скачать книгу бесплатно
– Тагын утыз ике солдат-офицер әрәм булды, – дип куйды Сөмбәт.
Сүзнең март аенда Уссури елгасындагы Даманский утравында һәлак булган чик сакчылары турында барганын барысы да аңлыйлар иде. Икенче март көнне безнең егетләргә кытайлылар ут ача. Аларны өшкереп чыгардылар чыгаруын (йөзләгәнме, меңләгәнме солдатлары ятып та калган, диделәр), әмма үзебезнекеләр кызганыч. Үлгәннәрен дә, исәннәрен дә бүләкләделәр бүләкләвен. Бер сержантны бәхет басты – аңа Советлар Союзы Герое исеме бирелде. Егет хәзер кайда да югалмас, уч төбендә генә йөртерләр.
– Ул утрауда кеше дә яшәмәгән, – диде Габделнур.
– Алайса, аның кирәге дә шулхәтле генәдер инде.
Моны Миргаяз әйтте. Ә Габделнурның фикере башкачарак иде.
– Стратегик яктан караганда, бәлки, кирәге бардыр. Тагын шунысы: халык хакы дигән нәрсә дә бар бит әле. Рас ул безнең җир икән, аңа бүтәннәр кулын сузмасын.
Аннары сүз Брежневка атам дип космонавтлар утырган машинага ике пистолеттан ут ачкан кече лейтенант Ильинга күчте.
– Менә бит: тегеләр дә илне саклаучылар, бу да – Ватанга тугрылык хакына ант биргән кеше.
– Аттан ала да туа, кола да туа, – диде Миргаяз.
Бераздан, Шәмсун юынып кергәнче, ул да тынды. Сөмбәт бик кыстагач, Миргаяз, гәрчә аңа оттырасын анык белсә дә, бер-ике партия шахмат уйнарга ризалашты.
– Детский мат куештан түгел, – диде ул, фигураларны тактага тезгәндә.
– Син хәзер сабыйлык чорын үттең инде, – дип елмайды кичәге солдат.
Чыннан да, беренче көннәрне ул аны өч-дүрт йөрештә үк бирелергә мәҗбүр итә иде. Сөмбәт – башлы егет. Хәрби хезмәттән Габделнур укырга дип ничек ашкынып кайтса, бу да шул уй белән яна, шыпырт кына әзерләнә дә, әмма әлегә уй-теләген кычкырып кына әйтми иде.
Бераз вакыт Сөмбәткә карап утыргач, Габделнур әтисен, аның белән әңгәмә корган чакларын искә алды. Йөргән таш шомара, дип юкка гына әйтмиләр. Аннары, дөнья күргән егетләрнең күзләре ачыла – алар чагыштырып карый башлыйлар. Габделнурның әтисе Галләм абзый да, бераз «кабып» алгач, сугыш вакытында Саратов өлкәсендә күргәннәрен сөйли иде. Анда Идел буе немецлары яшәгән, алар бирегә шактый еллар элек килеп төпләнгән булсалар да, сугыш башлангач, аларны Себергә, Казахстанга куганнар. Ә йорт-җирләре, каралты-куралары, фермалары шул килеш утырып калган. Аларда инде сугышка хәтле суүткәргечләр, автопоилкалар һәм башка механизмнар булган. Безнең солдатлар андагы тәртипне, төзеклекне күреп шаккатканнар. Һәм Галләм абзый мондагы фермалар, аларның тирәлеге өчен чын күңелдән борчыла иде.
…Уку димәктән, Габделнур бу арада Ленин районының егерменче номерлы кичке урта мәктәбендә (шөкер, янәшә генә – Восстание урамында) педагогик практика үтә.
Тау чишмәсеннән агып төшкән чиста, тешләрне сындырырдай салкын су күл-елгаларны сафландырган кебек, гыйлем ияләре дә үз тирәсендәге адәми затларга аң-белем тарата, аларны мәдәни яктан агарта, рухларына байлык өсти. Габделнур белән дә шулай: укытучы-профессорлар белән күбрәк аралашкан саен, аларның лекция-дәресләрен күбрәк тыңлаган саен, үзендә нинди дә булса яңалык сизә, ми күзәнәкләренең уйлау сәләте артканын, калебе чистарганын тоя, әйләнә-тирәсенә аеграк һәм ачыграк күз белән караган төсле була.
Һәм менә дүрт елга якын вакыт эчендә алган белемнәрен тормышта кулланырга, шулар нигезендә бүтәннәргә сабак бирер көн килеп җитте. Ул унынчы сыйныфта «Бөек Ватан сугышы елларында совет халкының героик хезмәте», ә сигезенчедә «1861 елгы реформага хәзерлек» дигән темаларга комиссия алдында дәрес бирде. Хәзер аны алтынчыда «Капиталистик промышленностьның барлыкка килүе. Англиянең колониаль сәясәте» һәм унберенчедә «Социализмга күчү юллары» дигән ачык дәресләр көтеп тора. Җитмәсә, унынчы сыйныфта тәрбия эше дә аның җилкәсендә. Шуңа күрә ул, Миргаязлар кебек, ирекле кош түгел – шахмат-шашка (домино, кәрт сугуны әйткән дә юк) уйнарга вакыты тар, әле тиз генә урынга да ята алмый иде.
3
Кешегә дә, елга кебек, үз-үзең булып калу хас. Язлыкта елга ярларыннан чыга, ташый, дулый, котырына, ә җәен, корылыкта, киресенчә, тарая, саега, кибә. Әмма ләкин, вакыт узу белән, шифалы яңгырлар яугач, көз җиткәч, ул үзенең элекке халәтенә кайта. Кешенең холкы да нәкъ шулай бит: әгәр ул тыныч, уйлап эш итүчән, кешелекле, игелек кылучан икән, кайбер вакыйга-хәлләр аркасында ничек кенә чыгырыннан чыкмасын, уңай сыйфатларына вакытлыча хилафлык кылмасын, ахырдан барыбер үзенең асылына кайта.
Габделнур, башым авырта дип ыңгырашып, иркәләнеп, урын өстендә ятмады. (Хәер, иркәләр кешесе дә юк.) Аның гадәти тормышы дәвам итте: эшенә дә барды, укуын да онытмады.
Кичтән ярыйсы гына күңелле итеп утырганнар иде, чөнки Мамадыштан Миргаязның абыйсы килде. Билгеле инде, туганы килгәч, егет саранланып тормады. Шуңа күрәдер ул төне буе саташып, кемнәр беләндер бәхәскә кереп, сөйләшеп ятты. Габделнур соң гына йокыга китә алды.
Иртән аны Миргаязның абыйсы уятты. Габделнур аңа эшкә барасын әйтеп куйган иде.
Егет тиз генә юынып керде дә, киенеп, кунак белән саубуллашып, ашханәгә төшеп китте. Аннары тулай торак каршында төзүчеләрне көтеп торган бәләкәй автобуска утырды. Завод проходноенда пропускысын озайтырга дип калдырды.
Тагын бер хезмәт көне башлана: үзләре участогы мәйданында да, күрше төзү идарәсенекеләр эшли торган корпуста да, буяучы-сылаучылар мәш килгән ашханәдә дә (элекке барак-ашханә юк, аны сүтеп аттылар, монысы – капитальный).
Габделнурның кулдашы уртача буйлы, озын борынлы, кызгылт чырайлы, саргылт чәчле, узган ел гына армиядән кайткан Дөбәрис исемле егет иде. Какча йөзле, калын иренле бу егет ябык гәүдәсен бераз чайкалдырыбрак йөртә; кичке мәктәптә укый, өйләнмәгән. Күрәсең, тиз генә камыт кияргә ашыкмас та, чөнки кызларны бик ярата. Аны да кызлар чит итмиләр, үз күрәләр: егет телгә оста, сөйләшә һәм сөйләштерә белә, һәрчак шат йөзле – дөньяга ачу тотып, аннан зарланып йөрми.
Габделнурны ул бик хөрмәт итә, һәрчак сүзен тыңлый. Аның күп белүенә соклана, университетта укуы белән һәм шундый кешенең дусты булуы белән кызлар алдында горурлана.
Ракета гаскәрләрендә хезмәт итеп кайткан, эшен белеп, җиренә җиткереп башкаручы егетне төзү идарәсенең комсомол бюросы әгъзасы итеп тә сайлаганнар. Күрәсең, элекке офицер Митрохин тәкъдим иткәндер. Ул солдат шулпасы эчкән егетләрне җәмәгать эшенә бик теләп тарта.
Габделнур кулдашы Дөбәрис белән участокны әйләнеп чыкты һәм шулар ачыкланды: градирняга чыгыр, бер корпуска вибратор, бетон кабул итәргә күтәргечне тоташтырырга кирәк.
Аннары алар буяучы-сылаучы эшсөяр кызлар янына сугылдылар.
Яңа күтәрелгән бинаның әле бер-ике көн элек кенә шыксыз булып күренгән дивары кай арада үзгәреп тә өлгергән – бизәнеп-ясанып, иң затлы күлмәген киеп кунакка барырга җыенган хатын сыман яисә беренче мәртәбә егет белән очрашуга әзерләнгән яшь кыз кебек – әллә каян күз явын алып, тирә-юньгә нур сибеп тора.
Кызларның эшләвенә карап торуы да рәхәт. Шунысы сокландыра: куллары, гәүдәләре өзлексез хәрәкәттә булса да, алар бер-берсе белән гәпләшәләр яки күмәкләшеп җыр сузалар – чишмә чылтыравы кебек дәртле, яңгыравык авазлары ишетелә.
Кайчагында бу яшь авазлардан моң-сагыш та агыла – һәрберсенең үз тормышы, үз язмышы.
Егетләр килгәч, кызлар җырларын туктаттылар.
– Безгә мич кирәк, – диделәр буяучы кызлар, – туңабыз.
– Кая, үзем генә җылытыйм, – диде Дөбәрис һәм берсен биленнән эләктереп тә алды.
– Кит әле, – дигән булды училище бетереп кенә килгән яшь кыз, ә үзе, кыланчыкланып, электрик абыйсының куенына ук керде. – Кара, җылы икән монда.
Кызлар көлештеләр, усал теллеләре чеметтереп алырга да күп сорамады:
– Арык бит ул.
– Кая аның җылысы булсын, яшь тә түгел.
– Габделнур абый әнә тик тора, үзенең карт егет икәнен белә…
Кыз сүзен әйтеп бетермәде, Габделнур анысын эләктереп алды, битеннән үбеп тә алды.
– Әбәү, үпте.
– Шаяра гына бит ул.
– Шутили, шутили, а потом появились дети, – диде бер телгә үткене. – Аларга ирек куйсаң…
Кызлар чыр-чу килеп, егетләр бераз тел чарлаганнан соң аерылыштылар. Электриклар, чыгыр тоташтыргач, күрше участокка барып килделәр. Андагы коллегалары, бер телогрейка-бушлат аунап ята, дигән иде. Чөнки Габделнурга яңаны алганда, складка искене тапшырырга кирәк.
Аннары завод ашханәсенә юл тоттылар. Анда Габделнурның бер таныш кызы очрады һәм башын иеп китте. Аны күргәч, егет, кулларын бутый-бутый, юри кычкырып сөйләште.
Сүз бер моторист хакында иде.
– Аның хатыны үзеннән ике яшькә олы.
– Картрак икән, – диде Дөбәрис, әңгәмәне куертып, – бездә үзеңнән өч-дүрт яшькә яшьрәккә өйләнү гадәткә кергән…
Төшке аштан соң, тоташтыргыч һәм кабель күтәреп, күтәргеч янына киттеләр. Будкаларына кайтканда, аларны төзү идарәсенең энергетигы – дүрт ел флотта өйрәнгән гадәтенә тугрылыклы рәвештә аякларын киң итеп аерып баскан, кара куртка һәм фуражка кигән Сәгыйров көтеп тора иде. Ул үзе белән бер электрик та иярткән.
Алар машина белән алып килгән вибратор һәм трансформаторны бетон кабул ителәчәк корпуска илттеләр, тоташтырдылар.
Участок башлыгы чираттагы ялда иде, аның урынына калган прораб белән сөйләшеп тордылар. Күбрәк энергетик әңгәмә корды, егетләр кирәк чакта гына сүзгә кушылдылар.
Прораб белән сүзен тәмамлагач, Сәгыйров:
– Егетләр, сезгә бераз премия бар, – диде һәм аларны үзе белән конторга алып китте.
– Унтугыз сум гына икән, – диде Дөбәрис, ризасызлык белдергәндәй, аннары үзе үк үз күңелен күтәрде: – Ярый инде, бер сумы да җирдә ятмый бит.
– Билгеле, – диде Габделнур, касса яныннан китешли аның белән килешеп.
– Бу атнада авылга кайтмакчы идем, күчтәнәч алырга җитәр.
Дөбәрис Тау ягы районнарының берсеннән иде. Ул өенә еш кайта: әтисе совхозда партия оешмасы секретаре икән, әнисе сыер савучы, икесе дә олы яшьтә. Дөбәрис хәрби хезмәттә чакта утын хәстәре күрү, бәрәңге алу, печән чабу кебек эшләр энесе җилкәсендә булган. Ләкин, абыйсы кайтканчы, аны да армиягә алып куйганнар, шуңа күрә ул башкарган вазифалар Дөбәрискә калган.
Алар ягында «бардымые, кайттымые» дип сөйләшәләр икән. Егет, авылдан килгәч, үзе дә сизмәстән шул сөйләмгә күчкәли.
Шуны истә тотып:
– Тагын тел бозып сөйләшерсең микән инде? – диде Габделнур, күз кысып.
Дөбәрис үпкәләмәде һәм:
– Ю-ук, – диде, аннары үзе дә, руслар әйтмешли, таякның шул ук башы белән шул ук урынга төрттереп алды: – Кеше көлкесе – кешедән көлә, ди. Син үзең дә кыдыл бодаулар йөргән басудан түгелме соң?..
– Ярар, ярар, ул тиклем эчкә кермә. Замнём для ясности.
…Егет күп укый, иң яратканы – фантастика, чекистлар һәм милиция турында; кино-театрга еш йөри; кызларга яттан шигырьләр укый.
Беркөнне, телефон рәтләгәндә, Габделнур аны чыбыкка җибәргән иде, бик озак торып килде, күрәсең, кызлар янында булгандыр. Ләкин алар сүзгә килмәделәр.
Тулай торакка кайткач, егетләр ашханәгә сугылдылар. Бераз ял иткәч, Габделнур уку белән юанды. Ул бүлмәдә берүзе генә. Миргаяз кибеткә чыгып китте, Сөмбәт күрше бүлмәдә, Шәмсун кайдадыр үз эшләре белән йөри булыр.
Озак та үтмәде, егетләр кайттылар. Кичәге солдат тиз генә бәрәңге пешерде.
Бүтәннәр кебек, Габделнур тиз генә йоклап китә алмады, теге хәлне уйлап изаланды. Ул – яшь кеше, тәне төзәлер, ә менә җан ярасы… Бу арада аны гел бер уй борчып, бимазалап, күңеленә тынгы бирми йөдәтте: «Нигә әле теге зобанилар җәзасыз калырга тиеш?»
Әгәр син кемгәдер явызлык кылгансың икән, ул синең үзеңә үк авырлык китерердәй бер гамәл булып әйләнеп кайтырга тиештер бит. Һәм киресенчә: әгәр кешеләргә мәрхәмәтле булсаң, үзеңә дә игелеклелек булып кайтыр. Моны кечкенәдән үк ишетеп, күңеленә сеңдереп үсте. Менә хәзер аңа карата этлек эшләделәр. Ә җәзасын аларга кем бирә? Теге дөньяда түгел, ә монда һәм хәзер үк. Нигә әле ул киң күңелле булып кыланырга тиеш. Бер даһи, Леонардо да Винчи булса кирәк, әйткән: «Кем явызлыкны җәзага хөкем итми, шул аның тормышка ашуына булышлык итә». Юк, егет аларга теләктәшлек итүче түгел!..
Вакыт табып, ул хастаханәгә барып күренде. Аның ярасын теккән табиб, башын җентекләп карап, хәл-әхвәлен, кәефен, ашау-эчү һәм эшен сораштыргач, укуы белән дә кызыксынды. Егеттән төпле, уңай җавап ишеткәч, ул канәгать калды.
– Борчылырлык урын юк, – диде, авыруның күзенә карап. – Төзәлә.
Егет, кайтышлый, үзенә таныш хәвефле урыннан үткәндә, як-ягына каранды. Өч катлы йортның подъезд төбендә салмыш бер адәм эскәмиядә утыра, янында хатын-кыз да бар. Ир-атка кушылып, ул да кычкырып-кычкырып сөйләшә, шаркылдап, урам яңгыратып көлә. Габделнур кисәк кенә туктап калды. Чөнки әлеге хатынның тавышында аңа таныш интонация-аһәң ишетелде кебек. Егетнең колагына аю басмаган, аз-маз музыка белән шөгыльләнгән кеше буларак, ул моны җиңел тоемлады. Әйе, шик юк, ачыргаланып кычкырган, ярдәм сораган тавыш бит бу!
Егет йөрәгенең еш-еш тибүен тойды, башына кан йөгергәндәй булды, бөтен барлыгы нәфрәт белән тулды, һәм аңарда үч алу теләге туды. Әйе, ул боларны акылга утыртырга тиеш. Алар үз җинаятьләренең җәзасын күрергә тиеш. Ә ничек? Милиция, дусты Ирек ярдәме беләнме? Юк, аны катнаштыру кирәкмәстер. Чөнки нәкъ менә бу адәм Габделнурга сукканны, тимер торба белән тондырганны исбат итү кыен булачак. Бүлмәдәшләрен алып килсәң? Әлбәттә, егетләр каршы килмәсләр һәм ярыйсы гына изәрләр дә иде. Ләкин бу фикере дә яраксыз сыман тоелды, чөнки эшнең зурга китүе ихтимал. Нишләргә соң? Йөрәге дөп-дөп типкән егет, ботинка табаны җилемгә ябышкандай, беркавым кузгалып китә алмыйча торды. Нишләргә соң? Әгәр, чукынып кына китегез сәнә, дип кул селтәсәң, онытырга тырышсаң? Алай итү тегеләргә, ярар, киләчәктә дә шулай дәвам итегез, уңышлар телим, дигән кебек була түгелме соң?
Язгы авыр болытлар астында, шыксыз кичтә гел бер үк караңгы уй аның бәгырен кимерде: «Ничек үчен кайтарырга?» Һәм, трамвайда тирбәлеп кайтканда, озак баш вата торгач, ул, ниһаять, ныклы бер карарга килде.
Шул карарын тормышка ашыру нияте белән, Габделнур икенче көнне кич янә әлеге хәвефле урынга юнәлде. Өстендә эшкә йөри торган киң куртка, аның якасы күтәрелгән, эчке түш кесәсе беленер-беленмәс кабарыбрак тора, башында ак фуражка.
Ул, трамвайдан төшкәч, таныш юл белән югарыга таба менеп китте, аннары уңга борылды. Ни булса, шул булыр, дип, кичә тегеләр утырган подъездга таба атлады.
Бүген дә анда, эскәмиядә, тегеләр икәү утыралар. Кычкырып сөйләшүләреннән, кул хәрәкәтләреннән салмыш икәнлекләре әллә каян күренеп-сизелеп тора.
Габделнур исереккә салышты. Алабугада укыганда, алар режиссура фәнен яхшы үзләштергәннәр иде. Чөнки Мәскәүдә укып кайткан югары белемле режиссёр укытты, студентлар белән «Яшел эшләпә» дигән спектакль дә куйды. Билгеле, анда Габделнур да катнашты. Бергә укыган кайбер иптәшләре соңыннан хәтта профессиональ дәүләт театрына эшкә дә урнаштылар, чын артист булып киттеләр. Менә шул. Егет, аякларын чалыш-чолыш атлап, тегеләр каршына барып басты. Бер читтә үзенә таныш торба кисәген дә күреп алды. Әмма аны тануын һәм шуның аркасында ачуы кабаруын йөзенә чыгармады. Фәкать үзенең дөрес чамалавын гына аңлады.
– Сәлам, – диде ул тәкәллефсез генә. – Нәрсә каңгырап утырасыз?
Иске фуражка кигән башын аска иебрәк утырган, карасына кабынган ир-ат күзенең агы белән генә Габделнурга карады.
– Синең ни эшең бар? – диде ул төксе генә.
Аның өстендә иске телогрейка, тез башлары кабарып торган, гомерендә үтүк күрмәгән кара чалбар, аягында каптырмалары эләктерелмәгән «прощай» ботинкасы. Гәүдәсенә караганда, буе Габделнурдан чак кына калкурак булыр, җилкәләре дә шактый киң күренә, бөрешеп утырганга күрә үзе мескен кыяфәттә.
– Кореш, син нәрсә теш ыржайтасың? – диде Габделнур, телен көрмәкләндереп, аның төртмә сүзенә үпкәләгәнен дә белдерергә тырышып. – Мин сиңа бер начарлык та эшләмәдем бит әле.
Сакал-мыегы кырылмаган адәмнең чиртсәң кан чыгарлык кызгылт чыраена карап, аңа утыз биш-кырык яшьләр чамасы биреп булыр иде; сул күзе төбендә «фонарь» бар, борыны җәлпәк.
– Яхшылык та эшләгәнең юк, – диде ул.
Бу юлы сәрхушнең тавышы баягыча ук дорфа чыкмады, чөнки каршында торган егетнең салмыш икәнен, ә тавышында ныклык, үз-үзенә ышанганлык барын искәрде булса кирәк. Алар халкы, үзләре башкисәр булганлыктан, кемнең куркак, кемнең үз тиңнәре икәнне тиз төшенә бит.
Сүзгә янында утырган хатын-кыз да кушыласы итте:
– Ие.
Анысы да, ике чабата бер кием дигәндәй, төс-кыяфәте, үз-үзен тотышы һәм кием-салымы белән янәшәсендәге адәмгә пар килердәй иде: аскы ирене күпереп зәңгәрләнеп-шәмәхәләнеп тора, күрәсең, шушы араларда гына берәр каты кулдан яхшы гына эләккән булса кирәк, эчә-эчә шешенеп бүртенгән битенә мул итеп сөрткән кызыл кершәне аның бизәнү серләрен бигүк белеп бетермәве яки кайчандыр белеп тә, инде күптән онытуы хакында сөйли. Башындагы кызыл береткасы да, өстендәге зәңгәр язгы-көзге пальтосы да таушалган-изелгән, аягындагы кыска кунычлы ак резина ботысы да яңадан түгел.
Габделнур, фәкать ир-атка гына мөрәҗәгать итүен сиздерү өчен, «син»гә басым ясады.
– Шеф, син зерә алай тупас сөйләшәсең. Мин синнән стакан гына сорамакчы идем. Ярый, хуш…
– Ни эшкә ул сиңа? – диде ир кеше, стакан сүзен ишетүгә тагы да йомшый төшеп.
Хәзер инде Габделнур дилбегәне тулысынча үз кулына алды.
– Стакан белән нишлиләр инде? Син, фраер, бигрәк аңгыра икәнсең. Шешә бар. Бугазыннан эчәсе килми, – диде егет һәм, курткасының замогын аскарак шудырып, эчке кесәсеннән башланмаган ярты чыгарды.
Тегеләрнең күзләре ялтырады, үзләренә җан керде, йөзләрендә елмаю галәмәте чагылды. Әүвәл ир-атның теле ачылды:
– Башта ук шулай диләр аны.
Хатын да сүз кыстырды:
– Ие.
Габделнур янә иргә карады:
