скачать книгу бесплатно
– Илтеп куй, – диде Харисов, кузгала башлап. – Аннары Талип абыеңны алырга барырсың.
Машинага утырганда, абыстай аңа бәрелеп китте, һәм Харисов аның йөзендә мыскыллы елмаю күреп калды.
«Усаллык бу карчыкта! Нишлисең, мин – аның фикер дошманы. Мин – коммунист, халыкка коммунизм идеяләре җиткерәм, ә ул дин белән халык аңын томаларга тырыша. Икебезбер юлда булсак та, юнәлешебез капма-каршы. Бер генә уртакфикеребез дә юк. Һәм булмас та. Миңа калса, Әюп абзыйның башына җитүчеләр дә шулар токымы гына», – дип уйлады Харисов, беравык буран эченә кереп югалган машинаның кызыл утына карап торды.
5
Талип райүзәктән шактый соңарып кайтты. Тәрәзәләрдә утлар сүнгән, багана башындагы лампочкалар гына бөтерелеп торган кар эчендә елтырап-елтырап китә иде. Фәрит аны капка төпләренә кадәр китереп куйды.
– Талип абый, иртәгә мин чыга алмыйм, двигательнекарыйм, – диде Фәрит инде машинадан төшә башлаган Талипка.
– Карый бир. Мин иртәгә идарәдән ары чыкмыйм.
Өйгә ул гаепле бер тойгы белән кайтып керде. Борынына тәмле аш исе бәрелсә дә, ут алмады, акрын гына чишенде дә яланаяк кына түр өйгә юнәлде, мыштым гына ятты һәм башы мендәргә тиюгә йоклап та китте.
Иртән ул, гадәттәгечә, иртә уянды, сыңар күзен генә ачып, стена сәгатенә карап алды. Сәгать алтынчыга киткән иде. Ләкин йокы туймаган, авыр баш оеп, тагын мендәргә түнәргә тора. Күзләрен йомды. Шундук кичәге хәл күз алдына килде. Кичә, райкомнан чыккач, туры Миңнисаларга баруын, төн уртасына чаклы аның янында юануын хәтерләде. Ләкин аның бу турыда уйлыйсы килмәде. Күкрәк түрендә гүя авыр кургаш утыра. Их, нигә, нигә бәйләнде соң әле ул аның белән?..
Беркавым, күзләрен ачмыйча, күз алдында биешкән көмеш тәңкәләрне тоеп, туасы көндәге эшләре турында уйланып ятты. Тамчыны лабораториягә урнаштырасы булыр. Өйрәнә торсын. Казан белгечләре киткәч, бәлкем, үзен шунда ук калдырырмын… Бүген киләсе инженерны Мәрхәбә түтинең өенә урнаштырырга кирәк булыр. Бер ялгызы, аш-суга һәвәс… Кар тотуны дәвам итәргә… Ашлама кайтаруны язга калдырырга. Складлар юк…
Талип торып утырды, салкын идәнгә яланаяк кына басып, кечкенә лампа белән яктыртылган өй эченә күз йөртеп чыкты. Аңа өйдә берәү дә юк кебек тоелды. Шуңамы, гаҗизләнеп, хатынына дәште:
– Кафия!..
Шылт иткән тавыш та ишетмәгәч, алгы якка чыкты, ишек төбендәге чүәкләр арасыннан аягына туры килгәнен элде дә, киерелә-сузыла, мич каршына узды.
– Әнисе, дим, син!..
Шунда кылт итеп исенә төште: Кафия аның «син» дигәнен яратмый, авыл картлары кебек кыланма сана дип, тиктомалга орышып ала иде. «Кафиясе больницададыр, Миңлекамал түткәй кайда икән соң?»
Миңлекамал карчык – аның чыбык очы карендәше. Кайчандыр Себергә куылган булганнар. Сугыштан соң, картын шул якларда җирләп, үзе туган якларга кайтты. Талип аны, кызы Җәүһәрияне карарга, өйгә күз-колак булырга дип, үзләренә алып килде. Җәүһәрияне Миңлекамал әбисе үстерде дияргә була.
– Миңлекамаләттәй! Соң бу өйдә бер дә җан иясе калмадымыни, Ходайның хикмәте?!
Алгы өйдә дә, ишегалдында да тавыш-фәлән ишетмәгәч, Талип мич алдындагы кече тәрәзәдән күршеләр ишегалдына күз салды. Кояш чыгып килә. Ишегалдында күз камашырлык ап-ак кар. Абзар ягында сузып-сузып сыер мөгри. Кайда соң болар? Абзарга маллар карарга чыкканнар дияр идең, сыер асрамыйлар, сыерларны колхозларга җыю шаукымы вакытында, колхозчыларга үрнәк күрсәтәм дип, Талип башта үзе илтеп бирде. Тик аны аңламадылар. Өч-дүрт кеше сыерын китергән булды да, көзге якта алар тана сатып алдылар. Харисов исә, партком секретаре булуына карамастан: «Минем карчык җылы сөтсез яши алмый, үзем дә яңа сауган сөт яратам», – дип, сыерын тапшырудан баш тартты. Партком секретареның бу үрнәге кайбер икеләнеп торган колхозчыларга җитә калды. Әйбәт «инициативасы» өчен Харисовка райком бюросына чакырып шелтә чәпәделәр. Харисов исә, шелтә кәгазен чүлмәк астына кыстырып, буы чыгып торган сөтне эчә бирә, ә Талип һәр туган көн диярлек фермадан сөт сатып ала.
Талип, бил тиңентен чишенгән килеш, ах-ух килә-килә, салкын су белән юынды да, өстәлдәге бидонда сөт күреп, күмәч кисеп алды һәм ашарга кереште.
Мараты Марат инде, аның китүенә дүрт ел тулып килә, кызлары Җәүһәрия киткәч, тәмам узынды бу Кафия. Ул күңел салмагач, өйдә дә тәртип юк. Түткәйнең дә биләмнән башы кайтмый башлады. Тфү, председатель башың белән, кармак салырга ашыккан малай-салай кебек, ипи белән сөт ашап утыр инде. Җиттедер, бүген үзенә әйтәсе булыр, больницасында куна кала икән, һич югы, түткәйне биләмгә җибәрмәсен.
Талип шулай дип уйлады, ләкин теләген ныгытырдай һичнинди дәлил таба алмады. Кичә соң кайтуы, райүзәктә Миңниса янында юануы исенә төштеме, моңа кадәр булмаган оялу тойды.
Түр якка кереп, төнгелек утны сүндерде, киенде дә тышка ашыкты, авырсу иде бу өйдә, әллә нигә күңеле тартмый башлады шунда.
Буран инде басылган, койма-ихата буйларына сыртлап-сырынтылап көрт өстенә көрт салган. Кояш чыгышы ягында аксыл-зәңгәр һавада, нур өстенә нур өстәп, алтын-көмеш җепләр сузылган.
Талип зират тыкрыгына борылды һәм, үзенә таба килүчене күреп, чак кына кире чигенмәде. Тыкрыкны бер итеп диярлек, тун кесәләренә кулларын тыккан килеш, көлә-елмая, Кәнзел энесе килә иде. Нигәдер нәкъ менә шунда, шул минутта Талипның исенә Хөснетдинов әйткән сүзләр төште: «Җизнәңә дә кергәлә әле син, Талип».
Кәнзел шактый буйчан гәүдәле, ябык чырайлы, бүлтәеп торган зур авызлы бер кеше иде. Талип абыйсы белән ул үзен зрә дә әрсез тота. Чөнки Талип абыйсы «тырышлыгы» аркасында Кәнзел, төрмәгә эләгеп, өч ел гомерен исән-имин утырып кайтты. Шуннан кайткач, Кәнзел аның белән тагы да «дуслашып» китте. Әлбәттә, Кәнзел абыйсының изгелеген онытмый иде, җай килгән саен, тегеңә шул турыда исенә төшерә, ә инде әзрәк салып та алса, бөтенләй күзе-башы тона, теленә ни килгәнен белештерми башлый. Шундый чакларда Талип абыйсын очратса үтә «төчеләнеп» китә, әйтмәгәнен калдырмый, җиде атасыннан башлый, туган әнисе белән тәмамлый.
– …Син генә утырттың мине, туганый, кара каракның кара эте ялаган нәмәстә… ишет, мин синнән моның өчен үч алачак әле, туганый, алачак…
Әнә шуңамы, күзенә Кәнзел чалынса, Талипның колак төбендә энесенең әшәке сүзләре яңгырый башлый. Талип, әлбәттә, теге вакытта Кәнзелне йолып калган да булыр иде, әмма вөҗданы кушмадымы, алай итмәде. Шуның өчен Таҗылбанат тутасы Талипны намазлык өстенә утырып каргады.
Төрмәдән кайту белән, Кәнзел Талип абыйсы янына килде, эш сорады. Талип аны тегермәнгә җибәрде. Кәнзел иректәге эшкә хирысланып кайткан иде, күрәсең, бик теләп эшкә кереште. Тәүге тегермәнче үлгәннән соң, җүнләп тешәлмәгән ташларны тешәп, менә дигән итеп ремонтлап җибәрде, җитмәсә, икенче ташны фураж тартырга көйләде. Ә ул савым сыерларына бик ярап куйды.
– Сәлам, түрә ага-энегә!
– Сәлам, сәлам, Кәнзел. Ни эш бетереп йөрү?
– Эш беткән, чутлыйсы да, мүклисе калды. Өйләнергә исәп әле тагын. Бәлкем, монысыннан уңармын. Туйга чакырырга бара идем әле үзегезне. Килерсез бит, абзый кеше? – Кәнзел күз төпләрен җыерчыкландырып, авызын кыйшайтып елмаеп куйды. – Кичә җиңгәчәйнең туган көне түгел идеме? Ә син, ишеттем, райүзәктәге кәнтәең янында төн үткәргәнсең икән. Җиңгәчәй төнге сәгать уникегә хәтле көтеп утырган үзеңне. Ояла бел бераз, туганый…
Талипның башына кайнар кан йөгерде. «Карале син аны, чынлап та шулай бит! Кичә Кафиянең туган көне иде!»
Кәнзел, кулын кесәсеннән алып, куян бүреген күтәребрәк җибәрде:
– Кем янында уралганыңны җиңгәчәй белми дип уйлыйсыңдыр инде?
«Моннан да явыз, моннан да мәкерле кешене көндез чыра яндырып та таба алмассың», – дип уйлады Талип һәм кузгала башлады.
– Кем кемнең янына йөргәнне тикшергәнче, үзең турында уйла бераз. Өченчегә өйләнергә исәбең түгелме?
– Мин синең кебек катлаулы кеше түгел шул, туганый, итәк астыннан гына ут йөртә белмим. Кем әйтмешли, сиңа лафа инде. Башың чайкама. Җиңгәчәй дәшми. Без ни, түрәләр туй итә, без су эчәбез. Ярый, эчеңнән куан: җиңгәчәй әйбәт хатын, башка берәү булса, син майлы күзне әллә кайчан ташлап киткән булыр иде.
– Усаллык, әшәкелек синдә, Кәнзел. Кемнән килә – һич төшенә алмыйм.
– Синең мәктәбең, син укытып кайтардың, туганый. Бер дә бүтән түгел, син изге җан аркасында гына…
Кәнзел кесәсеннән сигарет чыгарды, чырт итеп, зажигалкасын кабызды, тәмәке көйрәтеп җибәрде. Талип туктап калган җиреннән тагын кузгала башлады, мәгәр нигәдер тагын туктады.
– Җиңгәчәңә җиткерсәң, җаның алам мин синең, Кәнзел.
Талип яңак итен чәйнәп, тагын ни өстим икән дигәндәй, бертын зират ягына карап торды.
– Куй, – диде Кәнзел. – Ул кайгымы миндә. Сиңа барырга чыккан идем әле. Киңәшкә, бер очтан туйга чакырырга. Туганнар бит без, сиңа бармыйча кемгә барыйм. Акча кирәк иде бераз. Туй булгач, туй булсын иде инде. Ә сине күргән дә юк. Эреләнде берәү, – диде Кәнзел, авыз тутырып тәмәкесен суырды да Талип карап торган якка өреп җибәрде.
– Акчасын бирермен, идарәгә кереп чыгарсың. Җиңгәчәңнең туган көне турында каян белдең?
– Ак түткәй әйтте. Ул кичә бездә кунган иде.
– Тегермәндә тартасы ашлык күпме? – дип сорады Талип, ни әйтергә белмәүдән җаны көеп. Ачуыннан ул иреннәрен тешләштерде. Кәнзелгә әйтергә көйдерерлек усал сүз эзләде. Ләкин теленә һичнинди рәтле сүз килмәде. Күңеленнән ул Кәнзел энесен бер яклады, бер эт итеп сүкте. Шул ук мәлдә ул аңа начар сүз әйтә алмавын да белә иде. Начармы, яхшымы, Кәнзел хакыйкатьне ярып әйтә. Дөрес, аның ул зәһәр сүзләренә Талипның бәгыре телгәләнә. Мәгәр нишләмәк кирәк, хак әйтә иде эт ялаган нәмәстә!
– Тегермәндә ашлык тормый хәзер. Ут ясадым мин ул ташларны. Наратбаштан килә башладылар. Тегермәндә минем, туганый, эшләр ал да гөл. Рәтле хатын гына таба алган юк. Чукынсын инде. Бусы хет ирдә булып кайткан, кадерем белмәсме. Бер авыз пешкәч, өребрәк кабасың бит аны.
– Җизнәйнең акчасы юкмыни? Акча сорарга түткәй җибәрдеме, үзеңнең башың җиттеме?
– Инәйнең акчасы булса, әтәйгә рәтле эшләпә алып бирер иде. Бетләре дә юк аларның, бөтен җыйган акчаларын туздырып торалар.
– Ярый. Күпме кирәк булыр сиңа?
– Ике төргәк җитәр дим мин.
– Ачыклабрак әйт әле, синең телең аңламыйм мин, күпме ул ике төргәк!
– Ике төргәк ул безнең телдә, туганый, ике йөз дигән сүз. Калганын үзем әмәлләрмен.
Урам чатында Кафия күренде. Хатынын күрүгә, Талип баскан җирендә таптанып алды, колакларына хәтле януын тоеп көрсенеп куйды. Абзыйсының кинәт кенә каушап китүе Кәнзел күзеннән дә читтә калмады.
– Юкка бимазалама үзеңне. Әйтер дип куркасыңмы әллә?! Мин әлегә чалбарлы ир-ат рәтендә йөрим. Әйтик, кайберәүләр кебек…
– Җитмәсме инде, Кәнзел, – диде Талип коры гына, кара күзләре белән ашардай дәрәҗәгә җитеп.
Талип Кафиянең килеп җитүен түземсезлек белән көтеп алды. Ул белә иде: каршысында басып торган туганыеннан теләсә нинди әшәкелек көтәргә була. Шуңа ул сорап куйды:
– Кемгә өйләнәсең, тагын кемне китерергә исәбең?
– Көйри бәгырьләр берәүнең, көйри, әй!..
– Аның өчен бик уфтанма, көйрәр-көйрәр дә бер сүрелер әле.
– Әттә-тә-тә-тә, туганый. Кемгә яныйсың син болай, ә!.. Карале, җиңгәчәй, – диде Кәнзел, Кафиягә таба кузгалып: —Талип абыйны карале, туйга чакырам үзегезне, ә ул, вакыт юк, Кафия җиңгәчәң ни әйтер бит әле, дип маташа.
– Исәнмесез! Исәнме, Кәнзел! Инде тагын өйләнергә булдыңмыни? – диде Кафия һәм кисәк кенә, Талип ягына борылып – Исәнме, Талип, – дип көйдереп карап алды. – Син кая болай югалдың, әтисе?
Үз итеп, якын итеп, һичнинди шик-шөбһә тотмыйча сорады кебек, ә Талипның гүя җаны үкчәсенә төшеп китте, тәнендә эчке бер куырылу тойды.
– Эш чыкты, – дигән булды Талип, гамьсез булырга теләп һәм Кәнзелдән – Бусысы кайсы авылдан? Киленебезне каян төшерәсең? – дип сорады.
– Наратбаштан. Иң алдынгы савымчы. Былтырларны районда беренчелекне алган булган. Менә дигән хатын булачак.
– Фамилиясе ничек?
– Хантимерова Зәйтүнә.
Белә иде ул кызны Талип. Менә ничә ел инде районда беренчелекне үз кулында тота, һәр сыердан дүрт мең литр сөт савып ала.
– Кияүгә чыкмаган түгелме соң әле ул?
– Кыз түгел инде, хатын. Ярамаган тагын безгә – каты тезгә. Зато ул – менә дигән оста. Карамалы чыгачак беренче урынга, туганый. Эш бирерсең бит үзенә?.. Энеңә рәхмәт әйтер көннәрең алда әле, туганый.
– Тагын язылышмыйча өйләнергә исәбеңме? – дип сорады Талип, нигәдер уңайсызлану тоеп.
– Бусы белән язылышмыйча өйләнмә инде, Кәнзел, – диде Кафия.
– Һәй, җиңгәчәй, язылышырга җүләрмени мин! Әйеме, туганый, – дип, Талипка күз кысып алды Кәнзел. – Нигә, әйтик, башта язылышмыйча берәр ел торып карамаска. Бәлкем, холкыбыз килешмәс. Аннары ул беренче ире белән дә аерылышмаган икән әле. Тегесе Себер якларына чыгып киткән дә хаты-хәбәре дә юк, ди. Тәк што, бәйрәм ашы – кара-каршы, җиңгәчәй. Сез лутчы әйтегез, туема киләсезме, юкмы?
– Киләбез, киләбез, Кәнзел. Ә нигә, Талип, – дип, иренә күзләрен түгәрәкләндереп карады Кафия, – бәлкем, ул өченчесе белән бәхетен табар? Шулай бит, Кәнзел? – диде, янә Кәнзелгә таба борылып: – Барабыз, барабыз, Кәнзел, күңелең тыныч булсын.
– Бигайбә, алай булгач, мин киттем. Сау булыгыз.
– Түткәйгә сәлам әйт. Барып та чыгып булмый үзләренә. Үзләре килеп утырсыннар. Җизнәйнең хәле ничек соң?
– Пычагым булсынмы аларга?! Аштан башлары кайтмый…
Кәнзел киткәч, Кафия Талипны култыклап алды. Ире үзалдына уфтанып куйгач, Кафия аның күзләренә үрелебрәк карады.
– Ни булды сиңа, нигә алай уфтанасың?
– Кичә Хөснетдинов белән әйтештек. Әдһәм абый да аның яклы булып маташа. Икәүләп акыл саталар. Әйтерсең мин агач бүкәне, бернәрсә аңламыйм да, һичнәрсәгә төшенмим дә, алар гына аңлый да, алар гына акыллы.
Кафия дәшмәде, зират ихаталарына, аннан олы юлга таба сузылган чана юлына күз ташлады, эчке бер хискә бирелеп, үзалдына елмаеп куйды. Талипның күңеле айкалды. «Иренең эчендә ни көйрәгәнен белә микән, ичмасам, бу Кафия? Сорамасаң иде шул турыда миннән. Их, сорамасаң иде, Кафия! Нинди изге һәм саф, акыллы хатын булып калыр идең син минем өчен! – дип уйлады Талип, бармак очларына кадәр оялу хисе таралуын тоеп. – Фәлән янында булгансың, туган көнемне онытып, аны кочаклап яткансың, битсез, дип ярып, күзеңә бәреп әйтсә, ни кылырсың, ни әйтерсең?»
Кафия, кыр-басуларны күзеннән үткәреп, Талипка сирпелеп алды. Нидер әйтергә дип авызын ачты. Талипка аның авызыннан иң яман сүз менә хәзер чыгар кебек иде. Ул аның үз «изге эшләрен» белүен теләми иде, теләми генәме, хатыны алдында чынлап та изге булып калырга иде исәбе. Чынын, тик чынын гына әйткәндә, Талип бүген дә, иртәгә дә Кафияне югалтырга теләмәде.
Шул ук мәлдә кылган эшеннән дә, күзгә карап әйтсә, баш тарталмас, гаеп миндә, дип әйтәчәгенә дә инана иде. Тик шул хәлдән соң Кафия аны гафу итәрме, икенче көнне үк ташлап чыгып китмәсме?
Зәңгәр һавадай күзләре белән хатыны үзенә текәлгәч, Талип ачкан авызын яба алмый торды. Ул хәтта: «Әллә соң үземә башлап әйтергәме?» – дигән фикергә килгән иде, хатынының тавышы аңына җитүен абайлап туктап калды.
– Кара аны, Талип, бүген кеше вакытында кайтырга тырыш. Кичә бит минем…
Талип кинәт бушанып калды, алсуланып киткән бит очларына гадәти төс кайтты.
– Беләм, – диде ул, йөрәгенең рәхәтләнеп тибә башлавын тоеп. – Бүген таш яуса да вакытында кайтачакмын. Ә хәзер кил әле, соң булса да колагыңнан тартыйм.
Кафия, текәлеп, аның күзләренә карады, Талипның йөзеннән янә каны качты. Нык итеп, туры итеп, сынап карады.
– Кичәге өчен гафу ит. Ышан, ул хәл яңадан кабатланмас.
– Ярый. Вакытында кайт. Пилмән пешерәм бүген. Кичә үзеңне көтә-көтә ит үткәреп куйдым…
Хатыны больницага таба киткәч тә, бертынга Талип уңайсызлану хисеннән арына алмый торды. Үзалдына оялып, өметсез бер кыяфәт белән ап-ак кар һәм иртәнге фирүзәдәй зәңгәр һава диңгезе эчендә тулганган Кафиянең гәүдә-сынына карап калды. Аннары, кузгалып, идарәгә атлый-атлый, яшьлеген исенә төшерде.
Язмыш аларны тагын кавыштырыр дип кем уйлаган.
Миңниса белән алар мәктәптән үк танышлар. Тугыз-унны бер класста укыдылар. Институтка керергә дип, бергә Казанга бардылар. Икесе ике институтка керсәләр дә, гел бергә булдылар диярлек. Икесе дә конкурстан узгач, шатлыктан кулга-кул тотынып, атна буена кино-театрларга йөрделәр. Университет белән финанс-экономика институты бер тын арасы юл гына. Лекцияләр бетүгә, Талип Миңниса янына йөгерә, институт бинасының биек баскычлары төбендә сәгатьләр буена аның лекциядән чыгуын көтә иде.
Талип аны, Кафияне яраткан кебек, яратып, янып-көеп, зарыгып көтүен хәтерләми. Алар арасында янып-көярдәй мәхәббәт гыйшкы булмады сыман, ә менә бер-берсенә ияләшү, озак аерылышып торсалар, бер-берсен юксыну булды. Бәлкем, бу Талипның беренче мәхәббәте булгандыр, ул аны яшьлеге белән генә сизми калгандыр?!
Дүртенче курста укыганда, Талип Кафия белән танышты һәм, әйтсәң кеше ышанмастай хәлдә, аңа гашыйк булды. Юк, ул гына аз, Талип Кафиядән башка берәүне дә күрмәде, аның белән очрашырга барганда, кавышыр минутларын җиткерә алмыйча, бәхет-шатлыгыннан җиргә басканын тоймый торган иде. Кая инде ул Миңниса кайгысы! Миңниса аның өчен көне белән юкка чыкты. Кафия үзенең ярсу мәхәббәте белән тәмам алгысытты Талипның күңелен. Ярата белү ул – сәнгать, диләр, әллә соң чынлап та шулаймы дип уйлый торган иде Талип, Кафиянең гүзәл йөзен, үз итеп, үтә яратып елмаюын күз алдына китерде исә.
Шулай да Миңниса белән булган бер хәл истә калган. Казанның Ленин урамындагы Үзәк ЗАГС бүлегендә Кафия белән язылышып чыккач, машинага утырырга гына торганда, аның янына чәчәкләр бәйләме тоткан бер кыз килеп басты.
– Талип, менә сезгә. Бәхетле бул!
– Кемнән? – дип сорады Талип, чөнки кызны бөтенләй белми иде.
Кыз аның янынарак килде һәм, Талип ишетерлек кенә итеп:
– Иң-иң якын кешеңнән! – диде дә кырт борылып китеп тә барды.
