скачать книгу бесплатно
Təmkinimi pozmadan yoluma davam etdim. Amma yoxuşlu yolla piyada getməyin ağır olacağından qorxduğum üçün yolu tədricən düzləndirdim və nəhayət, irəlidə görünən ovalığa doğru endirdim.
Qayalıqlar istəyimlə yoxa çıxdı, külək kəsdi və axşamın alatoranında səmtini itirdi. Kifayət qədər sürətlə addımlayırdım. Yoxuş aşağı endiyim üçün dikəlib başımı qaldırmış və əllərimi ənsəmdə çarpazlamışdım. Küknar meşələrini xoşlayırdım, ona görə də belə meşələrdən keçib gedirdim, dinib-danışmadan ulduzlu səmaya baxmağı sevdiyim üçün göy üzündə yavaş-yavaş və özlərinə xas bir dincliklə ulduzlar doğurdu. Bir-iki uzunsov bulud parçası gördüm, onları yalnız o yüksəklikdə əsən bir külək qabağına qatıb qovurdu.
Yolumun üstünə, xeyli uzaqda mənimlə arasında çay olan bir dağ qoydum; kolluqlarla örtülmüş zirvəsi göyə söykənmişdi. Ən yuxarıdakı kiçik budaqları və onların hətta titrəyişlərini də açıq-aşkar görə bilirdim. Bu mənzərə nə qədər adi olsa da, məni elə sevindirdi ki, uzaqdakı qarmaqarışıq kolluqların budağında kiçik bir quşa çevrildim, o anda çoxdan dağın arxasında gözləyən və bu qədər yubandığına görə yəqin ki, hirslənmiş olan Aya doğmaq əmrini verməyi unutdum.
Amma bu an Ayın doğacağını xəbər verən sərin parıltı dağın üstünə yayılmağa başladı və birdən Ayın özü də narahat kolluqlardan birinin arxasından çıxıb yüksəldi. Mənsə bu zaman başqa bir tərəfə baxırdım və başımı çevirib birdən qarşımda dəyirmi Ayın parıldadığını gördükdə dumanlı gözlərimi döyə-döyə qaldım; çünki elə bildim, aşağı enən yol məni bu qorxunc Ayın içinə aparır.
Amma çox keçmədən Aya alışdım və onun nə zəhmətlə göyə yüksəldiyini sakitcə seyr etdim. Bir-birimizə doğru xeyli irəlilədik, nəhayət, şirin bir yuxu mənə güc gəldi; məncə bu, geridə qalmış və unutduğum bir günün verdiyi yorğunluğun nəticəsiydi. Bir müddət gözlərim yumulu halda yeridim, yalnız əllərimi bərkdən bir-birinə vurduğum üçün yuxuya getmirdim.
Lakin sonra yol ayaqlarımın altında sürüşməyə və hər şey mənim kimi yorulub gözdən itməyə başladıqda, gecəni keçirməyə hazırlaşdığım qarışıq və hündür küknar meşəsinə vaxtında gedib çatmaq üçün yolun sağındakı yamacla tələsə-tələsə qalxmağa başladım. Tələsmək lazım idi. Ulduzlar qaralmağa başlamışdı, ay sanki bulanıq suda batırmış kimi tutqunlaşmış-dı. Dağ zülmətin bir parçasına çevrilmişdi, yol isə mənim yamaca qalxdığım yerdə qurtarmışdı. Meşənin dərinliyində yerə düşən budaqların getdikcə yaxınlaşan çatırtısını eşidirdim. Yatmaq üçün özümü dərhal mamırların üstünə ata bilərdim, amma qarışqalardan qorxduğum üçün ayaqlarımı budaqların üstünə qoyaraq bir ağaca çıxdım; işə bax, ağac küləksiz havada yırğalanmağa başlamışdı, bir budağın üstündə uzanıb başımı ağacın gövdəsinə söykədim, və o anda mənim istəyimlə orada olan bir dələ quyruğunu yuxarı qaldıraraq, budağın titrək ucunda oturub yellənərkən sakitcə yuxuya getdim.
Röyasız dərin bir yuxuya getdim. Nə Ayın batması, nə də Günəşin doğması məni oyandırdı. Hətta oyanmağa hazır olduqda da özümü sakitləşdirərək dedim: “Dünən bütün günü çox əziyyət çəkibsən, nə üçün yuxuna haram qatırsan” və yenidən yatdım.
Heç bir yuxu görməsəm də, yenə də gecə boyunca yatmağıma azacıq mane olan bir şey vardı. Bütün gecəni yanımda kiminsə danışdığını eşitmişdim. “Çay kənarında skamya”, “dumanlı dağlar”, “tüstüsü işıldayan qatarlar” kimi ayrı-ayrı sözlərdən başqa danışılanları eşitməmiş, ancaq bunların hansı intonasiya ilə deyildiyini duymuşdum. Və yadımdadır, yatdığım üçün ayrı-ayrı sözləri anlaya bilmədiyimə görə sevinmiş, yuxulu olsam da, sevincimdən əllərimi ovuşdurmuşdum.
Gecə yarısından əvvəl bu səs şən və məsum idi. Qorxdum, çünki hələ mən buraya çıxanda yırğalanan ağacı kiminsə aşağıdan mişarladığını düşündüm… Gecəyarısından sonra səs ciddiləşdi, zəiflədi və sözlər arasında fasilə etməyə başladı, sanki o mənim vermədiyim sualların cavabını deməyə çalışırdı. Bu zaman özümü rahat hiss elədim və dikəlmək istədim… Səhərə yaxın səs daha da mehribanlaşdı. Danışanın yeri mənimkindən heç də etibarlı deyildi, çünki onun yaxındakı budaqların arasından danışdığını gördüm. Cürətləndim və kürəyimi ona çevirərək uzandım. Görünür, bu onu məyus etmişdi, çünki danışmağı kəsib uzun müddət susdu, yalnız səhər çağı, artıq bu səsi unutmağa başladığım vaxt sakitcə ah çəkərək məni oyatdı.
Nəinki başımın üzərində olan, hətta bütünlüklə məni əhatə edən buludlu səmaya baxırdım. Buludlar o qədər ağır idi ki, lap aşağıdan mamırların üstü ilə üzür, ağaclarla toqquşur, budaqlara dəyib parçalanırdı. Bəziləri isə külək güclənib onları qovana qədər ya yerə düşüb qalır, ya da ağaclardan asılırdılar. Onların əksəriyyəti küknar qozalarını, sınmış budaqları, tüstü borularını, ölü quşları, bayraq parçalarını və üzərək daha uzaqlardan yaxaladıqları çoxu tanınmaz olan digər əşyaları qovaraq özləri ilə aparırdı.
Mənə təhlükə yaradan buludları geri itələməyə, ya da çox böyükdürlərsə, onlardan yayınmağa çalışaraq öz budağımda büzüşüb oturmuşdum. Lakin bu mənim üçün əziyyətli iş idi, çünki yuxulu idim, üstəlik tez-tez eitdiyim tənəffüs səslərindən bərk həyəcanlanmışdım. Amma özümə nə qədər əmin olsam, göy üzünün bir o qədər yüksəldiyini və genişləndiyini görüb təəccübləndim; nəhayət, axırıncı dəfə əsnədikdən sonra dünənki axşamın mənzərəsi yenidən qarşımda açıldı və indi bu yerlərin qara buludlar altında olduğunu gördüm.
Baxış bucağımın belə sürətlə genişlənməsi məni qorxutdu. Düşündüm ki, yollarını tanımadığım bu yerlərə niyə gəlib çıxmışam. Məncə, yuxuda olarkən buraya gəlmişdim və yalnız oyandıqdan sonra öz vəziyyətimin nə qədər dəhşətli olduğunu anladım. Amma xoşbəxtlikdən, bu vaxt meşədə quşların cəh-cəhini eşitdim və zövq almaq üçün buraya gəldiyimi düşünüb bir az təsəlli tapdım.
– Sənin həyatın yeknəsəq keçib, – özümü buna inandırmaq üçün bərkdən dedim, – səni doğrudan da harasa aparmaq lazım idi. İndi razı qala bilərsən, bura şən bir yerdir. Günəş də çıxır.
Bunu deyərkən, Günəş çıxdı. Yağış buludları mavi səmada ağappaq olub balacalaşdı; yüngülləşib işıldayaraq yüksəkliyə qalxdılar. Baxdım ki, vadidən bir çay axır.
– Bəli, yeknəsəq keçib, ona görə də sən bu əyləncəyə layiqsən, – sanki məcbur qalıb sözümə davam etdim, – amma təhlükəyə də düşməmişdimi?
Bu an kiminsə lap yaxınlıqda ah çəkdiyini eşitdim.
Tez ağacdan düşmək istədim, amma budaq da əlim kimi titrədiyindən qorxub yıxıldım. Yerə bərk dəymədim və heç bir ağrı duymadım, amma özümü o qədər zəif və bədbəxt hiss edirdim ki, ətrafımdakı şeylərə baxmağa gücüm qalmadığı üçün üzümü otların arasına soxdum. Hər bir hərəkət və düşüncənin məcburi olduğuna inanırdım, odur ki, bunlardan qaçmağa çalışırdım. Otluqda uzanaraq, qolları bədənə yapışdırıb üzü gizlətmək ən təbii şey idi. Və bu təbii vəziyyətə düşdüyüm üçün özümü sevinməyə inandırdım, başqa vaxt belə vəziyyətdə olmaq üçün nə qədər zəhmət çəkməli, yeriməli və danışmalı olacaqdım.
Təzəcə uzanmışdım ki, kiminsə ağladığını eşitdim. Səs yaxından gəldiyi üçün əsəbiləşirdim. Elə əsəbiləşdim ki, kimin ağlaya biləcəyini düşünməyə başladım. Amma düşünməyə başlayan kimi dəhşətli bir qorxu içində aşağı yumbalanıb yolun tozuna batdım. Tozlu gözlərimlə hər şeyi qarabasma kimi görürdüm; və bütün kabuslardan uzaqlaşmaq üçün dərhal ayağa qalxıb qaçmağa başladım.
Qaçmaqdan təngnəfəs olmuş, çaşqınlıqdan özümü itirmişdim. Ayaqlarımı atarkən, enli diz qapaqlarımın necə yuxarı qalxdığını görürdüm, amma şən gəzintidə olduğu kimi əllərim irəli-geri hərəkət etdiyindən dayana bilmirdim, üstəlik başım da yırğalanırdı. Bununla belə soyuqqanlılıqla və bütün gücümlə xilas yolu tapmağa çalışırdım. Birdən yaxınlıqdan axmalı olan çay yadıma düşdü və dərhal ayaqlarımın altında yan tərəfə burulan bir cığır gördüm, doğrudan da çəmənliyin üstü ilə bir neçə dəfə tullandıqdan sonra sahilə çatmışdım.
Çay enli idi, uğultulu və kiçik dalğaları işım-işım işıldayırdı. Çayın o biri sahili də çəmənlik idi, sonra kolluqlar başlayırdı, kolluqların arxasında isə lap uzaqlardakı yaşıl təpələrə doğru uzanıb gedən xiyaban görünürdü.
Bu mənzərədən sevinərək yerə uzandım, ağlamaq səsini yenə eşidəcəyimdən qorxaraq qulaqlarımı tıxadım və burada dincələ biləcəyimi düşündüm. Bura kimsəsiz və gözəl bir yer idi; və burada yaşamaq üçün böyük bir igidliyə də ehtiyac yox idi. Başqa yerlərdə olduğu kimi insan burada da əzab-əziyyət çəkməlidir, amma gözəl hərəkətlər etməyə məcbur deyil. Heç buna ehtiyac da olmayacaq, çünki burada yalnız dağlar və böyük bir çay var və mən də kifayət qədər ağıllıyam ki, buranın kimsəsiz bir yer olduğunu anlaya bilim. Bəli, dağa qalxan, ot basmış cığırla təkbaşına zorla yeriyərkən, dağdan daha çox tənha olmayacağam; sadəcə özümü bir az kimsəsiz hiss edəcəyəm. Amma məncə, bu da keçib gedəcək.
Beləcə, öz gələcək həyatımla oynayır və inadla unutmağa çalışırdım. Bir tərəfdən də gözlərimi qıyaraq, xoşbəxtlik saçan qeyri-adi bir rəngə boyanmış göy üzünə baxırdım. Çoxdandır səmanı belə görməmişdim, bu məni mütəəssir etdi və onu belə gördüyümü düşündüyüm bəzi günlər yaddaşımda canlandı. Əllərimi qulaqlarımdan çəkdim, qollarımı açdım və özümü otların üstünə atdım.
Uzaqdan kiminsə hıçqırıq səsləri gəldi qulağıma. Elə bu zaman külək qopdu, əvvəl görmədiyim quru yarpaqlar bir yerə komalanaraq xışıltı ilə havada uçuşmağa, ağaclardakı kal meyvələr qəzəblə yerə tökülməyə başladı. Bir dağın arxasından eybəcər buludlar yüksəldi. Çayın dalğaları guruldadı və küləyin təsiri ilə geri çəkildi.
Tez ayağa qalxdım. Ürəyim ağrıyırdı, çünki bu bəlalardan qurtulmağın mümkün olmadığını düşünürdüm. Geri dönüb bu yerləri tərk etmək və əvvəlki həyatıma qayıtmaq istəyirdim ki, birdən ağlımdan bu fikir keçdi: “Nə qəribədir ki, bizim dövrümüzdə nəcib insanlar hələ də belə çətin bir üsulla çayın o biri sahilinə göndərilirlər. Bunun səbəbi sadəcə köhnə vərdişlərdir”. Başımı yırğaladım, təəccüblənmişdim.
3. GOMBUL
a) Əraziyə xitabən söylənmiş nitq
Qarşı sahildəki kolluqların arasından dörd yekəpər və çılpaq kişi çıxdı; çiyinlərində taxta xərək daşıyırdılar. Xərəyin üstündə gombul bir adam şərqsayağı oturmuşdu. Onu kolluqların arasından, keçilməmiş bir yolla aparsalar da, tikanlı budaqları əlləri ilə aralamır, onları hərəkətsiz gövdəsi ilə laqeydcə yarıb keçirdi. Bədənindəki piy qatları sağa-sola elə bərabər ölçüdə yayılmışdı ki, xərəyin üstünü tamamilə örtmüş və üstəlik sarımtıl bir xalçanın ucları kimi yan tərəflərdən yerə sallanmışdı, amma bu onu qətiyyən narahat etmirdi. Üzündəki ifadədən düşünən və bunu gizlətməyə çalışmayan sadəlövh bir adama bənzəyirdi. Hərdən gözlərini yumub açdıqda çənəsi əyilirdi.
– Bu ərazi düşünməyimə mane olur, – o sakitcə dedi, – onun ucbatından düşüncələrim güclü axına tuş gəlmiş zəncirli körpülər kimi yırğalanır. Gözəl ərazidir, buna görə də istəyir ki, ona tamaşa etsinlər.
Gözlərimi yumub deyirəm: ey, çayın sahilində yüksələn və daşları suya yuvarlanan yaşıl dağ, sən gözəlsən!
Lakin dağ bununla kifayətlənmir, istəyir ki, gözlərimi açıb ona baxım.
Amma yumulu gözlərlə desəm ki, “Ey dağ, səni sevmirəm, çünki sən mənə buludları, axşam şəfəqlərini və göy üzündə doğan ulduzları xatırladırsan, bunlar isə məni az qala ağladan şeylərdir, çünki kiçik bir xərəkdə aparılan insan üçün bunlar əlçatmazdır. Ey hiyləgər dağ, sən bütün bunları mənə gözəl və əhatəli bir şəkildə göstərməklə, qəlbimi şənləndirən uzaqların mənzərəsini pərdələyirsən. Buna görə də səni sevmirəm, ey çay sahilində yüksələn dağ, səni sevmirəm”. Bu sözlərimə də əvvəlki kimi laqeyd qalacaq və məmnun olmayacaq dağ, çünki açıq gözlərlə danışmıram.
Məgər, dağın bizə qarşı yaxşı münasibətinin və ümumiyyətlə, bizim beyinlərimizin xəşilinə duyduğu qəribə hərisliyinin həmişə qalmasına çalışmamalıyıqmı? Yoxsa diş-diş kölgələrini üzərimə salacaq, qorxunc və çılpaq divarlarını qarşıma çıxaracaq, məni xərəklə aparanlar isə yoldakı kiçik daşlara ilişib səndələyəcəklər.
Amma belə təkəbbürlü, belə zəhlətökən və belə kinli olan dağ deyil təkcə, başqa nə varsa, hamısı belədir. Buna görə də, gözlərimi bərəldib, – ah, nə yaman ağrıyır onlar, – dönə-dönə təkrar etməliyəm: “Bəli, ey dağ, sən gözəlsən, sənin qərb yamacındakı meşələr məni çox sevindirir… Ey çiçək, səndən də çox məmnunam, sənin çəhrayı rəngin ruhumu fərəhləndirir… Və sən, çəmənlikdəki ot, boy atıbsan, artıq güclüsən və sərinlik verirsən… Ey qəribə kolluq, sənsə tikanlarını elə qəfildən batırırsan ki, ağlımız qaçır. Çay, sənə olan rəğbətim o qədər böyükdür ki, özümü sənin yüngül sularına atacağam ki, aparasan məni”.
Gombul hərdən bədəninin itaətkar hərəkətləri ilə müşayiət olunan bu mədhiyyəni on dəfə ucadan təkrarlayaraq başını aşağı saldı və gözlərini yumaraq dedi:
– Amma indi sizdən xahiş edirəm, – ey dağ, çiçək, ot, kolluq və çay, – mənə bir az yer verin ki, nəfəs ala bilim.
Bu zaman ətrafdakı dağlar tələsə-tələsə yerlərini dəyişib, duman pərdəsinin arxasına keçdi. Xiyabanlar öz yerində qalsa da və genişliyini qoryub saxlasa da, lap vaxtında tutqun şəklə düşdü: göydə günəşin qarşısını kənarları işıldayan nəmli bir bulud kəsmişdi; buludun kölgəsində ərazi daha da alçaq görünürdü, bütün cisimlər isə öz gözəl cizgilərini itirmişdi.
Xərəkçilərin ayaq səsləri mənim sahilimə qədər gəlib çatırdı, amma üzlərinin qaranlıq dördbucağında heç bir şeyi aydın seçə bilmirdim. Amma daşıdıqları yük qeyri-adi olduğu üçün başlarını yana əydiklərini, bellərini bükdüklərini görə bilirdim. Onlara görə narahat olmuşdum, çünki yorulmuşdular. Bu səbəbdən, sahildəki çəmənliyə ayaq basdıqlarını gördükdə onları maraqla izləməyə başladım. Sonra düzgün addımlarla nəm qumların üstündə yeriməyə başladılar, nəhayət qamışlı bataqlığa daldılar; arxadakı xərəkçilər xərəyi üfüqi vəziyyətdə saxlamaq üçün bellərini daha aşağı əymişdilər. Barmaqlarımı bir-birinə keçirtdim. İndi onlar hər addımda ayaqlarını daha da yuxarı qaldırmalı idilər, buna görə də bədənləri bu dəyişkən günün sərin havasında tərdən işıldayırdı.
Gombul əllərini budlarının üstünə qoyaraq sakitcə oturmuşdu; qamışların uzun ucları irəlidəki xərəkçilər keçərkən gərilir, sonra gombulun bədəninə çırpılırdı.
Suya yaxınlaşdıqca xərəkçilərin hərəkəti daha da nizamsız olurdu. Bəzən xərək sanki dalğaların üstündəymiş kimi möhkəmcə yırğalanırdı. Qamışlıqdakı gölməçələrin üstündən tullanmaq ya da yanından keçmək lazım idi, çünki onlar dərin ola bilərdilər. Birdən çöl ördəkləri qıyya çəkərək havaya qalxdı və qara buludun içinə girdi. Bir anlığa gombulun üz ifadəsini gördüm; bərk narahat olduğu sezilirdi. Ayağa qalxıb, məni sudan ayıran daşlı yamacla yöndəmsiz sıçrayışlarla aşağı endim. Bunun təhlükəli olduğuna əhəmiyyət vermirdim, ağlımda yalnız bir fikir vardı: nökərlər gücdən düşüb gombulu apara bilmədikdə, onun köməyinə çatmalıyam. Elə ağılsızca qaçırdım ki, aşağıda çayın kənarında özümü saxlaya bilməyib, ətrafa sıçrayan suların arası ilə bir müddət qaçmağa davam etdim və yalnız su dizimə çatanda dayana bildim.
Qarşı sahildə nökərlər xərəklə birlikdə suya girmişdilər və bir əlləri ilə özlərini azğın sularda saxlamağa çalışarkən, dörd tüklü qol da xərəyə dayaq vermişdi; bu zaman onların qeyri-adi dərəcədə şişmiş əzələləri görünürdü.
Su xərəkçilərin əvvəlcə çənəsinə çatdı, sonra ağızlarına qədər çıxdı; başları geriyə qanrıldı, xərək isə çiyinlərinin üstünə düşdü. İndi su burunlarına çırpılırdı, amma onlar öz səylərin-dən əl çəkmirdilər, hərçənd çayın heç ortasına da çatmamışdılar. Bu zaman çox da hündür olmayan bir dalğa qabaqda gedən xərəkçilərin başına çırpılaraq onları suya batırdı və dörd adam çabalayan əlləri ilə xərəyi də özləri ilə aşağı çəkərək səssiz-səmirsiz boğuldu. Və sürətlə gələn dalğalar onların yerini tutdu.
Bu an böyük bir buludun kənarlarından sızan axşam günəşinin zəif işığı üfüqdəki təpələri və dağları aydınlatdı. Buludun altında qalan çay və ərazi tutqun şəkildə işıqlanmışdı.
Gombul yavaş-yavaş suyun axın istiqamətinə döndü və artıq lazımsız olan, buna görə də suya atılan parlaq taxtadan düzəldilmiş tanrı heykəli kimi çayın aşağısına tərəf sürüklənib getdi. Qara buludun kölgəsi isə onun arxasınca düşmüşdü. Uzunsov buludlar gombulu qabaqdan dartır, kiçik və büzüşmüş buludlar isə arxadan itələyirdi; bu isə böyük çalxalanmaya səbəb olurdu, dizlərimə və sahildəki daşlara çırpılan dalğalar bunu açıq-aydın göstərirdi.
Gombulla birlikdə yol getmək üçün tez yamacla yuxarı dırmandım, çünki onu həqiqətən sevirdim. Həm də ilk baxışdan təhlükəsiz görünən bu ölkənin təhlükələri haqqında ondan bəlkə nə isə öyrənə bilərdim. Beləcə, ensiz qum zolağı ilə yeriməyə başladım, amma qum zolağının darlığına əvvəlcə alışmaq lazım idi. Əllərimi ciblərimə salmış, üzümü düz bucaq altında çaya tərəf çevirmişdim, çənəm demək olar ki, çiynimə yapışmışdı.
Sahildəki daşlara qaranquşlar qonmuşdu.
Gombul dedi:
– Sahildə dayanmış əziz cənab, məni xilas etməyə çalışmayın. Bu suyun və küləyin qisasıdır; mənim işim bitib. Bəli, bu qisasdır, çünki dostum İbadətkarla indiyə qədər neçə dəfə qılıncların cingiltisi və kimvalların[2 - Kimval və litavra – zərb alətləri] gözqamaşdırıcı parıltısında, boruların və litavraların möhtəşəm və parlaq şüaları altında bunların üzərinə hücum çəkdik.
Bu zaman balaca bir qağayı sürətini azaltmadan gombulun qarnının üstündən uçub keçdi.
Gombul sözünə davam etdi:
b) İbadətkarla söhbətin başlaması
– Bir vaxtlar bir kilsə vardı, hər gün oraya gedərdim; çünki aşiq olduğum qız axşamlar burada yarım saat diz çöküb ibadət edər, mən də ona rahatca tamaşa edərdim.
Bir gün bu qız kilsəyə gəlmədi; ibadət edənlərə narazı halda baxırdım ki, çəlimsiz bədənini döşəmənin üstünə uzatmış gənc bir adam gözümə sataşdı. Zaman-zaman bütün gücünü toplayaraq başını qaldırır və ah çəkərək onu daşların üzərinə sərilmiş əllərinin içinə qoyurdu.
Kilsədə yalnız bir neçə yaşlı qadın vardı; örtüklü başlarını tez-tez yana çevirib İbadətkara baxırdılar. Deyəsən, gənc adam onların diqqətini cəlb etdiyi üçün özünü xoşbəxt hiss edirdi, çünki ibadət zamanı hər dəfə cuşa gəlməzdən əvvəl gözlərini gəzdirir və ona baxan adamların çox olub-olmadığını yoxlayırdı.
Mənsə bunu yaxşı hərəkət hesab etmədim, kilsədən çıxar-çıxmaz gedib onunla danışmağa və nə üçün bu cür ibadət etdiyini soruşub öyrənməyə qərar verdim. Bəli, acıqlı idim, əsəbiləşmişdim, çünki sevgilim kilsəyə gəlməmişdi.
Lakin o ancaq yarım saatdan sonra ayağa qalxdı, canfəşanlıqla xaç vurdu və tənbəl addımlarla müqəddəs piyaləyə doğru yeridi. Mən qapı ilə suçiləyicinin arasında dayandım, söhbət etmədən ona yol verməməyi qərara almışdım. Danışmağı qətiləşdirdiyim zaman buna hazırlaşmaq üçün həmişə etdiyim kimi ağzımı büzdüm; sağ ayağımı irəli uzadıb bədənimin ağırlığını onun üstünə saldım, sol ayağımı isə barmaqlarımın ucu ilə yerə dayadım; yoxlamışdım, bu mənə mətinlik verirdi.
Bəlkə bu adam üzünü müqəddəs su ilə isladarkən mənə çəpəki baxmışdı, bəlkə də məni daha əvvəl görüb təşvişə düşmüşdü, çünki birdən-birə götürülüb özünü qapıdan çölə atdı. Şüşə qapı çırpılaraq örtüldü. Dərhal onun arxasınca qapıdan çıxdım, gözdən itmişdi, çünki yaxınlıqda bir neçə dar küçə vardı, üstəlik gəliş-gediş də çox idi.
Bu gənc adam bir neçə gün gözə dəymədi, amma qız yenə əvvəlki kimi kilsəyə gəlib ibadət edirdi. O, yaxalığında krujevalı naxışlar olan, – köynəyinin boynu krujevanın altında qalmışdı, – qara don geyinirdi; naxışların kənarlarından aşağı enən ipək parça yaxşı qatlanmış yaxalıqla birləşirdi. Qız gəldiyi üçün gənc adamı çoxdan unutmuşdum və hətta bir neçə gün sonra o yenə müntəzəm olaraq kilsəyə gəlib, adəti üzrə ibadət etməyə başladıqda da əvvəlcə diqqətimi çəkmədi. Amma həmişə mənim yanımdan keçəndə üzünü yana çevirib tələsə-tələsə yeriyirdi. Bəlkə, onu həmişə hərəkətdə olduğu zaman təsəvvür etdiyim üçün belə düşünürdüm; hətta yerindən tərpənməsə də, mənə elə gəlirdi ki, bu adam oğrun-oğrun yeriyir.
Bir gün tərəddüd içində olsam da, yenə kilsəyə getdim. Qızı orada tapmayıb, evə qayıtmaq istədim. Birdən gördüm ki, bu gənc adam yenə döşəməyə uzanıb ibadət edir. Əvvəlki vəziyyət yadıma düşdü və məndə maraq oyatdı.
Ayaqlarımın ucu ilə yeriyərək qapıya yaxınlaşdım; burada oturmuş kor dilənçiyə qəpik-quruş verib, onun yanında özümə yer eləyərək qapının açıq layının arxasında gizləndim. Burada bir saat oturub gözlədim, bəlkə də bu zaman üzümdən hiyləgərlik yağırdı, amma hər halda özümü yaxşı hiss edirdim. Lakin sonra bu İbadətkar üzündən burada qaxılıb qalmağın ağılsızlıq olduğunu düşündüm. Bununla belə, artıq üç saat idi ki, burada oturmuşdum; qanım qaraldı, çünki paltarımın üstünə hörümçəklər dırmanmışdı, üstəlik bərkdən nəfəs ala-ala kilsənin qaranlığından çıxanlara əyilib baxmaq məni lap əsəbiləşdirirdi.
Və bu an o da göründü. Ehtiyatla yeriyirdi, addım atmazdan əvvəl, barmaqlarının ucu ilə döşəməni yoxlayırdı.
Ayağa qalxdım, bir böyük addım ataraq onun yaxasından yapışdım.
– Axşamın xeyir, – deyə əlim yaxasında, onu pillələrdən aşağı itələyib, kilsənin qarşısındakı işıqlanmış sahəyə çıxardım.
Aşağı düşərkən titrək səslə mənə dedi:
– Axşamın xeyir, əziz ağam, lütfən bu itaətkar qulunuza hirslənməyin.
– Bəli, – dedim, – sizdən bəzi şeyləri soruşmaq istəyirəm, cənab, keçən dəfə sivişib aradan çıxdınız, bu günu bunu bacarmayacaqsınız.
– Siz mərhəmətlisiniz, ağam, buraxın, evə gedim. Mənə rəhm etmək olar, buna inanın.
– Yox, – deyə qışqırdım, səsim yaxınlıqdan keçən tramvayın gurultusuna qarışdı, – sizi buraxmayacağam! Bu cür əhvalatlar xoşuma gəlir. Siz mənim üçün xoşbəxtlik quşusunuz. Əslində, sizi yaxaladığıma görə özümü təbrik edə bilərəm.
Bu zaman o dedi:
– Ah, ilahi! Sizin rəhmli ürəyiniz, amma mərmər kimi soyuq beyniniz var. Mənə xoşbəxtlik quşu deyirsiniz, əlbəttə, siz xoşbəxt olmağa layiqsiniz! Mənim bədbəxtliyim kövrək, titrəyib-yırğalanan bir bədbəxtlikdir, əgər ona toxunsanız, sizin üstünüzə aşacaq. Gecəniz xeyrə qalsın, ağa.
– Yaxşı, – dedim və onun sağ əlindən tutdum, – əgər mənə cavab verməsəniz, elə burada, küçədə qışqırmağa başlayacağam. İş vaxtları qurtarmaqda olan bütün satıcı qızlar qaçıb tökülüşəcək, onları səbirsizliklə gözləyən sevgililəri də qaçıb gələcək, çünki elə biləcəklər ki, arabaya qoşulmuş at yıxılıb, ya da buna bənzər bir şey baş verib. Onda sizi camaata göstərəcəyəm.
Bu zaman o ağlamağa başladı və əllərimi bir-bir öpərək onları göz yaşları ilə islatdı.
– Öyrənmək istədiklərinizi sizə söyləyəcəyəm, amma o qarşıdakı küçəyə girsək, daha yaxşı olar.
Başımı tərpədərək razılaşdım və biz oraya yönəldik.
Fənərlərin bir-birindən xeyli aralı olaraq düzüldüyü küçənin alaqaranlığı ilə kifayətlənməyib, məni köhnə bir evin alçaq girişinə, taxta pilləkənin qarşısında asılmış içindən neft damcılayan bir fənərin altına apardı.
Burada cibindən dəsmal çıxarıb, pillənin üstünə sərərək dedi:
– Əyləşin, əziz ağam, suallarınızı belə daha rahat soruşa bilərsiniz, mənsə ayaq üstdə duracağam, çünki suallarınıza ayaq üstdə daha yaxşı cavab verə bilərəm. Ancaq mənə əzab verməyin.
Oturdum, gözlərimi qıyaraq ona baxıb dedim:
– Siz əməlli-başlı dəlisiniz, axmaqsınız! Kilsədə özünüzü necə aparırsınız! Gülüncdür, kilsədə sizə baxanların zəhləsini tökürsünüz, bu necə davranışdır! Sizin bu hərəkətinizi görən dindarlar nə düşünər!
O divara söykəndi, yalnız başı ilə sərbəst hərəkət edə bilirdi.
– Hirslənməyin… sizə dəxli olmayan bir məsələyə görə nə üçün hirslənirsiniz. Mən özüm pis davrandıqda əsəbiləşirəm, amma başqa biri özünü pis apararsa, buna yalnız sevinirəm. Buna görə də sizə desəm ki, ibadət etməkdə məqsədim insanların diqqətini cəlb etməkdir, əsəbiləşməyin.
– Nə danışırsınız! – deyə qışqırdım, səsim bu alçaq tavanlı giriş üçün çox yüksəkdən çıxmışdı; amma bundan sonra səsimi alçaltmaqdan da qorxdum. – Doğrudan da, siz nədən bəhs edirsiniz! Hə, sizi görəndən bəri nə halda olduğunuzu təxmin edirdim, ürəyimə dammışdı ki, siz özünüzdə deyilsiniz, bu bir növ quruda dəniz xəstəliyinə oxşayır. Əşyaların həqiqi adlarını unudur və sonra tələsə-tələsə onlara ağlınıza gələn təsadüfi adlar qoyursunuz, bu xəstəliyin xüsusiyyəti belədir. Təki tez olsun, təki tez olsun! Amma onlardan qaçan kimi adlarını yenə unudursunuz. Çöldəki qovaq ağacına “Babil qülləsi” deyirsiniz, çünki onun qovaq ağacı olduğunu bilmirsiniz, ya da bilmək istəmirsiniz, amma sonra bu ağac yenə də adsız halda öz yerində yırğalanır və bu dəfə siz onu “Sərxoş Nuh” adlandırırsınız.
Sözümü kəsərək dedi:
– Dediklərinizi anlamadığıma sevinirəm.
Həyəcanlanaraq, bir az çaşqın halda tez cavab verdim:
– Amma sevinməklə anladığınızı göstərirsiniz.
– Doğrudur, əziz ağam, amma sizin söylədikləriniz də çox qəribədir.
Əllərimi yuxarıdakı pillənin üstünə qoyub, arxaya söykəndim və güləşçilər üçün son xilas yolu olan və qarşı tərəfin hücumuna imkan verməyən bir pozada dedim:
– Gülünc çıxış yolu tapıbsınız: öz vəziyyətinizi başqalarına təklif edirsiniz.
Bundan sonra cürətləndi. Öz bədəninə bütövlük vermək üçün əllərini aşağı saldı və yüngül bir etiraz havası içində dedi:
– Yox, mən hamı ilə bu cür rəftar etmirəm, sizinlə də həmçinin, çünki bunu bacarmaram. Amma bacarsaydım, sevinərdim, çünki onda kilsədəki insanların diqqətini cəlb etməyə ehtiyac duymazdım. Bilirsiniz, nə üçün belə ibadət edirəm?
Bu sual məni çətin vəziyyətə saldı. Əlbəttə, bilmirdim və bilmək də istəmirdim. Əslində buraya gəlməyi də istəməmişdim, öz-özümə dedim, amma bu adam məni məcbur etdi ki, ona qulaq asım. Bunu bilmədiyimi demək üçün başımı yırğalamaq kifayət edərdi, amma başımı tərpədə bilmirdim.
Qarşımda dayanmış bu adam gülümsədi. Sonra büzüşüb dizləri üstdə oturdu və yuxulu səslə dedi:
– Elə bir vaxt olmayıb ki, mən sadəcə özümə güvənərək gördüyüm şeylərin həqiqi olduğuna inanım. Ətrafdakı hər şeyi o qədər zəif təsəvvür edirəm ki, sanki onların nə vaxtsa yaşadığını, indi isə yoxluğa qərq olduğunu düşünürəm. Əşyaları mənə göründükləri kimi deyil, olduqları kimi görmək istəyirəm; bu halda onlar, yəqin, gözəl və sakitdirlər. Belə olmalıdır, çünki başqa insanlar onları bu cür təsvir edirlər.
Nə qədər yorğun olduğumu, susmağımdan və üzümün bilaixtiyar səyriməsindən hiss edərək soruşdu:
– Başqa insanlar üçün belə olduğuna inanmırsınız?
Başımı tərpətməyi lazım bildim, lakin bacarmadım.
– Doğrudanmı, inanmırsınız? Ah, qulaq asın; balaca uşaq idim, günorta yeməyindən sonra bir az yatıb gözlərimi açdıqda, hələ yuxulu halda, anamın adi bir səslə eyvandan aşağı qışqırdığını eşitdim: “Nə edirsiniz, əzizim? Hava çox istidir, hə?!”. Bağçadan bir qadın cavab verdi: “Təbiətin qoynunda qəhvə içirəm”. O bunu düşünmədən və çox da aydın olmayan bir şəkildə dedi, sanki hər kəs onun bu cür cavab verəcəyini gözləməliymiş.
Elə bildim ki, mənə sual verirlər, buna görə də əlimi şalvarımın arxa cibinə saldım və özümü elə apardım ki, guya nə isə axtarıram. Amma heç bir şey axtarmırdım, sadəcə söhbətlə maraqlandığımı göstərmək üçün o andakı duruşumu dəyişmək istəmişdim. Mənə danışdığı hadisənin çox qəribə olduğunu və heç bir şey anlamadığımı dedim. Üstəlik onun həqiqiliyinə inanmadığımı, yəqin ki, müəyyən bir məqsəd üçün uydurulduğunu və bu səbəbdən mənim üçün anlaşılmaz olduğunu əlavə etdim. Sonra gözlərimi ağrıdığı üçün, yumdum.
– Nə yaxşı, siz də mənim kimi düşünürsünüz və öz xeyrini güdməyən bir insan olduğunuzdan, bunu demək üçün mənə yaxınlaşdınız. Axı, başımı dik tutub ağır addımlarla yerimədiyimə, əl ağacımla səkiyə vurmadığıma, hay-küylə yanımdan keçib gedən insanların paltarlarına sürtünmədiyimə görə, nə üçün utanmalıyam? Əksinə, uzanıb-qısalan kölgə kimi evlərin boyunca yüyürdüyüm, bəzən vitrin şüşələrində gözdən itdiyim üçün inadla şikayət etməyə haqqım yoxmu?
Görün, necə günlər keçirirəm! Niyə hər şey bu qədər bərbaddır; bəzən ortada heç bir səbəb yoxkən, hündür binalar yerlə bir olur. Dağıntıların üstünə çıxır, kimi görsəm soruşuram: “Axı, bu necə ola bilər? Bizim şəhərdə… Təzə bina… Düşünün bir… Bu gün beşincisidir bu”. Mənə heç kim cavab verə bilmir.
