скачать книгу бесплатно
Rüstəm Behrudinin özü haqqında bilmədikləri
Müəllif kollektivi
Çağdaş ədəbiyyat #14
Bu kitab 80-ci illərdə ədəbiyyata gəlmiş görkəmli Azərbaycan şairi, fikir və düşüncə adamı R.Behrudi haqqında fərqli müəlliflərin müxtəlif illərdə yazdığı məqalələr toplusudur. Bəzi müəlliflərin elmi, bəzilərinin də elmi-publisistik şəkildə yazdığı bu məqalələr türkdilli ədəbiyyatımızın böyük şairi R.Behrudinin iç dünyasının, fikir və düşüncələrinin oxuculara çatdırılmasında xüsusi rol oynayacaq.
RÜSTƏM BEHRUDİNİN ÖZÜ HAQQINDA BİLMƏDİKLƏRİ
Xanım Sultanova
(Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru)
KİMLİK
80-ci illərdə ədəbiyyata gəlmiş istedadlı şair, geniş dü-şüncə və böyük fikir adamı Rüstəm Behrudi fəlsəfi, publi-sistik yazıları, həmçinin, mənəviyyatımıza nur çiləyən şeir-ləri ilə oxucusunun qəlbini çoxdan fəth etmişdir.
Rüstəm Hidayət oğlu Behrudi 1957-ci ilin sentyabrın 12-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonu-nun Behrud kəndində ziyalı ailəsində dünyaya göz açmış-dır. Rüstəm doqquz uşaqdan ibarət olan böyük bir ailənin ilk övladıdır. Atası Alməmmədov Hidayət Həsən oğlu bö-yük ailəsini dolandırmaq üçün kənd məktəbində azərbay-can dili və ədəbiyyatı müəllimi işləməklə bərabər dülgərlik edirdi.
Şair ilk təhsilini 1964-1973-ci illərdə doğma kəndində almış, 9 və 10-cu sinifləri isə qonşu kənd olan Biləv kənd or-ta məktəbində oxumuşdur. Gilan çayının sahilində, göz ox-şayan mənzərə, dağlar qoynunda uşaqlığını keçirən şairin təfəkkürünün inkişaf etməsində, eyni zamanda babasının nağılları, həyati hekayələri, repressiya qurbanları haqqında söhbətləri böyük rol oynamışdır. Kiçik yaşlarından Rüstəm türk dünyasının möhtəşəmliyini dədə adlandırdığı babası Həsən kişinin dəyirmanında, çax-çax sədası altında elə onun söhbətlərindən anlayıb, sevdi. Bu haqda şair dəfələrlə öz xatirələrində qeyd edir.
Orta məktəbi bitirdikdən sonra şair əvvəlcə Baramaçı-lıq fabrikində usta, kolxozda fəhlə, Naxçıvan şəhərində ti-kinti idarəsində fəhlə işləmiş, 1974-cü ildə isə sənədlərini Naxçıvan Dövlət İnstitutuna təqdim edərək Tarix-ədəbiy-yat fakültəsinə qəbul olunmuşdur. Birinci kursda oxuyar-kən “Yeni Ordubad” qəzetində ilk şeiri, “Şərq qapısı” qaze-tində isə ikinci şeiri dərc olunmuşdur. 1980-ci ilin əvvəllə-rində “Ulduz” və “Azərbaycan” jurnalında, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində dərc olunan şeirləri onu böyük oxucu kütləsinə tanıtmışdır. Tələbəlik illərindən istedadlı qələm sahibi kimi tanınan şair İnstitutu bitirdikdən sonra təyinatla 1979-cu ildə Kələki və Unus kəndlərinə ədəbiyyat müəllimi kimi göndərilmiş və 7 il bu məktəblərdə müəllim vəzifəsin-də çalışmışdı. Şairin sevə-sevə söz açdığı pedaqoji fəaliyyəti məhz bu məktəblərlə bağlı olmuşdu. Sonralar isə o, Ordu-bad tarix-diyarşünaslıq muzeyində elmi işçi vəzifəsində ça-lışmışdır.
Azad düşüncə, fərqli təfəkkürə, türkçülük ideyalarına görə şair hələ tələbəlik illərindən müvafiq orqanlar tərəfin-dən nəzarətə götürülmüşdü. İnstitutda həmfikir olduğu tə-ləbələri bir araya toplayıb yaratdığı “Azadlıq” tələbə təşki-latında türkçülük və azərbaycançılıq ideyalarına görə Milli Təhlükəsizlik Komitəsinin təqiblərinə məruz qalmış, dəfə-lərlə sorğu-suala çəkilmişdi. Lakin heç bir təzyiq şairi öz amalından, ideyalarını təbliğ etməkdən çəkindirə bilmə-miş, əksinə, daha da türk olduğu qədər türk olmayana da təsir edəcək qüdrətində olan sənət əsərləri yaratmağa ruh-landırmışdı. 1984-cü ilin bir payız günü özü qeyd etdiyi ki-mi, qatarın sonuncu vaqonunda Bakıya gəlmiş və burada qalmağı qərarlaşdırmışdı.
Bütün həyatı keşməkeşlər içində keçən şairə qohumlar-dan kənar, kimsəsiz bir şəhərdə yaşamaq heç də asan olma-mışdı. Burada o, Sabir Rüstəmxanlı, Əjdər Xanbabayevin köməkliyi ilə işə düzəldi. Şair ilk vaxtlar, “Yazıçı” nəşriy-yatında gecə qarovulçu, gündüzlər fəhlə kimi (maaddi ehti-yac üzündən nəşriyyatda çap olunan kitabları maşınlara yükləyib lazımi ünvana çatdıraraq boşaldırmış), sonralar isə bu nəşriyyatda redaktor oldu. Sabir Rüstəmxanlı ilə “Azərbaycan” qəzetini bərpa etdi. O vaxtlar Azərnəşrin di-rektoru olan mərhum Əjdər Xanbabayev onun həyatında xüsusi rol oynadı. Uşaqlıqdan Ə. Elçibəylə dostluğu, Xudu Məmmədovla, Azad Mirzəcanzadə ilə, Mirəli Seyidovla, Zi-ya Bünyadovla tanışlığı şairin vətənpərvərlik notları ilə köklənmiş ruhunda işıqlı bir dünya açdı. 80-ci illərin so-nunda Allah vergisi olaraq ilahi ilhamla söylənən şeirləri dillər əzbəri oldu. Azərbaycanın üstünü qara buludlar alar-kən azad fikirli, sərbəst düşüncəli şair vətənin istiqlalı üçün qeyrət kəmərini qurşayan öncüllərdən biri oldu. Azərbay-canda ilk mitinqə rəhbərlik etdi. 1988-ci il fevralın 19-u Azadlıq meydanında özünü tək şair deyil, həm də istedadlı siyasətçi, ideoloq kimi təsdiqlədi. Rüstəm Behrudinin bü-tün həyatı ədəbi fəaliyyəti kimi təlatümlər içində keçmişdir. Antisovet, Turançı, türkçü damğaları vurulan şair təqiblərə məruz qalmış, 1989-cu ildə çap olunmuş, “Şaman duadı” kitabı çapdan sonra qadağan olunmuşdu. Kitab Türkiyədə nəşr olunandan sonra Azərbaycanda nəşr olunmuşdur. Rus ordusu Azərbaycana girən günü Bakının komendantı döv-lət televiziyası ilə ilk çıxışında şairə millətçilik damğası vu-raraq həbs olunmasını tələb etdi. Səhərisi Rüstəm Behrudi həbs olundu.
Onun yaratdığı əsərlər 80-ci, 90-cı illər Azərbaycan mil-li düşüncə tərzinin formalaşmasında xüsusi rol oynadı. “Sa-lam, dar ağacı” şeiri vətən sərhəddinin hüdudlarını aşıb bü-tün türkdilli xalqların azadlıq marşı səviyyəsinə yüksəldi.
Türk dünyasının möhtəşəmliyi, bu dünya içindəki yük-sək dəyəri və əyilməz xalqın gerçək dünyagörüşünün tə-məlini özündə əks etdirən bu şeir əsrlər keçsə də Rüstəm Behrudinin tək Azərbaycanın, Türkiyənin deyil, Böyük Tu-ran şairi olduğunu təsdiqləyəcək. Bundan başqa “Şaman duası”, “Boz qurd”, “Vətən”, “And olsun”, “Ata dili” və s. kimi şeirləri eyni səviyyədə şairin oxucu kütləsi arasında populyarlığını artırdı. Bütün bu şeirlər bir-biri ilə sıx bağlı-dır və onların hamısında aparıcı xətti vətənpərvərlik möv-zusu təşkil edir. Lakin eyni mövzu təzadlı rəmzlər siste-mindən uğurla istifadə olunmaqla fərqli rakurslardan araş-dırılır ki, bu da şairin böyük ustalığına dəlalət edir.
1986-cı ildə “Yaddaşlara yazın” adlı ilk şeir kitabı “Ya-zıçı” nəşriyyatında çap olundu. Sonralar şairin 14 kitabı həm Azərbaycanda, həm də xarici ölkələrdə nəşr olunaraq işıq üzü gördü.
1989-cu ildə “Şaman duası” kitabı “Yazıçı” və Ankara-da “Ural-Altay dərnəyi” nəşriyyatlarında çap olundu. 1992-ci ildə “Salam, dar ağacı” “Gənclik” nəşriyyatında, 1993-cü ildə “Tənhalıqda ölüm qorxusu yoxdu” Ankarada “Ural-Altay dərnəyi” nəşriyyatında, 1996-cı ildə “Bitəcək hər şey bitməlidi” “Atilla” nəşriyyatında, 1997-ci ildə “İblis mələk-dən gözəldi” “Dünya” nəşriyyatında, 1999-cu ildə “Yer üzü görüş yeridi” “Atilla” nəşriyyatında, 2003-cü ildə “Din sev-dim din üstünə” “Orxan” nəşriyyatında, 2007-ci ildə 2 kita-bı: “Göz yaşlarından baxan Allah”, “Salam, dar ağacı” və 2012-ci ildə yenə 2 kitabı: “Yeddi rəng bir rəngdi daha”, “Qanlı kölgə” “Azərnəşrdə”, “Bir dəli ayrılıq kimi” “Qa-nun” nəşriyyatında, “Salam dar ağacı” yeni variantda An-karada çap olundu, onun şeirlərindən seçmələr bu günlərdə “Görən niyə susub Allah” adı ilə Almaniyada alman dilin-də işıq üzü görüb.
Rusiyanın paytaxtı Moskva şəhərində A.Axundovanın tərcüməsində şeir kitabı çapa hazırlanır. Son 2 ildə Tehran-da 2 kitabı işıq üzü gördü.
Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin Mədəniyyət Aka-demiyasının fəxri üzvü, “Türk Dünyası Uluslararası” şeir festivalının böyük ödülün (qızıl mükafatın) sahibi, Azər-baycanın bütövlüyü uğrunda “Qızıl qılınc” mükafatçısı R.Behrudinin şeirləri əsasında hazırlanmış tamaşa 1989-cu ildə Rusiyanın Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) şəhərin-də keçirilən Beynəlxalq folklor festivalının qalibi oldu. Rüs-təm Behrudinin şeirləri Dünya şeir antologiyalarında al-man, rus, fars, fransız, ingilis dillərinə tərcümə olunmuş-dur. 3 cildli Azərbaycan Antologiyasında Rüstəm Behrudi-nin müxtəlif şeirləri rus dilində dərc olunmuşdu. Şeirləri dərsliklərə salınmışdır.
Şairin illər boyu yazdığı yüksək dinamikaya, gözəl yazı üslubuna, zəngin dilə malik sənət nümunələri daima ədəbi irsimizin zənginləşməsinə xidmət etmişdir. Şairə uğur gəti-rən hər bir əsər Azərbaycanın bütövlüyü naminə oxunan nəğmələrdi.
Əhməd Bican Ərculasun
(professor)
Rüstəm Behrudi… Bir şaman nəvəsi. Hüseynzadə Əli, Ziya Göyalp, İsmayıl Kaspıralı, Yusif Akçura… Bunların ha-mısı birər “şaman nəvəsi” deyilmi?!
İsa Həbibbəyli
(akademik)
BÜTÖVLÜK VƏ GENİŞLİK
Azərbaycan ədəbiyyatının yeni dövrünün tanınmış nü-mayəndəsi Rüstəm Behrudini gənclik illərindən yaxşı mə-nada iddialı görmüşəm. İlk növbədə o, XX əsrin yetmişinci illərində Naxçıvan Dövlət Universitetində tələbə ikən dərs-lərdə, iclaslardakı yerindən danışmaq iddiası ilə yadımda qalıb. Danışmağı dərsi bilib-bilməməsindən asılı deyildi. İlk baxışda “intizamı pozmaq” kimi nəzərə çarpan bu danışıq-da tələbə yoldaşlarından ucada durmaqdan çox, sıradan bi-ri deyil, müəllimləri ilə dialoq qurmaq, hətta bəzən onların tərəf müqabili olmaq iddiası ilə diqqəti cəlb edirdi. Əslində isə bu, Rüstəm Behrudinin köksündəki ədəbiyyat ətrafında öz sözünü demək ehtiyacından doğurdu. İndi otuz beş il əvvəlki illərə qayıdıb həmin anları düşünəndə Rüstəm Beh-rudinin tələbəlik dövründəki “icazəsiz” danışıqları mənim təsəvvürümdə bədii yaradıcılıq düşüncəsinin ilkin məşqləri təəssüratı doğurur. Danışmaqdan da çox sual vermək və suallarında alacağı cavabın əsas tezisini qabaqcadan səs-ləndirmək niyyəti onun “söz demək” iddiasının ifadəsi ki-mi səslənirdi. Bu, Rüstəm Behrudinin “başına bəla gətirə bi-lən”… şeir adlı yolçuluğunun başlanğıcı idi. Və həmin illər-də yazdığı “XXI əsrə xitab” şeiri də o zaman üçün “xatalı” sayılan yaşadığı dövrandan şikayət notları da olan gənc qə-ləm sahibinin gələcəyə iddialı baxışlarını əks etdirirdi. Öz sözləri ilə desək, çox qısa bir zaman içində ayılıb gördük ki, Rüstəm Behrudi artıq şair olub. Rüstəm Behrudinin “ruhu-nun yeganə əzabkeşi” olan söz tələbəlik dövründən onun bədənindən şeir yazmaqla çıxmağa başlamışdı. Rüstəm Behrudi üçün söz yalnız ədəbiyyat yaratmaq deyil, həm də yazdığı şeirlərdən boylanan tərcümeyi-halıdır. Artıq keçən əsrin səksəninci illərində o, “bakirə bir söz dəlisi” olan id-dialı cavan şair kimi meydanda idi. Tələbəlik illərində şeir-lər yazsa da, içindəki istəyi “illərlə çəkib dara” nəhayət, qarşısı alınmayan bir gücə çevriləndən sonra, səksəninci il-lərin ikinci yarısında şairlik iddiası ilə “sözün dalınca” hə-mişəlik yolçuluğa başlamışdır. Nehrə kimi çalxalanan sək-səninci illərin sonlarının hadisələri böyük ədəbiyyatda Rüstəm Behrudi şeirlərinin təkanverici qüvvəsinə çevril-mişdir. Etiraf etmək lazımdır ki, XX əsrin axırlarının siyasi-ləşməmiş milli azadlıq hərəkatının şeirdə böyük əks-səda-sını yaradanların sırasında Rüstəm Behrudinin xüsusi xid-məti vardır.
Rüstəm Behrudinin 1989-cu ildə yazılmış “Salam, dar ağacı” şeiri müstəqillik ərəfəsi Azərbaycan vətəndaşlıq po-eziyasının möhtəşəm proloqu idi. Bu, xalqın milli azadlıq təşnəsi haqqında istedadla və cəsarətlə yazılmış kəskin po-etik nümunədir:
Yolumu gözlədin hər səhər, axşam,
Salam, dar ağacı!
Əleyküm-salam.
Əcəllə ölməyə doğulmamışam,
Salam, dar ağacı!
Əleyküm-salam!
Eli yağmalanan, bölünən, bölən,
Çayları quruyan, gölləri ölən,
Haq-hesab çəkməyə gələn mənəm, mən,
Salam, dar ağacı!
Əleyküm-salam!
Ey darın ağacı! Kimdən kəməm, kəm?!
Ya səni yendirrəm, ya sənə yennəm.
Ya da budağında yarpağa dönnəm,
Salam, dar ağacı!
Əleyküm-salam!
Qəbul et, növbəti qurbanın mənəm,
Mənim canım səndə, bil, canın mənəm.
Eylə qürrələnmə, hər yanın mənəm,
Salam, dar ağacı!
Əleyküm-salam!
Rüstəm Behrudi hələ Sovet hakimiyyəti dövründə ca-van yaşlarında “Salam, dar ağacı” şeirini yazmaqla azadlıq-dan danışmaq qorxusunu böyük ədəbiyyatın canından çı-xarmışdır. Məhz Həmin illərdə yeni ədəbi nəslin əsl vətən-daşlıq ruhunu daşıyan nümayəndəsi kimi yazdığı “Salam, dar ağacı” şeiri ilə Rüstəm Behrudi azadlıq uğrunda müba-rizədən açıq şəkildə və qətiyyətlə danışmağın mümkünlü-yünü isbat etmişdir. Bu, XX əsr ərzində yazılmış ilk “Sa-lam, dar ağacı” şeiri kimi də əhəmiyyətlidir.
“Salam, dar ağacı” şeirində Dar ağacı müstəmləkəçili-yin, müstəbidliyin, “qırmızı qaranlıqların” mənfur bir ka-busudur. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatında Dar ağacına mey-dan oxuyan üsyankar şeirdir. Bu, Rüstəm Behrudinin hələ tələbə ikən yazdığı “XXI əsrə xitab”ının alt qatında çırpınan poetik notların ədəbiyyat meydanına ayaq açıb gəlməsi, oradan da azadlıq meydanlarında marş səviyyəsində səslə-nən bədii nümunəyə çevrilməsi demək idi. Üsyankar Mey-dan ədəbiyyatında “Salam, dar ağacı” şeiri Dar ağacına po-etik ittiham meydanı açan, ona hökm oxuyan nadir ədəbiy-yat məhkəməsi nümunəsidir. Azadlıq hərəkatı meydanla-rında oxunan, dillərdə əzbər olan “Salam, dar ağacı” şeiri xalqın böyük istiqlal naminə, ölümü mərdanə şəkildə qəbul etməklə, qorxmadan mübarizə aparmaqla, idealına çata biləcəyinin mümkünlüyünə inam yaradan mübariz vətən-pərvərlik poeziyası örnəyidir.
Milli azadlıq hərəkatı dövrü Azərbaycan şeirində Rüs-təm Behrudinin “Salam, dar ağacı” şeiri ilə müqayisə edilə biləcək poetik örnək göstərmək cətindir. Sovet hökumətinin hələ mövcud olduğu son illərdə baş verən ictimai-siyasi ha-disələrin dalğasında Sabir Rüstəmxanlının "Ömür kitabı" meydan hərəkatı dövrü ədəbiyyatının bayrağı, Rüstəm Behrudinin “Salam, dar ağacı” şeiri isə poetik andı idi. Azərbaycan xalqının müstəqillik uğrunda apardığı müba-rizəsinə “Ömür kitabı” poetik-publisist dastanı və “Salam, dar ağacı” şeiri böyük hərəkətverici, təkanverici qüvvə kimi əhəmiyyətli dərəcədə xidmət göstərmişdir. "Salam, dar ağa-cı" şeiri ilə Rüstəm Behrudinin ədəbiyyata gəlişindəki söz demək iddiası şairlik andına çevrilmişdir. Bunun ardınca meydana çıxmiş “Ölüm, xoş gəldin” şeiri böyük And qar-şısında gerçək poetik etirafdır". Ölüm, xoş gəldin" şeiri “Sa-lam, dar ağacı”nın davamı deyil, cavabıdır. “Ölüm, xoş gəl-din” deməyə hazır olmayan şair "Salam, dar ağacı" – deyə gerçək şeir yaza bilməzdi. Hər ikisi sanki bir nəfəsə yazıl-mış bu şeirlər eyni ruhun qüdrətinin poetik tərcümanıdır:
Ocaq daşı tərsə dönən
Tərsə çönüb sonra sönər
Qayıdıb özünə dönən
Elim, xoş gəldin, xoş gəldin !
Vaxtında gəlmir gözlənən
Dərdimdir belə sözlənən.
İçində qoru gözlənən
Külüm, xoş gəldin, xoş gəldin!
Dərdimi dil-dil ötməyə,
Sözə bəndəlik etməyə,
Vacib tanrıya getməyə,
Dilim, xoş gəldin, xoş gəldi
Alçaq da sən, uca da sən,
Cavan da sən, qoca da sən,
Sən hər şeydən ucadasan,
Ölüm, xoş gəldin, xoş gəldin!
Yenə doxsanıncı il şeirlərindən olan" 33 yaşımda, ya-xud anamın adı Zəhra" şeirlərindəki ölüm-həyat fəlsəfəsi-nin açılışı Rüstəm Behrudi yaradıcılığının mahiyyətinə işıq salır:
Bu yaşda ölümə tövbə, din dedim,
Ölümü ucaltdım ucalıqlara.
Ölümə ilk dəfə "xoş gəldin" dedim
Çalxalanan bir elin sevdaları başımda
Dar ağacına salam verdim
Otuz iki yaşımda.
Dar ağacına salam verib,
Ölümdən qaçmaq nədir?
Ölümü gəzdirirəm,
Ölüm mənim içimdə.
Axı ölüm-həyatdır,
Həyat-ölüm biçimdə!
Rüstəm Behrudinin “Salam, dar ağacı” şeirində onun yaradıcılığı üçün xarakterik olan milli-mənəvi bütövlük və genişlik anlayışları da öz əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə, Rüstəm Behrudi Azərbaycanı böyük türk dünyası ilə birlik-də dərk və vəsf edir. “Salam, dar ağacı” şeiri də Azərbay-canın azadlıq arzusunu türk dünyası xalqlarının böyük ümidləri səviyyəsində bütün genişliyi ilə ifadə edən bilən, mühüm ümumiləşdirmə imkanlarına malik olan mükəməl şeirdir.
Bu mənada “Salam, dar ağacı” şeiri konkret tarixi epo-xada yovşan ətirli Böyük Çölün oyanışının və üsyankar ru-hunun Azərbaycanda yaranan mərdanə poeziyasıdır. Şeir yazıldığı illərdə Bakıda olduğu kimi Daşkənddə, Alma-Atada, Aşqabadda, Bişkekdə də oxunmuş, azadlıq meydan-larında səslənmişdir. "Salam, dar ağacı" şeiri türk dünyası-nı siyasi-mənəvi əsarətdən xilas olub, müstəqillik uğrunda mübarizəyə səfərbər edən böyük ədəbiyyat nümunəsidir:
Xəzəri, Baykalı, Aralı gördüm,
Gördüm can üstədir, yaralı gördüm,
Tanrını bəndədən aralı gördüm,
Salam, dar ağacı! Əleyküm-salam!
Qırğızam, özbəyəm, qazax, türkmənəm,
Başqırdam, türkmənəm, elə görk mənəm.
Sənin gözlədiyin qərib türk mənəm:
Salam, dar ağacı! Əleyküm-salam!
Qeyd etdiyimiz kimi, Rüstəm Behrudi üçün Vətən an-layışının sərhədləri Azərbaycandan Altaylara qədərki mə-safələri ifadə edən geniş bir məfhumdur. Onun içində də, şeirlərində də böyük Turan sevdası yaşayır. O, “Turana Vətən” deyir, “bir ucu günbatan, biri gündoğan” olan bu böyük coğrafiyanın şeirini yazır. Onun bu silsilədən olan ən uğurlu şeirləri “ Obu, Yeniseyi, İdili keçib”, “Altaytək, Ağrıtək dağ aşıb gəzən,” “bölünə-bölünə yox olub itən”, “Tanrı dağlarına qədər uzanıb gedən” yovşan ətirli, ağzı atəş kimi boz qurdu ulaşan, “On uyğur, Doqquz oğuz elini” özündə cəm edən “sevgili bir yurd”un hayqırtısıdır, at kiş-nərtisidir. Rüstəm Behrudinin şeirləri oğuz-türk ellərinin bütövlük düşüncəsinin və genişlik çırpıntısının bənzərsiz poetik əks-sədasıdır. O, “mənim Buntürk, Saq babam, Hun babam, Oğuz babam” – dedikdə ayrılıqların yox, bütövlü-yün və genişliyin dərinliyini və miqyasını nəzərə çarpdırır. Son yüz ilin Azərbayacan şeirində Rüstəm Behrudinin ya-radıcılığında olduğu qədər heç bir sənətkarın əsərlərində türk dünyasının taleyi bu qədər dərinlikdə və genişlikdə öz əksini tapa bilməmişdir. Rüstəm Behrudi tərənnüm etdiyi Turanın genişliyi ilə birlikdə tarixi proseslərdəki çətinliklə-rini, bəzi yanlışlıqlarını da ədəbiyyat mövzusuna çevirib, müasirlərinə ibrət dərslərini çatdırmağı şair-vətəndaş bor-cu olaraq yerinə yetirir.
O, Turan dünyasının ən müxtəlif səbəblərdən “yadlara qızıl taxt ucaldaraq” bölünməsinin səbəbini “mənəmlik” duyğusu ilə, fərqli niyyətlərə xidmət edən hərbi-siyasi məq-sədlərlə əlaqələndirir. Burası da son dərəcədə əhəmiyyət-lidir ki, Rüstəm Behrudi 1990-cı ildə türk dünyasına həsr olunmuş şeirlərini yazıb, tarixin keşməkeşli səhifələrini diq-qət mərkəzinə çəkəndə hələ tarix kitablarımızdan “pantür-kizm” və “xalqlar dostluğu” sözləri çıxarılmamışdı:
Göy Tanrı, Qara xan, Oğuz, Güntəkin…
Tənəsi içdiyim bir anddan gəlir
Mənim ruhumdakı bu üsyan, qiyam
Tanrıqurt Metedən, Gürşaddan gəlir.
Buna görə də Rüstəm Behrudi hərəsi bir tarixi səhifə açan Teymurləngi, Xətaini, İldırım Bəyazidi, Sultan Səlimi haqq-ədalət divanına çağırmaqla oxucusunu keçmişin acı dərslərindən ibrət çıxararaq irəli baxmağa çağırır. Bunun əksinə olaraq, Rüstəm Behrudi Böyük çöl ruhunu tam ifadə edən Atillanı və Dədə Qorqudu bütövlük və genişlik rəmzi kimi son nəfəsinədək vəsf edir. O, yurdunu və elini qoru-maqla Qalın Oğuz eli üçün canını fəda etməyi böyük and kimi qəbul etmiş Beyrəyin qanlı köynəyini türk dünyasının döyüş bayrağı kimi mənalandırır. O, Hun türklərinin qüd-rətli hökmdarı və sərkərdəsi Atilladan da böyük tarixi şəx-siyyət olmaqla bərabər, həm də “nə vaxtsa dünyaya gəlib" insanlığa mənəvi bütövlük və genişlik bəxş edəcək ideal olaraq söz açır. Bütün bunlarla birlikdə, Rüstəm Behrudi-nin yaradıcılığındakı Turan anlayışı dünyanın reallıqları, yeni dövrün prinsipləri nəzərə alınmaqla hərbi-siyasi deyil, mənəvi-ruhi birliyi əks etdirir. Turan-onun üçün “üz tut-duğu tarixin” ibrət kitabı, ortaq köklərin bütövlüyünün rəmzi, etnik tarixi-coğrafi genişliyin göstəricisidir. Şairə gö-rə Tanrı dağına and içmək ümumiyyətlə Vətənə, idellara, torpağa ən üstün andın ifadəsidir. “And içsəm nəyəsə inan-ma heç vaxt, ağacdan, çiçəkdən, yarpaqdan özgə” misrala-rında şair torpağa və məmləkətə bəslədiyi dərin münasibəti nəzərə çarpdırır. O, “mən içdiyim andlardan yuxarıdayam” – deyərkən də ideala sədaqətin münasibətlərdən ucada da-yandığını bəyan edir. Bununla belə, Rüstəm Behrudi onu da aydın görür və dəyərləndirir ki, böyük türk dünyasında “hər xalq özünə layiq torpağın sahibidir, hər xalq özünə la-yiq yurd seçib, yuva qurub”.
Ona görə də Rüstəm Behrudinin türk dünyasına həsr edilmiş şeirlərində Azərbaycan faktoru xüsusi çəkiyə ma-likdir. Daha doğrusu, Rüstəm Behrudi ümumiyyətlə dün-yaya, o cümlədən də türk dünyasına Azərbaycandan baxır. Rüstəm Behrudi şeirlərində Azərbaycan ağırlıqlı türk dün-yasını tərənnüm edir. Türk dünyası haqqındakı şeirləri ge-niş baxışlara malik bir Azərbaycan şairinin qavrayışında ifadə olunan üfüqlərin poetik ifadəsidir. Avropanın və Asi-yanın diğər ölkələrinə həsr etdiyi şeirlərində də planetar baxış milli düşüncənin süzgəcindən keçərək obrazlı şəkildə mənalandırılır. Buna görə də onun Vətən anlayışı ümumi (türk dünyası, yaxud dünya) ilə xüsusinin (Azərbaycanın) nəinki ayrılmaz vəhdətindən, hətta zərurətindən yoğrul-muşdur. Rüstəm Behrudi şeirlərində ölkə anlayışını şair Fü-zuli və ya Göyçə, Qarayazı kimi yer adları ilə yanaşı, həm də "əyilməyən çinarlar", yaxud “Kitabi-Dədə Qorqud” das-tanlarından gələn “qarşı yatan qara dağ” məfhumlu ilə, qan yaddaşına hopmuş mifoloji təsəvvürlərlə ifadə edir. O, hələ sovet hakimiyyəti illərində Vətəndən bəhs edərkən yazmışdı ki, “sən qızıl almasan devlər əlində”. Rüstəm Beh-rudinin 1985- ci ildə qələmə alınmış. “Vətən” şeiri isə Azər-baycan ədəbiyyatında milli-mənəvi bütövlüyün və etnik-coğrafi genişliyin vüsətini özündə əks etdirən fərqli və əhə-miyyətli poetik örnəkdir:
Qarşı yatan qara dağı-yaylağım,
