скачать книгу бесплатно
Соччону ??рд??, соччону долгуйду?,
Соччонон сэтэрэр уо?унан оргуйду?.
Учуутал, эн дьоллооххун,
Кимиэхэ эрэ хатат кыымын
С?рэ?эр сахпыт буоллаххына,
О?о айма?ы олох суолугар
Олук ууран, дала?а кэби?эн,
Олоххо та?аарсыбыт буоллаххына…
Эйигин ?р?г?йд??х ?б?л??йг?нэн с????хтээх бэйэбит с?г?р?йэн, хоолдьуктаах бэйэбит хо?куйан туран, итиитик-исти?ник э?эрдэлиибит! «Ханнык да идэ?э дьо?уру аан бастаан учуутал арыйар» диэн этии олохтоо?о эн айымньылаахтык ?лэлиир ?т?? холобургуттан к?ст?р. Ол курдук ыччаты физика предметин таптыырга, ураты ?л???й??гэ сирдээти?, айды?-тутту?, киэ? дуолга к?чч?х гынан к?т?тт??. ??рэнээччилэри? норуоттар икки ардыларынаа?ы, Б?т?н Россия араас та?ымнаах к?рэхтэрин призёрдара, дипломаннара буолан, кыайыы кынаттанан, ?р?г?й к?т?лл?н?н, оскуоланы инники к????э та?аардылар. Физическэй кылаас о?олоро лиссиэйи сити?иилээхтик б?тэрэн, Россия араас муннугар ??рэнэ, ?лэлии-хамсыы сылдьаллар. Ол и?ин ??р??б?т ?с т?г?л ?рд??р, инникитин да ?т??н?-кэрэни к???тэр эрэлбит к????рэр.
«Учуутал – дуу?а инженерэ» дииллэр. Ол тэ?э ??рэнээччилэргэр чи? билиини биэрэри? сэргэ ки?и бы?ыытынан сахалыы сиэрдээх майгылаах, илиилэрин ы?ыктыбакка ?лэлиир дьо?урдаах буолан тахсалларыгар сыра?ынсылба?ын уура?ын. Ба?арабыт б?г????? курдук эдэрдии эрчимнээх, у?араабат уохтаах буоларгар! Дьиэ кэргэ??эр сырдык ыраас халлааны, ч?л туругу! Ыарыы ыалласпатын, тумуу тумуннун!
К?н к?бэй ийэ?э, эбэ?э 70 саа?ынан
Ыал ийэтэ дьиэ о?о?ор тэ?нээх, кини ?р?? сылаа?ынан илгийэр, ку?а?антан ара?аччылыыр. Ол тэ?э эн исти? сы?ыа??ынан, ?т?? майгыгынан, у?араабат к?м???нэн би?игини олох киэ? аартыгар ?ктэннэрбити?: ??рэхтээх, ?лэ?ит дьон о?ортообуту?.
Мэлдьитин ча?ылхай,
Майгыта элэккэй,
Кэпсээнэ дэлэгэй,
А?ынан-??л?нэн
Остуола хотойор,
Ип-итии сылабаар
Мэлдьитин кэтэ?эр,
Олоххо дьулуурдаах
Би?иги ийэбит,
Би?иги эбэбит!
О?олорум ту?а диэн
Олох ?т??т?н олорду?.
Сэттэ уо??ун туола??ын,
Сиэннэргин сэтиилии сиэтти?.
То?ус уо??ун туолуугар
Тумуулууру билбэккэ,
С??ст??р саа?ы? туолуута
С?т?лл?р? билбэккэ
Сиэннэри? сиэннэрин сиэтэ??ин,
Сэгэйэ, ??рэ сырыт!
70 саа?ынан
«Сэттэ уоннарын сиппиттэр —
Олох оройугар тиийбиттэр.
Тапталга, нары??а
Тарды?аллара элбиир:
Сарда?алаах сарсы??ы
Ы?ыра турар син биир —
?т?? дуу?алаахтар
?р?? кырдьыбат буолуохтаахтар!»
(Леонид Попов)
Кырдьары, ыалдьары билбэккэ
Куруук да дьоллоохтук олороор,
Кэнэ?эс кэнчээри сиэннэргэр
Кэскиллээх оло?у о?ороор.
Сааскы к?н сарыалын кэриэтэ
Сандаархай сайа?ас санаалан,
Унаар к??х сайыммыт кэриэтэ
Уостубат уйгулаах олохтон!
Далбар хоту??а, математика
учууталыгар
Учуутал туйгуна буоларга
???эттэн ???йтэриилээх,
Айыылартан айдарыылаах,
Майгылаах басты?а,
С?бэ?ит ?т??тэ!
?р?г?йд??х ?б?л??йг?нэн, оло?у? биир бэлиэ к?н?нэн с????хтээх бэйэбит с?г?р?йэн, хоолдьуктаах бэйэбит хо?куйан туран, итиитик-исти?ник э?эрдэлиибит! Учуутал… Бу с?д? ааты-суолу ба?алаах эрэ барыта с?кпэтин, дьи? бэриниилээх, о?о айма?ы ис с?рэ?иттэн таптыыр, киниэхэ оло?ун б?т?нн?? аныыр эрэ уйа?ас дуу?алаах ки?и ба?ылыырын билэбит. Ыччаты иитии-??рэтии курдук уустук идэ?э ?рд?к ??рэ?и б?тэриэххиттэн, сыра?ын-сылба?ын ууран туран, биир тэрилтэ?э к?н б?г???э диэри айымньылаахтык ?лэлии, айа-тута сылдьаргыттан ??рэбит. Оскуолабыт баай устуоруйатын ха?атыспыт, ?т?? ?гэстэрин ?йэтиппит, ыарахаттартан ча?ыйбакка ?лэтин-хамна?ын ата?ар туруорсубут, иилээн-са?алаан салайсыбыт дьонтон биирдэстэрэ буола?ын. Урукку уонна били??и оскуола иитиллээччилэрэ математика курдук уустук предмети дэгиттэр ба?ылаан, араас ?рд?к ??рэх кы?атын б?тэрэн, айатута сылдьалларыгар кырата суох кы?амньыгын уурбуту?. ?г?с ??рэнээччи?, билии эрэ биэрэринэн му?урдаммакка, олох бары эрииригэр-мускууругар бэлэмнээх буоларга у?уйаргын, ону тус холобургунан к?рд?р?рг?н ?т?? тылларынан ахталлар. Оскуола ?лэтин бары ымпык-чымпык ?р?ттэрин бы?аарыы, материальнай-техническэй базатын б???рг?т?? уустук боппуруостарыгар тиийэ с?бэлиири?-амалыыры? та?ынан барытыгар тэ??э с??рэ-к?т? сылдьары? – хай?аллаах дьыала.
Бу ??р??лээх к???эр исти?-эйэ?эс ийэ, бэриниилээх кэргэн буоларгын бэлиэтиэхпитин ба?арабыт. Киэ?-холку майгы?, сааскылыы сайа?ас сы?ыаны? дьи? чахчы саха дьахтарын ча?ылхай уобара?ын кэрэ?илиир. Итиинэн илгийэр, сылаа?ынан сыдьаайар Иэйэхсит хоту??а тэ?ниибит, эйигинэн киэн туттабыт.
?р??т?н б?г????? курдук ??р??? ?рд??, санаабыты? сатана, туппуту? тупса турдун! Киил мас курдук чиргэл доруобуйалан, инникитин да?аны ?л?скэн ?лэ? ?т?? т?м?гэ с?ргэ?ин к?т?хт?н, саргыгын салайдын! Дьиэ кэргэ??эр ил-эйэ э?ээрдэстин, дьол-соргу тосхойдун!
Группа ыстаары?атыгар, Далбар хоту??а
К?нд?т?к саныыр чугас ки?ибит, группабыт ийэлээтэр ийэтэ!
Эйиэхэ – к?н тэ?э саныыр, с?г?р?йэр, басты? холобур о?остор тапталлаах ыстаары?абытыгар, мындыр с?бэ?иппитигэр, саха маанылаах Далбар Хотунугар – оло?у? кэрэ-бэлиэ т?гэнинэн, дьо?ун-мааны ?б?л??йг?нэн ?л?скэннээх ??р??б?т?н, эйэ?эстэй э?эрдэбитин сахалыы сайа?астык тиэрдэбит, ураа?хайдыы уруйдааммыт этэбит!
Эн би?иэхэ аан ма?най университет боруогун атыллаан киирбит к?мм?т?ттэн к?н б?г?н?гэр диэри ??р??б?т?н-хомолтобутун тэ??э ?ллэстэр чугас до?орбут буоларгынан киэн туттабыт. Талан ылбыт идэ?инэн ?т?? суобастаахтык, бэриниилээхтик, дьаныардаахтык, айымньылаахтык ?лэлээн, с???мэр чыпчааллары дабайбыккыттан олус ??рэбит. Эн ?сс? устудьуоннуур сылларгыттан ?рд?к? Сэбиэккэ дьокутаат ?рд?к аатын с?гэн, эдэр ыччат интэриэ?ин туруула?ан к?м?скээбити?, онон б?т?н ?рд?к ??рэх кы?атын, историко-филологическай факультет суон дурдатын, халы? хаххатын кэриэтэ эти?. Маны сэргэ э?килэ суох куруук туйгун эрэ сыана?а ??рэммити? к?н б?г?н?гэр диэри ?т?? холобур, кэрэ кэпсээн буолар.
Би?иги кыыспыт бы?аарбатах дьыалата, кыайбата диэн, араа?а, суох да бы?ыылаах: кини ылсыбыт дьыалата куруук сити?иини эрэ а?алар. Бу ?т?? холобурунан Валентина Григорьевна саха улуу суруйааччыта, чулуу уола А. И. Софронов-Алампа сырдык аатын ?йэтитэр ?г?с ахсааннаах кинигэни бэчээттэппитэ, филологическай наука кандидата буолбута ааттаныан с?п. Кини ?лэлээбитэ-хамсаабыта манан б?ппэт, му?ур у?уга суох. Ол курдук «Бичик» кы?атыгар та?аартарбыт кинигэтин ахсаана омуна суох элбэ?ин сэргэ, дьо??о-сэргэ?э олус ту?алыыр остуол кинигэтигэр кубулуйда.
«Ыал – ийэтинэн» дииллэр. Ол тэ?э эн дьиэ кэргэ??эр асчыт мааныта, тапталлаах кэргэн, исти? ийэ буоларгын билэбит. Оло?у? аргы?ыныын Степан Яковлевичтыын ?с бэртээхэй о?ону иитэн, ки?и-хара гынныгыт, кинилэр э?иги тэлбит суолгутунан тыл ??рэхтээ?э, техника?а сыста?ас дьон буолан, ??рэнэ, ?лэлии-хамсыы сылдьалларыттан би?иги эмиэ тэ??э ??рсэбит.
К?нд? кыыспыт, туллар тутаахпыт, кэрэ ки?ибит! Оло?у? орто омур?анынан, бу ?р?г?йд??х к????нэн, алгыс ба?ын сыалаатахпыт буоллун! Саха тиит ма?ыныы чиргэл доруобуйаны, ?р?? б?г????? курдук эдэр, кыра?ыабай сылдьаргар ба?арабыт! Айар-тутар аартыгы? аана тэлэччи арылыннын, ыарахаттартан ча?ыйбакка, ?сс? ?р? бар, инни? диэки дь?кк?й! Чугас дьону?, ??рэппит-такайбыт ыччаты? ??р??г?н ?ксэтэ, ?р?г?йг?н ?рдэтэ турдуннар!
Тэрилтэ бэтэрээн ?лэ?итигэр
Эйигин 75 сааскын туолар кэрэ-бэлиэ к????нэн итиитик-исти?ник э?эрдэлиибит! Бу к?н эйиэхэ ба?а санаа ба?аамын бар?алыырбытын, алгыс ба?ын сыалыырбытын к???ллээ!
?р сылларга ?т?? суобастаахтык ?лэлээн, билигин сынньала??а да олордоргун кэлэ-бара с?бэ-ама биэрэ сылдьаргыттан, би?игини умнубаккыттан ??рэбит. Ки?и, т??? ?р ?лэлиириттэн тутулуга суох, убанар-убаммат, ылынар-ылыммат дьонноох буолар. Оттон би?иги кэккэбитигэр ?лэлээбити? тухары эн, а?а саастаах ки?и бы?ыытынан, дири? толкуйу? эдэр дьон уустук кэмнэригэр ыллыктаах санааны угара саарба?а суох. Бука барыбыт ?й?гэр-санаатыгар умнуллубат кэрэ ?йд?б?ллэри хаалларды?.
Олох араас т????лэрин-тахсыыларын м?чч? к?т?р модун санаа? у?араабакка ?р??, бу б?г????? курдук, инники хардыылыы тур! Ыарыы
ыалласпатын, тумуу тумуннун, о?олору?, сиэннэри? ??р??г?н ?ксэтэ, саргыгын салайса турдуннар!
Ыал буолбут ?б?л??йг?т?нэн
* * *
Дьоллоох дьоро к????т?нэн! ??р??г?т?н, хомолто?утун тэ??э ?ллэстэн, куруук эйэлээх, бэриниилээх дьиэ кэргэн буолу?! Кулуннаах биэ, саптаах иннэ курдук ?р?? бииргэ ??рэ-к?т? илигирэ?э сылдьы?! ?ч?гэй ?р?кк?т?н сайыннарсы?, ?йд??н-санаалыын биир буолу?! Хараххытынан хай?а?ы?, с?рэххитинэн с?б?лэ?и?!
* * *
К??рэгэй чыычаах курдук
К?нд? к?м?стэргитин
К?н?стэри-т??ннэри
К?р?н-харайан, о?олоон,
К?н сирин киэ? киэлитигэр
К?чч?х гынан к?т?тт?г?т,
Ки?и буолбут аналгытын,
Кэскиллээх иэскитин толордугут.
Отут сыл олорбуккут бэлиэтэ —
«О?ом», «то?ойум» дэ?эргит
?т?? холобур буолуохтун
??нэр к?л??нэ ыччакка.
К?рс??эр ??р??г?т, сылла?а сылдьаргыт,
Кыы?ырсары билбэт холку майгыгыт
Эдэр дьо??о иитиэхтин
Эрэли, уостубат тапталы!
Кы?ыл к?м?с сыбаайбанан
К?нд?т?к саныыр ытык-мааны дьоммутун «Ийэ буолуу килбиэнэ» мэтээл ха?аайката Надежда Семеновна, Саха АССР, РСФСР, ССРС Култууратын ?т??лээх ?лэ?итэ, ССРС Кинематографиятын туйгуна, С? Бочуоттаах землеустроителэ, Аба?а нэ?илиэгин бочуоттаах олохтоо?о Семен Гаврильевич Беляевтары кы?ыл к?м?с уруугут к?н?нэн итиитик-исти?ник э?эрдэлиибит! Бу к?н са?аттан ыал буолбут кэриэтэ сананы?, э?иги иннигитигэр олох кустук араас ???нэн оонньуурун умнума?. Алта о?ону ??рэхтээх, ?лэ?ит о?орон, сиэннэргитин, хос сиэннэргитин ки?и бэрдэ гынарга дьулу?а?ыт, к?хс?г?т?н к?нн?рб?кк? ?лэлиигит. Э?иги эйэ?эс, ыалдьытымсах сиэргит, ?лэттэн дьоллонуугут, ??р?нньэ? майгыгыт чугас дьо??утугар ?т?? холобур буолар.
Сибэккинэн симэммит, ?р?? ?лг?м ??нээйилээх тэлгэ?э?ит хара?ы манньытар, с?рэ?и сылаанньытар. Нэ?илиэк, улуус, ?р?сп??б?л?кэ ыытар араас тэрээ?инигэр кыттыыгыт, к?хт??х олоххут, эдэрдии эрчим?ит, ч?л туруккут би?игини ??рдэр. Ыарыы ыалласпатын, тумуу тумуннун, кырдьыы кыттыспатын, чэмэлкэй к?н, ??р??, дьол, о?о ча?аархай к?л??тэ тулалаатын! Сэттэ уо??утугар диэри сиэтти?э, а?ыс уо??утугар диэри ахты?а, то?ус уо??утугар диэри то?оноххутуттан туту?а сылдьы?!
