baxmayaraq həm dost olmuş, həm onlardan elm və irfan öyrənmiş, həm də onlarla birlikdə müxtəlif elmi və ədəbi məclislərdə iştirak etmişdi.
1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi İnstitutuna daxil olur. İdmana böyük həvəsi olan Mail boks üzrə müxtəlif yarışlarda iştirak edir. Bir çox yarışların qalibi olur. 1960-cı ildə bu institutda təhsilini başa vurur. 1977-ci ilə kimi müxtəlif vəzifələrdə çalışır.
Hacı Mailin bir şair kimi püxtələşən və məşhurlaşan dövrü 1960-1980-cı illərə təsadüf edir. Onun yazdığı qəzəllər dillərdə əzbər gəzir, hamı tərəfindən sevilir. Xanəndələr el şənliklərində Mailin qəzəllərini ifa edirdilər. Mailin çox gənc yaşlarında yazdığı “Arif olanın sevgili cananı Vətəndir”, “Az elə nazı mənə, məhz budur nöqsanın”, “Nola ol yar məni bircə dəfə yad eləsin”, “Yenə meydan oxuyur qəmzələrin cəlladə”, “Hərdən ol qönçə dodaqlar açılır, xəndə olur” və s. qəzəlləri xalq tərəfindən çox bəyənilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, 60-cı illərdən bu yana Azərbaycan xanəndələrinin Füzuli, Seyid Əzim və Vahiddən sonra qəzəllərinə ən çox müraciət etdikləri şair məhz Hacı Mail olmuşdur.
Hacı Mail 1977-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutuna elmi işçi kimi işə qəbul olunur. Aldığı ali təhsilin başqa sahəyə aid olmasına baxmayaraq, fars və ərəb dillərini bilməsi, klassik Şərq ədəbiyyatına dərindən bələd olması, ərəb əlifbası ilə gözəl xəttə malik olması, əlyazma kitabları üzrə mütəxəssis olması onun bu instituta məmnuniyyətlə qəbul edilməsinə səbəb olur. Akademiya həyatı, elmi mühit Hacı Mailin elmi fəaliyyətinin inkişaf etməsində xüsusi rol oynayır. Burada o, özünə gözəl alim dostlar qazanır: Mərhum akademik Ziya Bünyadov, akademik Həmid Araslı, professor Əkrəm Cəfər (əruzşünas-alim), görkəmli alim professor Rüstəm Əliyev, professor Əbülfəz Rəhimov (mərdəkanlı, mətnşünas-alim) professor Cahangir Qəhrəmanov (Əlyazmalar İnstitutunun sabiq direktoru), akademik Bəkir Nəbiyev, akademik Hacı Vasim Məmmədəliyev və bir çox başqa böyük alim və səmimi insanlarla dostluq onun elmi fəaliyyətində də özünü göstərir. Ömrünün sonuna qədər – yəni, 20 ildən artıq bir dövr ərzində məhsuldar işlədiyi bu institutda Hacı Mail Məhəmməd Füzuli divanının müxtəlif ölkələrdə qorunub-saxlanılan ən qədim nüsxələri üzərində tədqiqat işi aparmış, Füzuli divanının kamil elmi-tənqidi mətnini hazırlamışdı. Lakin uzun müddət əlyazma halında qalan bu kitab, nəhayət, 1996-cı ildə Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 500 illiyi münasibəti ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin sərəncamı ilə çap olunur. Bundan başqa o, həm də Füzuli divanına geniş şərh yazmışdır. Həmin şərhlərin bir qismi mətbuatda dərc olunmuşdur.
Hacı Mailin elmi fəaliyyəti təkcə Füzuli yaradıcılığı ilə məhdudlaşmırdı. O, məşhur Qaraqoyunlu hökmdarlarından olan Cahanşah Həqiqinin əsərlərini çapa hazırlamış (mərhum professor Əbülfəz Rəhimovla birlikdə) və Azərbaycanın tanınmış şairlərinin novhə və mərsiyələrindən ibarət “Dahilərin göz yaşı” adlı kitabını çap etdirmişdi. Redaktorluğu altında bir çox kitablar çap olunmuşdu: “Kişvərinin seçilmiş əsərləri”, Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərinin elmi tənqidi mətni, “Hacı Şeyx Əli Tutinin şeirləri”, “Füzuliyə təxmislər” və s.
Hacı Mailin şeirləri gənc yaşlarından Azərbaycanın müxtəlif qəzet və dərgilərində çap olunurdu, lakin ilk dəfə kitab şəklində 1986-cı ildə “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən nəşrə hazırlanan “Qəzəllər” toplusunda 60 qəzəli çap olunmuşdu. 1994-cü ildə isə “Azərbaycan” nəşriyyatında dahi şairimiz Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi münasibətilə “Qəzəllər” kitabı buraxılmışdı.
1990-cı ilin yayında Hacı Mail öz evində əsası 1860-cı ildə Bakı şəhərində qoyulmuş, lakin Sovet hökuməti tərəfindən 1924-cü ildə qapanan “Məcməüş-şüəra” ədəbi məclisini bərpa edir. Bu münasibətlə məclisin üzvü mərhum Namiq Şəfayi (maştağalı şair Məhəmmədəli Şəfayinin oğludur) yazır:
…Yığılıb gəldi bütün şairlər,
Məsləhət eylədi, tədbir oldu.
Şüəra məclisi, bu ali bina,
Düzəlib, bir daha tə’mir oldu.
Şükrilillah ki, yetişdim kamə,
Mailin döndü evi pir oldu…
Əruz vəznində, sonradan isə hecada və sərbəst vəzndə də yazan şairlər Hacı Mail tərəfindən bu məclisə dəvət olunurdular. “Məcməüş-şüəra”nın fəaliyyəti televiziya ekranlarında işıqlandırılır, ölkə mətbuatında bu haqda məqalələr çap olunurdu. Qonşu İran və Türkiyənin mətbuatında da bu məclis haqqında məlumatlar verilirdi. İran İslam Respublikasında dərc olunan “Füruği-azadi” qəzetinin 1370-ci il 13-14 azər (04-05 dekabr 1991) nömrələrində Əhməd Azəroğlu yazır:
“Bu ədəbi əncümən 20-ci illərə qədər davam etmiş, sonra şura hökuməti iş başına gəldikdə qapandı. O zaman arabir bir para evlərdə gizli şəraitdə cələsələr keçirilirdi. 1923-cü ildə bu gizli cələsələr də həmişəlik tətil oldu.
1990-cı ildə bu məclis təzədən Nardaran şəhrində Hacı Mailin başçılığı ilə hər həftə şənbə günləri mürəttəb təşkil olur və 1991-ci ildə hökumət tərəfindən rəsmiyyətlə tanınmışdır”.
Məşhur qəzəl şairləri: Həkim Qəni, Ələkbər Şahid, Rüstəm Samit, Cəfər Rəmzi, Mirzə Müştaq, Ağaəmi Buzovnalı, Ənvər Nəzərli, Şahin Fazil, Elnarə Buzovnalı, Namiq Şəfayi, Baba Pünhan, Hacı Ələmdar Mahir, Hacı Qəzənfər Talib, Hacı Yaşar Cahid və başqaları bu məclisin daimi iştirakçıları idilər.
Bir müddət sonra məclis Bakıya köçərək Mədəniyyət fondunda fəaliyyətini davam etdirməyə başlayır. Lakin müəyyən səbəblərə görə Hacı Mail öz istəyi ilə məclisin sədrliyindən uzaqlaşır.
1994-cü ildə Hacı Mail “Füzuli ədəbi məclisi” adlı yeni bir şeir məclisi təşkil edir. Ömrünün sonuna kimi, yəni 1999-cu ilə qədər bu məclisə rəhbərlik edir.
1990-cı ildə Hacı Mail Azərbaycan Respublikasından ilk dəfə olaraq Həcc ziyarətinə gedən zəvvarların sırasında Məkkə ziyarətinə gedir. 1991-ci ildə İran İslam Respublikasında rəsmi səfərdə olur. Məşhəd şəhərində İmam Rza (ə)-ın məqbərəsini ziyarət edir. Təbrizdə, Ərdəbildə, Qumda və başqa şəhərlərdə müxtəlif tədbirlərə qatılır. 1994-cü ildə Kərbəlada, Nəcəfdə və İraqın başqa şəhərlərində İmamlarımızın (ə) məzarlarını ziyarət edir. 1996-cı ildə İraqda Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi münasibəti ilə keçirilən konfransda Azərbaycandan gedən nümayəndə heyətinin tərkibində olur. Dəfələrlə Türkiyədə, Orta Asyanın bir çox şəhərlərində, Rusiyada keçirilən elmi-dini konfranslarda iştirak edir. Elmi, ədəbi və dini fəaliyyətlərinə görə Azərbaycanın və başqa ölkələrin fəxri adları və təşəkkürnamələri ilə təltif olunur.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutundakı elmi fəaliyyətinə, dahi şairimiz Məhəmməd Füzulinin “Divan”ının elmi-tənqidi mətninə, M. Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərinin tədqiqatçı-alim Ayna Babayeva tərəfindən hazırlanmış elmi-tənqidi mətninin mükəmməl redaktəsinə və s. elmi işlərinə görə 1997-ci ildə Hacı Mailə müdafiəsiz “filologiya elmləri namizədi” (filologiya üzrə fəlsəfə doktoru) elmi dərəcəsi verilir.
