скачать книгу бесплатно
Рамил Курамшин
Рафис Корбан
УЙНА, ГАРМУН[2 - Рәшит Кәлимуллин музыкасы.]
Ялгыз гармун иңли урамнарны,
Әллә җырлый, әллә елый ул,
Тирән уйга чумган төнге авыл,
Ялгыз гармун моңын тыңлый ул.
Уйна әле, өзеп уйна, гармун,
Уят әле сөю йөрәктә.
Ялгыз гармун иңли урамнарны,
Моңлы итеп уйный бигрәк тә.
Нигә моңлы гармун тавышлары,
Үзәкләрне өзә ник болай?
Гомеркәйләр үтте дигәннәр дә
Яшьлегенә кайтсын ди бугай.
Уйна әле, өзеп уйна, гармун,
Сине тыңлап дуслар яшь түксен.
Саклый һаман гармун төймәләре
Бар моңнарын безнең яшьлекнең.
Ялгыз гармун иңли урамнарны,
Кайткан гүя яшьлек яңадан.
Таныш моңнар саркый йөрәктәге
Беренче яр салган ярадан.
Уйна әле, өзеп уйна, гармун,
Тарат әле төннең карасын.
Синең моңнар яктысында дуслар
Яшьлекләрен кабат барласын.
Нәсих Вилданов
Иҗат эшенә һәвәс җаннарның тернәкләнеп һәм балкып китүе өчен ул туып үскән төбәк, авыл табигатенең гүзәллеге, күркәм гореф-гадәтләре генә җитмидер. Аның өчен әлеге авылның исеме дә үзенә бертөрле аһәңле яңгырашлы, җырлы-моңлы булуы кирәктер. Туган Татарстаныбызда андый исемле авыллар байтак. Кырлай… Салих-Тукай, Хансөяр, Танай, Кырым Сарай, Чулпыч… Саный китсәң, чыннан да, күп алар. Игътибар итегез әле, авыл үзенең исеме белән генә дә кешеләрнең холык-фигыльләренә йогынты ясый, яшәү рәвешләрен үз исеменә буйсындырадыр шикелле. Һәм, әлбәттә, андый авыллардан бер-бер нәрсә иҗат итәргә сәләтле зат чыкмый калмый торгандыр.
Халыкара конкурслар лауреаты, Халыклар дуслыгы орденлы Татар дәүләт җыр һәм бию ансамбленең танылган баянчысы, Татарстанның атказанган артисты Нәсих Вилдановның Әлмәт районындагы Гөлбакча авылында туып үскәнлеген белгәч, бу фикеремнән бөтенләй кире кайтмас булдым.
Бар икән шул андый авыл Әлмәт якларында. Урман кочагына сыенып, чын гөлбакча булып утырган, зур булмаган сөйкемле генә бер авыл ул. Нәкъ менә шушы авылда милади ел исәбе белән 1936 елның 3 августында, җәйнең куәсе кайнаган чакта туа Нәсих. Гадәттә, кайсы гына музыкантны алма, – баянчымы ул, скрипкачымы, тальянчымы, – йә аларның әти-әниләре, һич югында, туганнары оста җырчылар яки оста итеп бер-бер уен коралында уйнаучы була. Ә Нәсих исә әнкәсенең җеп эрләгәндә әкрен генә көйләп утыруын исәпкә алмаса, гаиләдә туган-тумача арасында зурлап телгә алырлык җырчыны да, уен коралында уйнаучыны да хәтерләми.
Нәсих Вилданов белән хәтер йомгагын сүтеп утырабыз. Ул тутырган яшь исәбен исәпләсәң байтакка җыела. Ә каршымда – сабыйларча чиста күңелле, егетләрчә тәвәккәл, баянына һәм ансамбльгә мәңге тугрылыклы риясыз бер кеше утыра. Ирексездән Нәсих Вилданов белән якыннан иң беренче тапкыр аралашкан чак искә төшә.
80 нче еллар башы иде. «Татарстан яшьләре» газетасында эшләгән чак. Без, редакциянең бер төркем журналистлары, артистлар белән бергәләшеп, газета укучылар белән очрашулар оештырып йөрибез. Балтачка килеп төштек. Эш, гадәттә, райкомнан башлана. Очрашабыз. Райкомның беренче секретаре артистлар белән кызыксына. Балтач халкын «егарлыклары» бармы, янәсе. Секретарьның «Баянчыгыз кем?» дигән соравына каршы Хәмдүнә Тимергалиева: «Менә ул, Нәсих Вилданов! Баянчы гына түгел – тулы бер оркестр. Человек-оркестр!..» – диде. Башта без моны юмарт шаяру дип кабул иткән идек. Әмма беренче концерттан соң ук җырчының хаклы булуына ышандык. Һәр көйнең «бәгъренә» үтеп, асылын тирән аңлап уйнады баянчы. Алар җырчы белән икесе дә җыр сулышы белән бергә сулады. Җырчы йә баянчыны, йә баянчы җырчыны «сөйрәгән» концертларны күп күргән бар. Ә монда бөтенләй башка хәл. Башка хәл, чөнки баянда – Нәсих Вилданов!
Хәтер йомгагын сүтәбез…
Кулына алган иң беренче гармунын яхшы хәтерли Нәсих. Алты яшьләр чамасы булгандыр. Абыйлары ун телле кечкенә генә гармун алып кайта. Өйдәге иң кадерле нәрсәләрнең берсенә әйләнә ул. Билгеле инде, тиктормас Нәсих тарткалап, ватып куймагае дип, гармунны гел өскәрәк, аның буе җитмәс җиргәрәк куярга тырышалар. Ләкин малайның гармунга омтылышы шулкадәр көчле ки, абыйлары түзми, гармунны Нәсих кулына тоттырырга мәҗбүр булалар. Алай гына да түгел, үзләренчә кызыксындыру чарасын да уйлап табалар. «Менә бу көйне өйрәнсәң, яшел төсле каләм синеке», – ди алар. Үҗәт була малай. Озакламый бөтен төсле каләмнәр аның кулына күчеп бетә.
Мәктәпкә укырга кергәндә шактый гына көйләр «тартырга» өйрәнгән була малай. Шуңадыр ул җыр дәресләрен көтеп ала. Җыр укытучысының һәр сүзен йотлыгып тыңлый, биремнәрне җиренә җиткереп үти. Ә инде озын тәнәфес җитсә – кулыннан гармун төшми. 4 нче класстан соң 5 нчедә укуын дәвам итәр өчен ул күршедәге Кама-Исмәгыйль мәктәбенә китә. Китә, әмма «гармунчы» дигән даны үзеннән күпкә алда барып җитә Нәсихнең.
Әле дә яхшы хәтерли ул. Урта мәктәпне тәмамлап йөргән көннәре. Сугыштан соңгы авыр еллар. Бөтен җирдә юклык. Чыгарылыш кичәсенә костюм алырсың дип, бар булганны туплап, җитмәгәнен аннан-моннан юнәтеп, өйдәгеләр Нәсих кулына акча тоттырып, Әлмәткә озата. Барып җитә. Китә Нәсих Әлмәт каласы буйлап. Йөри торгач, базарга килеп чыга бу. Гөнаһ шомлыгына күрә, шунда берәү баян сатып тормасынмы. Чыгарылыш кичәсе дә, костюм да онытыла. Кыскасы, Нәсих өйгә костюм урынына баян күтәреп кайта. Өйдәгеләр аңа каты бәрелми. Абыйсы гына: «Костюмның күп сәдәфлесен эләктергәнсең икән, энекәш…» – дип куя.
Гармун, гармун… Бары тик гармун! «Дөньяның кендеге кайда?» дип сорасалар, Нәсих шул чакларда ук инде, һич икеләнмичә «Гармунда!» дияр иде.
Урта белемне егет Әлмәт шәһәренең 1 нче татар мәктәбендә ала. Монда да, мәктәптәгечә, сәнгать тормышының кыл үзәгендә кайный ул. Төрле конкурслар, фестивальләр… Алардагы җиңү шатлыклары егетебезне тәмам канатлы итә. Нәкъ менә Әлмәттә укыганда Нәсих Казанда музыка училищесы барлыгын, анда профессиональ баянчылар әзерләнүен белә. Билгеле инде, баян белән «җенләнгән» егет шул училищедан гайрене белми дә, белергә дә теләми. Бөтен хыял-омтылышы, уй-теләге, өмете Казанда, музыка училищесында була аның.
Башланган эш – беткән эш, ди халык. Тәвәккәл егет, имтиханнарны уңышлы тапшырып, Казан музыка училищесына укырга керә. Тәҗрибәле педагог, игътибарлы остаз Анатолий Герасимов классында баян серләренә өйрәнә башлый. Нәсихне училище тормышы, Казанның музыка дөньясы үзенә бөтереп ала. Төпле карарга килгән егет баянчы һөнәренә кагылышлы бер генә нәрсәне дә игътибарыннан читтә калдырмый. Бу очракта «һөнәр» сүзе бигүк туры да килми торгандыр. Чөнки баянчы булу ул – сәләт камиллеге, җанның үзенә генә хас бер халәте. Нәсих моны һәрчак күңеле белән тоя. Шуның өчен дә, тәҗрибәле педагогларның булсынмы, чарланган баянчыларның булсынмы, һәркайсының сүзен – кирәкле сабак, киңәшләрен гыйлем итеп кабул кыла.
Үз көчеңне, мөмкинлегеңне сынап карау теләге, Казан кадәр Казанның зур концерт мәйданнарында чыгыш ясау хыялы кайсы гына баянчы-шәкертнең күңелен вәсвәсәләндерми икән. Алар да, училищеда укучы өч татар егете, берләшеп, баянчылар триосы оештырып җибәрә. Әйтергә кирәк, беренчеләрдән булып. Егетләрнең тырышлыгы бушка китми. Озакламый С. Сәйдәшевнең «Совет Армиясе маршы»н, И. Шәмсетдиновның тынлы агач уен кораллары квартеты өчен язылган әсәрен, А. Ключарёв эшкәртүендә халык көйләрен, Н. Җиһановның халык көйләренә нигезләнеп язылган «Сюита»сын Татарстан радиосында магнитофон тасмасына яздыралар. Бу әсәрләр трио башкаруында эфирда еш яңгырый торган була. Әлеге әсәрләр музыкаль тәлинкә итеп тә чыгарыла. Нәҗип Җиһановның «Сюита»сын тәлинкәгә яздырганда, алар композиторның үзе белән дә еш очраша. Аның киңәшләре, һәртөрле тәкъдимнәре егетләргә бер файдалы дәрес була. Инде зур сәхнәләргә дә, абруйлы концертларга да юл ачыла. Шундый концертларның берсеннән соң Татар дәүләт җыр һәм бию ансамбленең ул чактагы сәнгать җитәкчесе Җәүдәт Айдаров Нәсих белән Марс Макаровны ансамбльгә эшкә чакыра. Бу хәл 1962 елның гыйнварында була.
Менә шул көннән башлап Нәсих Вилданов үзенең бөтен гомерен ансамбльгә багышлый.
Сер түгел, һәр җырчының мөкиббән киткән «үз» музыканты була. «Аңа җырлавы җиңел» дип тамга сала җырчылар баянчыга. Янәшәңдә андый баянчы басып торганда, җырчы үзен күпкә тыныч тота. Тавышы «чирләгән» чак икән, андый баянчы җырчыны тартып чыгара да чыгара инде. Галия Гафиятуллина, Зәйтүнә Әхтәмова, Габделхак Шаһиев, Таһир Якупов, Хәнәви Шәйдуллин, Рафаэль Ильясов, Нәфисә Василова, Шамил Әхмәтҗанов, Лена Бичарина, Мөҗип Садыйков, Рафаэль Җаббаров кебек танылган җырчылар үзләренең иң яраткан җырларын Татарстан радиосында Нәсих Вилданов белән бергәләп яздыруны һәрчак кулай күрә.
Татар дәүләт җыр һәм бию ансамбле белән төрле мәмләкәтләргә бару баянчының дөнья музыкасына карашын киңәйтә. Монголия, Тунис, Италия, Мальта, Нигерия, Сенегал, Бенин, Германия, Чехословакия, Финляндия, Төркия кебек илләрдә булу, аларның музыкаль дөньясы белән якыннан танышу Нәсих Вилдановта профессиональ яктан туктаусыз камилләшүгә зур омтылышны саклый. Дөнья халыкларының баянга булган олы ихтирамы, аның мөмкинлекләрен һәр халыкның үзенчә ача алуы Нәсих Вилдановның бу илаһи уен коралына сүнмәс-сүрелмәс мәхәббәтен көчәйтеп кенә калмый, бәлки баянның пентатоникадагы серләрен кыюрак ачарга булыша.
Илдус Сафин
Марс Макаров
Минем туган ягым – борынгы Биләр ягы, хәзерге Алексеевск районы. Мин шул Биләр авылында 1938 елның 28 октябрендә туганмын.
Әтиебез 1942 елны НКВД эше буенча һәлак булгач, әниебез Мария Никитична, өч баласын ияртеп, үзенең туган авылына – Биләрдән әллә ни ерак булмаган Чурабатырга күчеп кайткан.
Гаиләдә миннән башка тагын өч кыз туган. Олысы – Галя исемлесе – өч яше тулгач, кинәт кенә каты авырып вафат булган. Бер сеңлем, бер апам хәзер дә исән-саулар.
Музыкага сәләтем биш-алты яшьләрдә ачыла башлаган булса кирәк.
Авыл халкы сөйләве буенча, әтием гармунда бик матур уйный торган булган. Ә әниемнең тегү машинасында кием-салым теккәндә әкрен генә җырлап утыруын мин әле дә яхшы хәтерлим, сагынып искә алам.
Әни клуб үзешчәннәре арасында да күренгәли иде. Әтидән калган Вараксин гармунында авыл көйләрен уйнавы һаман исемнән чыкмый. М. Фәйзинең «Галиябану» музыкаль драмасы буенча авыл сәхнәсендә куелган спектакльдә әни Галиябану ролен бик тә оста, килешле итеп башкара иде.
Минем көйгә-моңга, музыка дөньясына тартылуым, һичшиксез, әниемнең җырлавы һәм гармунда уйнавы белән бәйле. Әнидән отып алынган көйләр, әнидән ишеткән ул җырлар, яшермичә генә әйткәндә, бүгенге көндә дә минем иң яратып уйный торган әсәрләрем. «Урман кызы», «Без кабызган утлар сүнмәс алар» («Монтёрлар җыры»), «Һаваларда йолдыз», «Кошлар кебек» һәм башка шундый җырлар-көйләр колагымда әнинең яшь тавышы аша яңгырый.
Әниебез ул җырларның күбесен Чистай шәһәренең балалар йортында тәрбияләнгән вакытта отып-өйрәнеп алган икән. Миңа бигрәк тә аның «Уңыш бәйрәме» дип аталган, Л. Хәмиди тарафыннан вальс тибында язылган җырны җырлавы ошый иде. Бу җырны ул заманына хас бер патриотик горурлык, рухи күтәренкелек (пионерларча дип әйтимме инде), ялкынлы дәрт белән башкара иде. Салих Сәйдәшев, Җәүдәт Фәйзи, Заһид Хәбибуллин, Мансур Мозаффаровның популяр җырларын да мин иң элек әнием җырлавы аша белә башладым. «Юксыну», «Урман кызы», «Җиләк җыйганда» кебек лирик җырларның тирән, тылсымлы моңнары күңелгә әнә шул рәвешле сеңеп калган.
Ул чакларда авылда радио-фәлән юк, булса да, шул берничә йортта гына. Гармунда беренче отып алган көем хәтердә: әгәр ялгышмасам, «Сания апа суга бара…» дип башланган халык җыры иде ул. Соңрак инде рус халык бию көе «Барыня»ны өйрәндем, башка көйләр отып алдым.
Шуннан соң инде мине, гармунымны күтәртеп, чыршы бәйрәменә, аулак өйләргә, хәтта туйларга алып китә башладылар.
1946 елны үзебезнең Чурабатыр авылындагы башлангыч мәктәпкә укырга кердем. Беренче укытучыларым Антонида апа, Карп абый һәм Рокыя апа булды (фамилияләре истә калмаган, гел «абый», «апа» дип дәшү бит). Рокыя апа үткәргән җыр дәресләрендә без «Партизанка», «Щорс турында җыр» кебек җырларны күмәкләп башкара идек, һәм ул вакытлар балачакның әнә шул дәртле җырлары белән дә якты бер истәлек булып күңелгә кереп калган.
Музыкаль тәрбия алу мәсьәләсендә исә минем юлым балачактан ук гел уңа торды дисәм дә ялгыш булмас. Казанга күчеп килүгә үк, бәхетемә дип әйтимме, шул вакытларда инде шактый популяр булган, танылып өлгергән Рәис абый Сафиуллин белән таныштым. Нәкъ шул танышудан, очрашып-аралашудан соң, хромка гармунын ташлап, баянга күчәргә ниятләдем. Рәис абыйның өенә йөреп, баян буенча дәресләр ала башладым. Безгә – Рокыя Ибраһимованың һәм Мөхтәр Әхмәдиевнең уйнавын тыңлап үскән малайларга – Рәис Сафиуллинның төрле көйләргә вариацияләр ясавы гаҗәеп бер яңалык, яңа бер дөнья булып тоела иде. Аның, бернинди хак-түләү сорамыйча, мине баянда уйнарга өйрәтүе, кешелеклелек сыйфатлары алдагы тормышыма да бик нык тәэсир итте; музыка училищесына укырга кергәндә үземдә ышаныч һәм рухи бер көч тоя идем. Моннан тыш, мәктәптә укып йөргән чакларымда ук, Бату Мөлеков һәм Ифрат Хисамов белән якыннан аралашу да иҗат юлыма үзенә күрә бер ныклы этәргеч булгандыр дип уйлыйм.
Казан музыка училищесына мин 1958 елда кабул ителдем. Баян бүлегендә укытучы Виктор Седаков миңа рус халык көйләрен үзләштерергә ярдәм итте. Шул ук елларда, Ильяс Шәрипов башлап йөреп, баянчылар триосы оештырган идек. И. Шәрипов ул чакта инде шактый шомарган, баянда уйнау алымнарын яхшы үзләштергән һәм, әйтергә кирәк, шәхес буларак та өлгергән, бик тә акыллы, хисле бер музыкант иде. Студент-шәкертлек елларында ук, әнә шул триода катнашып та, ялгызым гына да (соло) радиога языла башладым. Ә инде җитди иҗат юлым халык көйләрен баян өчен эшкәртүдән башланды дип әйтергә кирәктер. Репертуарымда беренче яратып башкарган әсәрләрем – татар халык көйләре – «Кошлар кебек», «Алтын-көмеш», «Егетләр биюе» һәм С. Сәйдәшевнең «Совет Армиясе маршы», А. Хачатурянның «Кылыч тотып бию»е («Танец с саблями») иде.
1962 елны без, инде шактый буй үстергән егетләр, музыка училищесы белән саубуллашу кичәсенә җыелдык. Нәсих Вилданов белән икебезне Татар дәүләт җыр һәм бию ансамбленә билгеләделәр. Бусы әлеге коллективның сәнгать җитәкчесе Җәүдәт Айдаров соравы буенча эшләнде.
Ниһаять, без дә эшкә тотындык, гастрольләр башланды. Хәзер кайчак уйлап та куям: элекке Союзда безнең ансамбль булмаган берәр шәһәр калды микән, юк микән?
Ансамбль белән берничә ел буена гастрольдә эшләп кайткач, мин филармониянең лекторий бүлегенә күчтем. Бу эш тә миңа ярыйсы гына ошады, иҗатым өчен дә шактый файдалы булды.
